Jizzax filyali psixologiya va gumanitar kafedrasi psixologiya fakulteti

II BOB. XORIJIY PSIXOLOGIYASIDA SHAXS TARAQQIYOT MUAMMOSI

2.1 Jahon psixologiyasida shaxs nazariyalar

Jahon psixologiyasida shaxs nazariyaiariJahon psixologiya fanida shaxsning kamoloti uning rivojlanishi to ’g ’risida xilm a-xil nazariyalar yaratilgan b o’lib, tadqiqotchilar inson shaxsini o ’rganishda turlicha pozisiyada turadilar va muammo mohiyatini yoritishda o ’ziga xos yondashuvga egadirlar. Mazkur nazariyalar qatoriga biogenetik, sosiogenetik, psixogenetik, kognitiv, psixoanalitik, bixevioristik kabilami kiritish m um kin.Ulami quyidagi tizimda yaqqol k o’rish imkoniyatini beradi. . B iogenetik nazariyaning negizida yetilish bosh omil sifatida qabul qilingan bo’lib, qolgan jarayonlaming taraqqiyotini ixtiyoriy xususiyat kasb etib, ular bilan o ’zaro aloqa tan olinadi, xolos. Mazkur nazariyaga binoan, taraqqiyotning bosh omili biologik determinantlarga (aniqlov-chilarga) qaratiladi va ularning mohiyatida ijtim oiy-psixologik xususiyatlar keltirib chiqariladi. Taraqqiyot jarayonining o ’zi biologik etilishning universal bosqichi sifatida sharhlanadi va talqin qilinadi. Biogenetik qonunni F.M yulIer va G ekk ellar kashf qilishgan, biogenetik qonuniyat fanning taraqqiyoti nazariyani tashkil qilganda hamda antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol o’ynagan. Biroq fanning individual va tarixiy taraqqiyoti munosabatlarini tushuntirishda q o’pol xatoliklarga y o ’l q o ’yilgan. Jumladan, biologik qonunga ko’ra shaxs psixologiyasining individual taraqqiyoti (ontogenez) butun insoniyatni tarixiy taraqqiyotining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan g'oya edi. Biogenetik nazariyaning yirik namoyondalaridan bo’lmish amerikalik psixolog S.X oll psixologik taraqqiyotning bosh qonuni deb "rekapitulasiya qonu ni" ni (filogenezni qisqacha takrorlanishini) hisoblaydi. Uning fikricha, ontogenezdagi individual taraqqiyot filogenezning muhim bosqichlarini takrorlaydi. B iogenetik konsepsiyaning boshqa bir turi nem is "konstitusion psixologiyasi” (inson tana tuzilishiga asoslangan nazariya) namoyondalari tomonidan ishlab chiqilgan. E .K rechm er shaxs tipologivasi negizida bir qancha biologik om illam i (masalan tana tuzilishining tipi va boshqalami) kiritib, insonning jism oniy tipi bilan psixologik xususiyati o ’rtasida uzviy bog’liqlik mavjud deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlami ikkita katta guruhga ajratadi va uning bir boshida sikloid toifasiga xos (tez q o’z g ’aluvchi, his-tuyg’usi о 4a barqaror), ikkinchi uchida shizoid toifasiga (odam ovi, munosabatga qiyin kirishuvchi, his-tuyg’usi cheklangan) xos odamlar turishini aytadi. Bu taxminni u shaxs rivojlanishi davriga k o’chirishga harakat qiladi, natijada o ’smirlarda sikloid xususiyatlari (o ’ta q o’z g ’aluvchanlik, tajovuzkorlik, affektiv tabiatlilik, ilk o ’spirinlarda esa shizoidlik xususiyatlari) bo’ladi degan xulosa chiqaradi. Biogenetik nazariyaning namoyondalari merikalik psixologlar A.G ezell, S .X oll taraqqiyotning biologik m odeliga asoslanib ish k o’radilar va bu jarayonda muvozanat, integrasiva va yangilanish sikllari o ’zaro o ’rin almashinib turadi, degan xulosaga keladilar.
Psixologiya tarixida biologizm ning eng yaqqol ko’rinishi Z igm und Freydni
shaxsning barcha xatti-harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar
bilan shartlangan, ayniqsa, birinchi navbatda u jinsiy maylga (libidoga) b o g ’liqdir.
B iologik nazariy aga qarama-qarshi bo’lgan nazariy a sosiogenetik nazariya
hisoblanadi. Sosiogenetik yondashuvga binoan shaxsda ro’y beradigan o’zgarishlar
jam iyatning tuzilishi ijtim oiylashish usullari va uni qurshab turgan odamlar bilan
o ’zaro munosabati vositalaridan kelib chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtim oiylashuv
nazariyasiga k o ’ra inson biologik tur sifatida tug’ilib, hayotning ijtim oiy shartsharoitlarining bevosita ta'siri ostida shaxsga aylanadi.
G ’arbiy Evropaning eng muhim nufuzli nazariyalaridan biri bu rollar
nazariyasidir. Ushbu nazariyaning mohiyatiga binoan jamiyat o ’zining har bir
a'zosiga status (haq-huquq) deb nomlangan xatti-harakat (xulq)ning barqaror usullari majmuasini taklif qiladi. Inson ijtimoiy muhitda bajarishi shart b o’lgan m axsus rollari shaxsning xulq-atvor xususiyatlarida o ’zgalar bilan munosabat m uloqot o ’matishda sezilarli izqoldiradi. AQShda keng varqalgan nazariyalardan yana biri bu individ ual tajriba va bilim larni egallash (m ustaqil o ’zlashtirish) nazariyasidir. Mazkur nazariyaga binoan shaxsning hayoti va uning voqelikka nisbatan munosabati ko’pincha ko’nikmalami egallash, bilim lam i o ’zlashtirishdan iborat bo’lib, uning samarasi qo’z g ’atuvchini uzluksiz ravishda mustahkamlab borilishining mahsulidir. Bu nazariyaning tarafdorlari E .T orn d ayk va B .Skinnerlar hisoblanadi. K .L evin tomonidan tavsiya qilingan "fazoviy zaru rat m aydon i” nazariyasi psixologiya fani uchun (o ’z davrida) muhim ahamiyatni kasb etadi. K.Levinning nazariyasiga k o’ra, individning xulqi (xatti-harakati) psixologik kuch vazifasini o ’tovchi ishtiyoq (intilish) maqsadlar bilan boshqarilib turiladi, va ular fazoviy zarurat m aydonining k o’Iami va tayanch nuqtasiga y o ’naltirilgan bo’ladi. Psixologiyada psixogenetik yondasbisb ham mavjud b o ’lib, u biogenetik, sosiogenetik om illam ing qiymatini kamsitmaydi, balki psixik jarayonlar taraqqiyotini birinchi darajali ahamiyatga ega, deb hisoblaydi. Ushbu yondashuvni uchta mustaqil y o ’nalishga ajratib tahlil qilish mumkin, chunki ularning har biri o ’z mohiyati, mahsuli va jarayon sifatida kechishi bilan o ’zaro tafovutlanadi. Psixologiyaning irrasional (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari) tarkibiy qismlari bo’iishi em osiya, mayl va shu kabilar yordamida shaxs xulqini tahlil qiluvchi nazariya psixodinamika deyiladi. Mazkur nazariyaning yirik namoyondalaridan biri amerikalik psixolog E .E riksondir. U shaxs rivoj ini 8 ta davrga ajratadi va ularning bar qaysisi o ’ziga xos betakror xususiyatga egaligini ta'kidlaydi. K ognitiv y o ’n alishning asoschilari qatoriga J.Piaje, J,Kelli va boshqalami kiritish mumkin.
J.P iajening intellekt nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo’lib, u intellekt funksiyalari va intellekt davrlari ta'limetini o ’z ichiga qamrab oladi.
. . Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptasiya (moslashish, ko’nikish) dan iborat bo’lib, intellektning funksional invariantligi deb yuritiladi. Sobiq sovet psixologiyasida shaxsning rivojlanishi muammosi L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn. A.N.Leontev, B.G.Ananev, L.I.Bojovich singari yirik psixologlam ing asarlarida o ’z aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu masala bilan shu?ullanuvchilar safi kengayib bordi. Xuddi shu boisdan shaxsning tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o ’ziga xosligi bo’yicha yondashuvda muayyan darajada tafovutga ega. Hozirgi davrda shaxsning rivojlanishi yuzasidan mulohaza yuritilganda olim lam ing ilmiy qarashlarini muayyan guruhlarga ajratish va undan s o ’ng ularning mohiyatini ochish maqsadga muvofiq. Ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha bosqichlarga ajratish va ulaming har biriga alohida ilmiypsixologik ta'rif berish nuqtai-nazaridan yondashishni quyidagi nazariya va y o ’nalishlarini ko’rsatib berish mumkin. Jumladan, rivojlanishdagi inqirozga binoan (L.S.Vigotskiy); motivasion yondashish (L.I.Bojovich); faoliyatga ko’ra munosabat (D.B.Elkonin); shaxsning ijtimoiylashuv xususiyatiga e'tiboran (A.V.Petrovskiy); shaxsning tutgan pozisiyasini hisobga olib (D.I.Feldshteyn) va hokazo. Shunday qilib, jahon va hamdo’stlik mamlakatlari psixologlari tomonidan bir qator puxta ilm iy-m etodologik asosga ega bo’lgan shaxsning rivojlanishi nazariyalari ishlab chiqilgan. Ulam ing aksariyati ontogenezda shaxsning shakllanishiqonuniyatlarini ochishga muayyan hissa bo’lib, xizmat qiladi, amaliy va nazariy muammolarni echishda keng ko’lamda qo’llaniladi. Sobiq sovet psixologiyasida shaxs ta'rifi
Umumiy psixologiya fanida shaxsning shakllanishi va rivojlanishi qonuniyatlari hamda ulam ing mexanizmlari tadqiq etiladi. Bu borada psixologlar tomonidan shaxsga nisbatan turlicha ta’rif berilgan va uning tuzilishini o ’ziga xos tarzda tasaw ur qilishgan. quyida mualliflar tomonidan keltirilgan ta'riflar tahlillarining keltirib o ’tamiz. A .G.Kovalyovning fikricha, shaxs - bu ijtimoiy mimosabatlaming ham ob'ekti ham sub’ektidir. A.N .Leont'ev ushbu masalaga boshqacharoq yondashadi va unga shunday ta'rif beradi: shaxs faoliyat sub'ektidir. K.K.Platonovning talqiniga binoan jamiyatda o ’z rolini anglovchi, jamiyatning qishga layoqatli, yaroqli a'zosi shaxs deyiladi. Bu muammo mohiyatini chuqurro ochishga harakat qilgan S.L.Rubinshteyn ta’rificha, shaxs - bu tashqi ta’sirlar y o ’nalishini o ’zgartiruvchi, ichki shart-sharoitlar majmuasidir.
Psix ^ogiya fanida bir-biriga yaqin, lekin o ’zaro farqlanib turuvchi
tushunchalar q o’llanib kelinadi, chunonchi odam, shaxs, individualiik. U lam ing
mohiyatini aniqroq izohlab berish, har birining psixologik tabiatini tahlil qilish
maqsadga muvofiq.
2.2 Sobiq sovet psixologiyasida shaxs ta’rifi

Odam sut emizuvchilar sinfiga dahldorligi biologik jonzot ekanligi odamning o’ziga xos xususiyatidir. Tik yurishlik qo’llam ing mehnat faoliyatiga moslashganligi, yuksak taraqqiy etgan miyaga egaligi, sut emizuvchilar tasnifiga kirishi, uning o ’ziga xos tomonlarini aks ettiradi. Ijtimoiy jonzot sifatida odam ong bilan qurollanganligi tufayli borliqni ongli aks ettirish qobiliyatidan tashqari o’z qiziqishlari va ehtiyojlariga mutanosib tarzda uni o ’zgartirish imkoniga ham egadir.. .

2.Shaxs mehnat tufayli hayvonot olamidan ajral ib chiqqan. Jamiyatdarivojlanuvchi til yordami bilan boshqa kishilar bilan (muloqot) muomalag akirishuvchi odam shaxsga aylanadi. Jjtimoiy mohiyati shaxsning asosiy tavsifi hisoblanadi.

3 Individuallik - har qanday insonning betakror, o ’ziga xos xususiyatlarga
egadir. Shaxsning o ’ziga xos qirralarining mujassam-lashuvi individuallikni vujudga keltiradi. Individualiik shaxsning intellektual, em osional va irodaviy sohalarida namoyon b o’ladi, Sobiq sovet psixologiyasida shaxs tuzilishiga doir qator manbalar keltirilgan. Jumladan, S.L .R ubinshteyn bo’yicha shaxs tuzilishi quyidagi ko’rinishga ega: L Y o’nalganlik - ehtiyojlar, qiziqishlar, ideallar, e’tiqodlar faoliyat va xulqning ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarda ifodalanadi.