faoliyati ustidan moddiy makorming «nazorat qilishi» g‘oyasini
ilgari
surgan.
Environmentalizmning taniqli vakillaridan
biri amerikalik
geograf, geolog Ellsuort Xantington (1876-1947) hisoblanadi.
Statistika, paleobotanika, iqlimshunoslik, tarix, demografiya va
boshqa fanlaming metodlari va m a’lumotlaridan (ko'pincha xato)
foydalanib, u iqlim o‘zgarishi («pulsatsiyasi») va sivilizatsiyaning
o‘sishi yoki so‘nishi o‘rtasida mustahkam korrelyasiyalar mavjudligini
asoslashga harakat qilgan.
Asosiy aloqalar quyidagicha namoyon boiadi: 1)
iqlim aholining
salomatligiga ta’sir ko'rsatadi;
(bu ta ’simi
baholash uchun
Xantingtonbir oylik o‘lim ko‘rsatkichlari va temperaturani olgan,
zamonaviy tajriba tadqiqotlariga tayangan va h.k.); 2) iqlim jismoniy
va aqliy faollikka, mehnatning unumdorligiga ta’sir ko‘rsatadi, va
bundan kelib chiqib jamiyatning biznes va iqtisodiy o‘zgaruvchilari
silkinishlarini keltirib chiqaradi; 3) sivilizatsiya millatning energiya va
ishlab chiqarish funksiyasi hisoblanganligi bois, iqlimning ijobiy yoki
salbiy silkinishlari uning o‘sishi yoki so‘nishini shartlab qo‘yadi.!
Xantington va environmentalistlarning «abadiy qonunlari»
faktlar
bilan asosli tekshiruvdan o‘ta olmadi, lekin ulaming ayrim
kuzatishlari va farazlari mutaxassislar (biolog, iqlimshunos, psixiatr
va boshq.) tomonidan yanada tor doirada qoilab-quvvatlandi. Adolf
Ketie, keyinchalik esa Chezare Lombrozo ham o‘z davrida
jinoyatlaming «mavsumiy» silkinishi chastotalarini qayd etgan edi.
Zamonaviy Amerika sotsiogeografiyasida qat'iy determinizm va
miqdoriy yondoshuvga intilish oldindan aytib
berish ehtimoli yuqori
bo'lgan
cheklangan
modellardagina
saqlanib
qolgan.
Environmentalizm o‘z muammosi doirasini global doirada emas, balki
tor xususiy doirada o‘rganmoqda.
XIX asr oxiridan boshlab AQSH environmentalizmiga reaksiya
sifatida
«madaniy
geografiya»
rivojlandi.
U
madaniyatning
antropologik g‘oyasini ilgari surdi (Alfred Kreber va boshq.). U
o‘zining asosiy e'tiborini o ‘z yashash muhitini o ‘zgartiruvchi inson
faoliyatiga qaratdi. Yer yuzasi inson turmush tarzining, uning tarixiy
o‘tmishining izi sifatida, u yoki bu madaniyat yoyilishining guvohi
sifatida olib qaraldi.
1 A H istory o f Classical Sociology. Translated by H. C am pbell Creighton, M.A. (Oxon).
Progress
Publishers. - P. 63.
110
Insonning tabiat bilan o‘zaro ta ’sirlashuvidagi faol roliga urg‘u
berish zamonaviy sotsial ekologiyaning asoschilaridan biri bo‘lmish
Frederik
Le
Pie
(1806-1882). maktabidan
boshlab
fransuz
sotsiogeografiyasiga xos hisoblanadi. U inson hayotini belgilab
beruvchi omillaming uchtasi birda yaxlit boigan formulasini ishlab
chiqdi: yashash joyi, mehnat, oila.
Bu maktabning ilg‘or vakillari Anri de Turvil (1843-1903) va
Edmon
Demolen
(1852-1907)
bo‘lgan.
Demolen
o‘zining
«Xalqlaming buyuk yo‘llari» (1901) nomli asosiy asarida katta tarixiy
material asosida geografik determinizmga xos an'anaviy xatolarga yo‘l
qo‘yib, geografik joylashuv va sotsial tashkillashtirishning turli
xususiyatlari, mehnat shakllari, mulkchilik shakllari va h.k. o‘rtasidagi
aloqalami ochib beradi. Demolenga ko‘ra,
tarixiy taraqqiyotning ilk
davrlarida cho‘lda yashash cho‘ponchilik bilan shug‘ullanishni
belgilab bergan, chunki ko‘chmanchi uchun yerga egalik qilishdan
ko‘ra cho‘lda erkin harakatlanish imkoniyati muhimroq hisoblanadi.
Geografik psevdodeterminizmning dushmani sifatida fransuz
«possibilizmi»ni (fran. possibilite imkoniyat) olish mumkin. Bu
yo‘nalish vakillari individlarning bir xil tabiiy sharoitlarga reaksiyasi
xilma-xilligi va tug‘ma xususiyatlaridan kelib chiqib, turli darajada
rivojlangan madaniyatlar uchun hayotda bir xil muhit mavjud
boimaydi,
deb
hisoblaydilar.
Possibilizm
muhitning
statik
konsepsiyasini batamom yo‘q qildi. Bu oqim
ilgari surgan tarixiylik
doimo savolni konkret qo‘yish lozimligini taqazo etdi: muhit nima
uchun va kim uchun, mazkur madaniyat uning qaysi imkoniyatlaridan
foydalanadi.
Fransuz sotsiogeografiya maktabi asoschisi Pol Vidal de la Blash
(1845-1918) geograf va tarixchi edi. Uning tadqiqotlarida muhitning u
yoki bu turmush tarzini belgilab berishi emas, balki turmush tarzining
almashishi natijasida muhit boshidan kechirishi mumkin bo‘lgan
muntazam tarixiy o‘zgarishlar diqqat markazini egallaydi. Vidal
uchun landshaft - voqea-hodisalaming
tabiiy almashinuvi natijasi
emas, balki kelajak avlod yashashi uchun yangi shart-sharoitlar
yaratayotgan inson mehnati mahsulidir.
Vidalning asarlari XX asr yirik fransuz tarixchilaridan - Lyusen
Fevr (1878-1956) va Mark Blok (1886-1944) qarashlariga ta’sir
ko‘rsatdi.
m
Fransuz sotsiogeografiyasining hissasi nemis geosiyosatining
reaksion psevdodeterminizmini fosh etganligi bo‘ldi.
Geografik
yo‘nalish
xatoliklarga
yo‘l
qo‘ysada,
uning
muammolari doirasi bugungi kunda yo‘q bo‘lib ketgani yo‘q. Bugungi
kunda, insonning tabiatga ta’siri kuchayib borayotgan bir davrda
uning inson hayoti uchun muhim ahamiyati va faooliyati bilan uzviy
bog‘liqligi ortib bormoqda.
Shunisi aniqki, atrof-muhitga ta’sir
ko'rsatish faqatgina uning tabiiy qonunlariga amal qilinganda va
yaxlitlikning asosiy aloqalarini hisobga olgandagina muvaffaqiyatli
kechishi mumkin, aks holda salbiy oqibatlar tabiatning bir bo‘lagi
sifatida insonning o‘ziga ham ta’sir ko‘rsatadi.
6.
Sotsiologiyadagi naturalizmning g ‘oyaviy m a’nodagi eng
reaksion ko‘rinishi sifatida irqiy-antropologik yo‘nalish namoyon
bo‘ladi. Rasizm (irqchilik) sotsial-psixologik fenomen sifatida
o‘zining uzoq tarixiga ega bo'lsada, fan va uning obro‘-e'tiboriga
tayanishini XIX asrdan boshlaydi.
0 ‘zining xilma-xil konsepsiyalariga ega bo‘lishiga qaramay, bu
maktab vakillari qarashlari negizining umumiy postulatlari mavjud.
Ular quyidagilar:
1)
sotsial hayot va madaniyat irqiy-antropologik omillar
hosilasidir;
2)
irqlar bir-birlari bilan teng emasdirlar va bu o‘z navbatida
ularga xos madaniyatlaming teng bo‘lmasligini shartlaydi;
3)
insonlaming sotsial xulq-atvorlari to‘laligicha
yoki asosan
biologik vorisiylik bilan shartlangan;
Do'stlaringiz bilan baham: 
