|
O‘zbekiston Respublikasida sanoat chiqindilaridan qurilish materiallari
ishlab chiqarishning tutgan o‘rni
Fan-texnika progressi (taraqqiyoti) moxiyati yalpi ishlab chiqarish
hajmining o‘sishidadir. Ishlab chiqarishning rivojlanishi tabiiy
mablag‘ning xo‘jalikda har tomonlama foydalanishga yanada ko‘proq tortadi.
SHunga qaramay, unumli qo‘llash darajasi hali past. Har yili 10 mlrd. tonnaga
yaqin mineral va shuncha organik xom ashyo mahsulotlaridan foydalaniladi.
Dunyoda yangi foydali qazilma boyliklar zahirasini qidirib topishga nisbatan,
foydali qazilma boyliklarini ishlatish va qayta ishlash ancha tezlik bilan olib
boriladi. Bizning mamlakatimizda sanoatda ishlatishga sarflanadigan xom ashyo,
materiallar, issiqlik va energiya 70% ini tashkil qiladi. Shu vaqtniig o‘zida 10%
dan 99% gacha sarflangan xom ashyo, atrof-muhitni ifloslaydigan, suv
havzalariga, havoga, er sathiga chiqarib tashlanadigan chiqindiga aylanadi.
Chiqindilarni joylash va transportga ortib jo‘natish asosiy ishlab chiqarish
mablag‘idan ahamiyatli qismini sarflaydi, har yili energiya va ko‘mir sanoati
ishlab chiqarishidan chiqqan chiqindilardan tozalash uchun 300 mln. so‘m.ga
yaqin mablag‘ harajat qilinadi. Qazib chiqarish ishlarini tashkil etish va
ekspluatatsiya uchun bu sohalarda qazib olingan ko‘mir tannarxining 8-10%
ishlatilayotgan energiya va bug‘ga sarflanadi.
Qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalari, tog‘ boyliklarini
qaziydigan kombinatlar, tog‘ jinslarini maydalaydigan texnologik jarayonlar, katta
miqdordagi mineral xom ashyoni maydalash va kuydirish bilan faoliyat
yuritadigan tashkilotlar atrof-muhitni har xil changlar bilan ifloslantirish manbalar
hisoblanadi. Sement klinkerini kuydiradigan, aylanib ishlaydigan pechning chang
otqisi 8-20% quruq xom ashyoni chiqarib yuboradi. Havoga chiqarilgan changdan
texnologik agregatlar tozalangandan so‘ng sement zavodlari agregatlarida 100-150
mg/m’ chang bo‘ladi. Sanoat korxonalaridan chiqqan chiqindilar, uyib tashlangan
tumanlar agrof-muhitni ifloslantiradi, havosini buzadi. Sanoat chiqindilarini
chiqarib tashlash natijasida dunyodagi okeanlar suvini ifloslanishiga olib keladi,
natijada okeanlarning biologik sifati yomonlashadi va planeta iqlimiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Sanoat chiqindilari muammolarining samarali hal qilinishi turli
omillarga bog‘liq: chiqindining moddiy tarkibiga, ularning tarkibiy holatiga,
soniga, texnologik mohiyatiga va boshqalar. Sanoat ishlab chiqarishidagi
chiqindilardan keladigan zararining pasayishi ishlab chiqarishni tashkil etilishiga
erishishni, chiqqan chiqindilarni samarali joylashtirish imkoniyatini topishni,
xavfsizlantirib va zararsiz qilib ko‘mib tashlashni tashkil etishni taqazo etadi. Xom
ashyo materiallaridan kompleks foydalanilganida sanoat chiqindilari yoki
tashlandiq keraksiz mahsulotlar boshqa bir sanoat ishlab chiqarishiga xom ashyo
bulishi mumkin. Shunga o‘xshash, xom ashyolardan foylalanilganda hozirgi davr
xalq xo‘jaligining rivojlanish talablariga mantiqan to‘g‘ri keladi.
Xom ashyo materiallaridan kompleks foydalanish ahamiyatini bir necha xil
yo‘nalishlarda ko‘rib chiqish mumkin:
Birinchidan, chiqindilarni qayta ishlash atrof-muxitni muhofaza qilish,
qimmatli er maydonlarini chiqindilardan, jumladan, chiqindi yig‘iladigan
maxsus joylarni, atrof-muxitni chiqindi va uyumlaridan tozalash imkonini
beradi.
Ikkinchidan, sanoat chiqindi mahsulotlari ma’lum darajada qayta ishlov
soxasidagilarni ishlab chiqarish jarayonida boshlang‘ich texnologik ishlov
(maydalash, kuydirish) berilgan yuqori sifatli xom ashyoga bo‘lgan talabni
qondiradi.
Uchinchidan, xom ashyodan kompleks foydalanilganda mahsulot hisobiga
kapital xarajat nisbatan pasayadi, xarajatlar sarfini qoplash muddatlari qisqaradi,
sanoatda chiqindilarni joylash, ularni saqlaydigan omborxonalar qurilishiga
ketadigan sarfni kamaytiradi, issiqlik va elektr energiyalarini yangi mahsulotga
qilinadngan sarfi chiqindilarni texnologik tayyorligi sababli kamayadi, jihozlarning
ishlab chiqarish quvvati ortadi.
Turli sanoat korxonalarining ikkilamchi chiqindi mahsulotlari iste’molchi
tarmog‘ining sanoat chiqindilari hisoblanib, ular ko‘proq qurilish metariallarini
ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida foydalaniladi. Qurilishdagi materiallar uchun
ketadigan sarf-xarajat smetaning 55% dan ortig‘ini tashkil etishini inobatga olinsa,
sanoatdagi ikkilamchi mahsulotlardan foydalanilish qurilish materiallarini ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish yo‘llaridan biri ekanligini e’tirof etish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
