Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

Teleologiya va tavtologiya.
Persi Koen hamda Temer va 
Marianski teleologiya va tavtologiya — strukturaviy funksionalizm 
to‘qnash keladigan eng muhim mantiqiy muammolardir, deb 
hisoblashadi. Ba’zilar teleologiyani nazariyaning ichki xos muammosi
Qarang: G eorge Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. Me Graw-Hill. 2010. - P. 259-260.
4 5 3

---

sifatida ko‘rib chiqadi. Lekin Temer va Marianski strukturaviy 
funksionalizm muammosi - bu oddiy teleologiya emas, balki 
g'ayriqonuniy
teleologiya deb hisoblashda haqdirlar. Mazkur 
kontekstda 
teleologiya
jamiyat (yoki boshqa sotsial strukturalar) 
maqsad yoki yo‘nalishga ega ekanligidafl iborat bo‘lgan nuqtai nazar 
deb belgilanadi. Bu maqsadlarga erishish uchun jamiyat m aium
sotsial strukturalar va sotsial institutlarni yaratadi yoki yaratishga 
yordam beradi. Temer va Marianski bunday qarashni, albatta, 
g‘ayriqonuniy deb hisoblamaydilar; aslida, ular sotsial nazariya 
jamiyat va uning elementlari o'rtasidagi teleologik munosabatlarni 
e'tiborga olishi lozim, deb ta’kidlaydilar1.
Muammo, 
Temer 
va 
Mariansklaming 
fikriga 
ko‘ra, 
teleologiyaning nomuvofiq kengayishidan iborat. G‘ayriqonuniy 
teleologiya «maqsad yoki yakuniy holat, garchi aslida u sabab 
boimasada, inson ishlarini boshqarishini» nazarda tutadi. Masalan, 
jamiyatning takror ishlab chiqarish va sotsiallashtirishga boigan 
ehtiyoji tufayli u oila institutini yaratishi to‘g‘risidagi faraz 
g‘ayriqonuniydir. 
Bu 
ehtiyojlar 
turli 
muqobil 
strukturalami 
qoniqtirishi mumkin; jamiyat oila yaratishga «ehtiyojmand» emas. 
Strukturaviy 
fimksionalist 
aslida 
maqsadlar 
aniq 
kichik 
strukturalamini yaratishga olib kelishini belgilashi va isbotlashi lozim. 
Agar u nima uchun aynan o‘sha ehtiyojlar boshqa kichik strukturalami 
qoniqtira olmaganligini ko‘rsata olganda shuningdek foydali boiardi. 
Qonuniy teleologiya 
empirik (tajriba yo ‘li bilan)
va 
nazariy
jihatdan 
jamiyat maqsadlari va jamiyatda mavjud turli kichik strukturalar 
o‘rtasidagi aloqalami belgilagan va namoyish qila olgan boiardi. 
G‘ayriqonuniy teleologiya ijtimoiy maqsad va aniq kichik struktura 
o'rtasidagi aloqa mavjud boiishi lozim degan so‘qir da’vo bilan 
qanoatlangan boiardi. Terner va Marianski funksionalizm ko‘pincha: 
«Biz xulosa qilishimiz mumkinki, 
funksional 
tushuntirishlar 
ko‘pincha g‘ayriqonuniy teleologiyani ifoda etadi, bu esa inson 
tashkiloti anadozalarini tushunishda funksionalizm foydasiga jiddiy 
xalal beradi», degan g'ayriqonuniy teleologiyani taqdim qilishini 
e'tirof etishadi2.
Strukturaviy funksionalizm mantiqiga nisbatan boshqa jiddiy 
tanqidiy vaj uning tavtologikligini tasdiqlashdan iborat. 
Tavtologik
1 George Ritzer Sociological Theory Eighth Edition. Me Graw-Hill. 2010. - P. 259-260/
2 Кдранг; 0 ‘sha joyda. - B. 260.
454

---

igument (dalil) - bu xulosa shunchaki asosda nazarda tutilgan 
u s a n i o ‘z ichiga olgan yoki shunchaki, bu asosni qayta aniq 
-oslaydigan dalildir. Strukturaviy funksionalizmda bunday doiraviy 
ajlar ko‘pincha qismlar jihatidan yaxlitlikni belgilash, so‘ngra 
dxlitlik nuqtayi nazaridan qismlami belgilash shaklini oladi. Shunday 
ilib, sotsial tizim uning elementlari o‘rtasidagi munosabatlar bilan 
,.;lgilanishi, tizim elementlari esa ularning yanada yirik sotsial 
■zimdagi o‘mi bilan belgilanishini rad qilish mumkin. Modomiki biri 
.kinchisi orqali belgilanar ekan, na sotsial tizim, na uning qismlari 
siida, umuman, belgilanmaydi. Biz aslini olganda tizim yoki uning 
:;smlari to‘g‘risida hyech narsa bila olmaymiz. Strukturaviy 
nksionalizm, garchi «Mazkur moyillik nazariyaga xosmi yoki 
hunchaki 
undan 
foydalanish, 
yoki 
aksariyat 
strukturaviy 
inksionalistlar tomonidan nazariyadan noto‘g‘ri foydalanish usuli 
chungina xarakterlimi?» degan savol tug‘ilsa ham, ayniqsa, 
avtoiogiyaga moyil bo‘lgan, deb hisoblaydi J.Ritser1.