Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

{Department o f Social Relations).
Bu borada Sorokin shunday deydi:
Shunday qilib, men «Sotsial munosabatlar boiim i»ni tashkil etish 
uchun sotsial psixologiya va madaniy antropologiyani qo‘shib 
yuborish davridan boshlab qilinayotgan ishlarga va sotsiologiyani bu 
turlicha fanlaming eklektik massasiga qo‘shib yuborilishiga javobgan 
emasman... Sotsial munosabatlar bo‘limi... mening rahbarligim 
ostidagi sotsiologiya bo‘limi... singari bunchalik ko‘p mashhur 
sotsiologlami yetishtirib chiqarishi amri mahol.
Oxir-oqibat Sorokin Garvard maktabida yakkalanib qoldi. Unga 
«yakka tadqiqotchi» tamg‘asi bosildi, va unga faqat «universitet 
eshiklari 
ostiga 
Parsonsning 
o‘z 
g‘oyalarini 
o‘g‘irIaganiigi 
to‘g‘risidagi arizalarini tiqishtirish» dan boshqa iloji qolmaydi1.
Talkott Parsons (1902-1979). Bir nechta ocherklaming ilgarigi 
nashrlariga qaramay, Parsonsning asosiy hissasi uning karerasining 
boshlarida keyinchalik mashhur sotsiologiya nazariyotchilari bo‘lib 
yetishgan aspirantlarga ta’siri bilan o'lchanadi. Ulaming ichida eng 
mashhuri 1936-yilda falsafa doktori maqomini olgan va Kolumbiya
1 George Ritzer Sociological Theory. Eighth Edition. Me G raw -Hill. 2010. - P. 207.
3 6 0

---

universitetida Parsons yo‘nalishi taraqqiyotining yuragini tashkil etgan 
Robert Merton edi. 0 ‘sha yildayoq (1936) Kingsli Devis falsafa 
ioktori darajasini oldi va Uilbert Mur (1940-yilda Garvardda daraja 
slgan) bilan hamkorlikda Parsons va uning izdoshlarining eng asosiy 
nevasi - strukturaviy funksionalizm nazariyasining markaziy 
asarlaridan birini yozgan. Lekin Parsonsning ta’siri 1930-yillar bilan 
cheklanmaydi. Shuni alohida e'tiborga olish joizki, u 1960-yillargacha 
keyinchalik sotsiologiyaning taraqqiyotiga katta ta ’sir ko‘rsatgan 
aspirantlami nazoratga olgan.
Uchinchidan, uning nazariyasida taraqqiy etish borasida bir qator 
kamchiliklar 
paydo 
bo‘ldi. 
Lekin 
Parsonsning 
Amerika 
sotsiologiyasidagi yuqori holatidan kelib chiqib tanqid uning avtoriteti 
bosimi ostida uzoq muddat jim turdi. Ancha keyin Parsonsning 
nazariyasi va umuman strukturaviy funksionalizmning kamchiliklari 
to‘g ‘risida ochiqchasiga gapirila boshlandi.
Lekin biz ancha ilgarilab ketdik va XX asming 30-yillari boshiga 
va Garvardda o ‘tkazilgan boshqa tadqiqotlarga qaytishimiz zarur. Bu
i.na’noda bizga Garvard maktabining e'tiborli sotsiologi - Jorj 
Xomansning (1910-1989) nazariyasini qarab o‘tish yordam beradi.
Badavlat bo igan Bostonlik Jorj Xomans Garvardda 1932-yilda 
bakalavr darajasini oldi. Buyuk depressiya natijasida u ishsiz boTib 
qoldi, lekin, albatta, yashash uchun qurbi yetardi. 1932-yil kuzda 
psixolog L.J.Xenderson Vilfredo Pareto nazariyalari asosida kurs 
o‘qirdi, Xomansni ushbu kurslami tinglashga taklif etishadi, va u bu 
taklifni qabul qiladi (Parsons ham Pareto bo‘yicha seminarlarda 
qatnashgan). 
O z ijodida Xomans uzoq vaqt keng empirik 
kuzatishlami to‘pladi, lekin 1950-yillarda bu ma’lumotlami tahlil etish 
uchun qoniqarli nazariy yondoshuvni tanladi. Bu uning Garvarddagi 
hamkasbi psixolog B.F.Skinneming g‘oyalarida o‘zining yorqin 
ifodasini topgan psixologik bixeviorizm nazariyasi edi. Bu yondoshuv 
bazasida Xomans o‘zining ayirboshlash nazariyasini ishlab chiqdi. Biz 
bu nazariy yo‘nalish haqida keyin to ‘xtalamiz. Bu yerda shunisi 
muhimki, Garvard va uning asosiy nazariy mevasi - strukturaviy 
funksionalizm - XX asming 30-yillari oxirida sotsiologiyada Chikago 
maktabining va ramziy interaksionizmning o‘mini egallab hukmronlik 
qildi1.
1 G eorge Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. M e G raw-Hill. 2010. - P. 210.
36 1

---

2. 
Pitirim Aleksandrovich Sorokin (1889-1968) - XX asming 
yirik olimlaridan biri, Petrograd universitetining professori, 1922- 
yilda Rossiyadan surgun qilingan. Sorokinning ijodiy faoliyatini ikki 
davrga - Rossiya (1910-1922 yy.) va AQSh davrlariga ajratiladi.
1960-yillarga kelib Pitirim Sorokin qirq yildan ortiq “dunyoning 
taniqli sotsiologlari o‘ntaligining yuqori o‘rinlaridan birida turgan 
amerikalik sotsiolog” sifatida tanilgan edi. Ko‘pchilik amerikalik 
sotsiologlar uning shogirdlari bo‘lib, o‘zi nazariy sotsiologiyaning 
shakllanishiga ulkan hissa qo‘shgan olim hisoblanadi. G‘arbda Pitirim 
Sorokin XX asr sotsiologiya klassigi sifatida tan olinib, uning nomi
O.Kont, G.Spenser, M.Veber bilan bir qatorda turadi.
Pitirim Aleksandrovich Sorokin 1889-yil 21-yanvarda Vologod 
gubemiyasi Yarsensk uezdining Turya qishlog‘ida tug‘ilgan. Uning 
otasi Aleksandr Prokopevich hunarmand bo‘lib, cherkovni ta’mirlash 
ishlari bilan shug‘ullangan. Pitirimning onasi Pelageya Vasilevna 
dehqon bo‘lgan. Pitirim akasi bilan birgalikda otasiga ustachilikda 
yordam qilib kun kechirgan. 0 ‘qish-yozishni o‘zi o‘rgangan. 
Palevitsadagi maktabda o‘qigan. Pitirim oilada o‘rtancha farzand edi. 
U o‘n yoshida katta akasi Vasiliy bilan ichkilikbozlikka chalingan 
otasini tark etib, daydi ustalar hayotini kechirishgan. 1902-yilda 
Pitirim bu hayotini o‘zgartirishga harakat qiladi va Gamskdagi ikki 
sinfli maktabga o‘qishga kiradi.
Maktabda o‘qishni tugatib cherkov-o‘qituvchilik maktabiga 
o‘qishga 
kiradi. 
Qishda 
o‘qib, 
yozda 
qishloqdagi 
xolasiga 
dehqonchilikda yordam bergan.
0 ‘n besh yoshligida 1905-yilda Pitirim Sorokin eserlar