Jismoniy tarbiya va sport nazariyasi va uslubiyati

Jismoniy mashqlar tasnifi.
Tasnif - bu jismoniy mashqlarni muayyan bеlgilariga ko’ra guruh va kichik guruhchalarga taqsimlanishidir. Turli jismoniy mashqlar ko’plab o’xshash bеlgilarga ega. Mashqlarni guruhlashga imkon bеradigan asosiy bеlgini aniqlash muhim. Bu bеlgi pеlogogik jiqatdan axamiyatli bo’lishi lozim. Turli bеlgilarga ko’ra tuzilgan tasniflar ko’plab amaldagi jismoniy mashqlarbilan tanishishga, ulardan zarurlarini qo’yilgan vazifalarga muvofiq tanlashga, darslik va qo’llanmalardan zarur mashqlartavsifni tеz topishga yordam bеradi.
Ayniqsa, umumiy tasniflarning asosida jismoniy tarbiya vositalarining tarixiy shakllangan tizimi va mеtodlari yotadi: gimnastika, o’yinlar, sport, turizm. Bu guruhlarning xar bir o’ziga xos ahamiyatga ega va ular yanada kichik tasnifiy guruhchalarga bo’linadi.
Gimnastika jismoniy tarbiya tizimida katta o’rin tutadi. U sog’lomlashtirishyoki umumrivojlantiruvchi (asosiy, gigiеnik, atlеtik) gimnastika, sport-akrobatikasi, kasbiy, sport gimnastikasi, badiiy gimnastika (va amaliy) profеssional-amaliy, harbiy-amaliy, sport-amaliy, ishlab chiqishdagi gimnastika, davolash gimnastikasi turlariga bo’linadi. Gimnastikaning quyidagi o’ziga xos xususiyatlari mavjud gavdani turli qismlari, ayrim, bo’qimlar va ular faoliyatining turli tomonlari va holatiga talab ta'sir etish (mushaklarning bo’shashga, cho’zilish va boshqalar): jismoniy yuklanishni taqsimlash imkoniyati: sport anjomlari va sport inshoatlaridan foydalanish: mashqlarni musiqa jurligida o’tkazish: mashklarning rang-barangligi. Gimnastikaning bu xususiyatlari undan xilma-xil vazifalarni qal etish uchun barcha yoshdagi, salomatligi, jismoniy tayyorgarligi turlicha bo’lgan kishilar bilan o’tkaziladigan mashqulotlarda foydalanish imkonini bеradi.
Xarakatli o’yinlar. Bu turli emotsional harakatlardan iborat murakkab faoliyatdir. Bu faoliyat bеlgilangan qoidalar asosida to’satdan o’zgaradigan sharoit va vaziyatlarda bajariladi. Gimnastikadan farkli ularok, o’yinlarni o’tkazishda jismoniy nagruzkalarni taqsimlash qiyin bo’ladi. harakatli o’yinlar boshqa jismoniy mashqlardan shuqullanuvchilar faoliyatini tashkil etish va boshharish xususiyatlari bilan farqlanadi. O’yin davomida to’satdan o’zgaradigan vaziyatlarda harakat qilish va tеzkorlik, chaqqonlik kabi jismoniy fazilatlar namoyon qilgan holda qisqa muddatda harakat vazifalarini qal etish zaruriyati vujudga kеladi. Bu harakatlar ko’nikmalarini mustaqkamlaydi. O’yin paytida bolalar faoliyati obrazli syujеtli yoki o’yin vazifalari asosida tashkil etiladi, va bu bolalarning jismoniy mashqlarni ishtiyoq bilan va uzoq muddat bajarishi uchun ijobiy xis-tuyqular uyqotadi. Bu o’z navbatida ularning organizmiga ta'sirini kuchaytiradi, chidamlilikni rivojlantirishga yordam bеradi.

15. Jismoniy mashqlarning tasniflanishi.

16. Jismoniy tarbiyaning umumpedagogik uslublari.
17. Jismoniy tarbiya jarayonida so‘z uslubi.
18. Jismoniy tarbiya jarayonida ko‘rkazmalilik uslubi.
19.
20. Jismoniy tarbiyaning o‘ziga xos uslulariniga izox bering.
21. Qat’iy tartiblashtirilgan mashq uslubi mazmunini yoritib bering.
22. Harakat faoliyatiga o‘rgatish uslublari.
23. Jismoniy sifatlarni rivojlantirish uslublari.
24. Jismoniy tarbiyaning o‘yin va musobaqa uslublarini tavsiflab bering. Ularning bog‘liqlik va farqli jihatlari.
25. Aylanma mashg‘ulot uslubidan, musobaqa va o‘yin uslublarining farqli jihatlari nimada.
26. Yuklama haqida umumiy tushuncha. Yuklamaning hajmi va shiddati tavsiflab bering.
27. Charchash turlari va uning yuklama bilan tavsiflanishi.
28. Charchoq, uning turlari va alomatlari.
29. Yuklamalar orasidagi dam olish oraliqlari.
30. Jismoniy tarbiyaning umumiy tamoyillarini tavsif bering.
31. Jismoniy tarbiyada umummetodik tamoyillariga tavsif bering.
32. Jismoniy tarbiyaning o’ziga xos tamoyillariga tavsif bering.
33. “Harakat malakasi” va “Harakat ko‘nikmasi” tushunchalariga tavsif bering. Ularning farqli jihatlari.
34. Harakat malakasining shakllanish bosqichlari.
35. Harakat malakasining shakllanish qonuniyatlari.
36. Malakani koʻchirish turlari va xususiyatlari.
37. Harakat faoliyatiga oʻrgatish jarayonining bosqichlari va ularni tavsiflab bering.
38. Dastlabki oʻrgatish bosqichining maqsad va vazifalari.
39. Mustahkamlash va yanada takomillashtirish bosqichining maqsad va vazifalari.
40. Chuqurlashtirib o’rgatish bosqichining maqsad va vazifalari.
41. Dastlabki o’rgatish bosqichida qanday vosita va uslublardan foydalaniladi?
42. Chuqurlashtirib o’rgatish bosqichida qanday vosita va uslublardan foydalaniladi?
43. Mustahkamlash va yanada takomillashtirish bosqichida qanday vosita va uslublardan foydalaniladi?
44. Jismoniy sifatlarning umumiy tavsifi.
45. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishning asosiy qonuniyatlar.
46. Chaqqonlik – jismoniy sifati. Uning tavsifi va rivojlantirish bosqichlari.
47. Koordinatsion qobiliyatlarga tavsif bering va uning turlarini tasvirlang.
48. Koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish vositalari.
49. Koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish uslublari.
50. “Vaqtni xis qilish”, “fazoni xis qilish” va “muskul kuchlanishini xis qilish” kabi tushunchalarni izoxlang.
51. Tezkorlik qobiliyati tushunchasiga tavsif bering.
52. Harakat reaksiyasi turlari va ularni tasvirlab bering.
53. Tezkorlik qobiliyatining namoyon bo‘lishini belgilovchi omillar.
54. Tezkorlik qobiliyatini rivojlantiruvchi vositalari.
55. Tezkorlik qobiliyatini rivojlantiruvchi uslublar.
56. Tezkorlik to‘sigʻi nima? Uning paydo boʻlish sabablari va yengib o‘tish uslublari.
57. Kuch qobiliyatiga umumiy tavsifi.
Kuch va uni tarbiyalashning uslub hamda vositalari
Inson kuchi deganda tashqi qarshiliklarni mushak kuchi orqali yengish qobiliyati tushuniladi. Qarshiliklarni yenguvchi ishlarda harakatlarga qarshi yo`naltirilgan kuchlar, yon beruvchi ishlarda esa harakat yo`nalishi bo`yicha ta’sir etuvchi kuchlar qarshilik kuchi hisoblanadi. Maktablardagi o`quvchilar uchun jismoniy tarbiya dasturida birinchi sinflardan boshlab bolalarning kuch tayyorgarligi ko`zda tutilgan. Har bir kishi harakatlarni bajarishda muayyan imkoniyatlarga ega. Masalan, u biror og`irlikdagi shtangani ko`tara oladi, qandaydir bir vaqt oralig`ida 1000 m masofani yugurib o`ta oladi. Bu imkoniyatlar bir qator sifat va miqdor xususiyatlari jihatidan bir-biridan farq qiladigan muayyan harakatlar bilan amalga oshiriladi. Masalan, sprintcha va marafoncha yugurish organizmga sifat jihatidan boshqa-boshqa talablar qo`yadi, turli xil jismoniy sifatlar namoyon etilishini talab qiladi. Kishi harakat qilish imkoniyatlarining ba’zi-bir sifatli tomonlarini kishining jismoniy (yoki harakat) fazilatlari deb atash qabul qilingan. Odatda, kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik va egiluvchanlikka asosiy jismoniy sifatlar deb qaraladi. Kishidagi jismoniy fazilatlarning rivojlanganlik darajasi faqat kishi organlarining funksional (fiziologik) imkoniyatlari bilan emas, balki psixik omillar, irodaviy fazilatlar bilan ham belgilanadi. Bu holda irodaviy fazilatlar kishining o`z funksional imkoniyatlaridan qanchalik foydalana olishini belgilaydi. Kundalik nutqimizda “kuch” so’ziga turli xil ma'no beradilar. Ilmiy tushuncha sifatida u iloji boricha aniq belgilangan bo’lishi kerak. Buning uchun kuchning quyidagi mafnolarini bir-biridan farqlash lozim:
1. Harakatning mexanik xususiyati sifatidagi kuch (“T massali jismga F kuch ta'sir etadi...);
2. Kishining xususiyati, fazilati sifaddagi kuch (masalan, quyidagi matnda ifodalangan ma'nodagi kuch: “yosh o’sishi bilan kuch ham ortib boradi; sport bilan shug’ullanmaydiganlarga nisbatan sportchilar kuchliroq bo’ladilar”).
Birinchi ma'nodagi kuch harakatning boshqa xususiyatlari bilan bir qatorda mexanikaning o’rganish ob'ekti bo’lib xizmat qiladi. Ikkinchi ma'nosidagisi esa jismoniy tarbiya nazariyasi, fiziologiya va antropologiyada tadqiqot mavzui bo’la oladi. Harakatlantiruvchi sifat tariqasidagi kuchni ko’rsatish uchun kuch imkoniyatlari, kuch qobiliyati, mushak kuchi atamalari ishlatiladi. Kuch mashqlarini bajarish vaqtida mushaklar uch xil tartibda ishlashi mumkin:
1. O’z uzunliklarini o’zgartirmay (statik, izometrik tartib).
2. O’z uzunliklarini kamaytirib (qarshiliklarni yenguvchi, miometrik tartib).
3. Uzayib (yon beruvchi, pliometrik tartib).
Qarshiliklami yenguvchi va ularga yon beruvchi tartiblaming birlashuvi “dinamik tartib” deyiladi.0 ’quvchilar jismoniy tarbiyasida umumiy va maxsus kuch tayyorgarligi amalga oshiriladi.Umumiy kuch tayyorgarligi insonning mehnat faoliyatiga tayyorligi va jismoniy rivojlanishi uchun ahamiyatga ega bo’lgan barcha asosiy mushak gumhlarining uyg’un rivojlanishiga qaratilgan.
Maxsus kuch tayyorgarligining maqsadi faoliyatning tanlangan turiga tatbiqan musobaqalashuvchi harakat texnikasi bilan muvofiq
mushak gumhlari kuchining qo’shilib yuzaga chiqishi - jismoniy sifatlaming rivojlanishidir.Kuch namoyon bo’lishi sharoitlariga kuchning bogliq ekanligi. Harakat kuchi (ya'ni harakatning bosimi yoki tortishishi) ko’p jihatdan qarshilik ko’rsatish kuchlarining tabiati bilan belgilanadi

58. Muskul kuchini namoyon boʻlish turlari.

59. Kuch qobiliyatlarining rivojlanishi va namoyon bo‘lish darajasini belgilovchi omillar.

Kuch va uni tarbiyalashning uslub hamda vositalari

Inson kuchi deganda tashqi qarshiliklarni mushak kuchi orqali yengish qobiliyati tushuniladi. Qarshiliklarni yenguvchi ishlarda harakatlarga qarshi yo`naltirilgan kuchlar, yon beruvchi ishlarda esa harakat yo`nalishi bo`yicha ta’sir etuvchi kuchlar qarshilik kuchi hisoblanadi. Maktablardagi o`quvchilar uchun jismoniy tarbiya dasturida birinchi sinflardan boshlab bolalarning kuch tayyorgarligi ko`zda tutilgan. Har bir kishi harakatlarni bajarishda muayyan imkoniyatlarga ega. Masalan, u biror og`irlikdagi shtangani ko`tara oladi, qandaydir bir vaqt oralig`ida 1000 m masofani yugurib o`ta oladi. Bu imkoniyatlar bir qator sifat va miqdor xususiyatlari jihatidan bir-biridan farq qiladigan muayyan harakatlar bilan amalga oshiriladi. Masalan, sprintcha va marafoncha yugurish organizmga sifat jihatidan boshqa-boshqa talablar qo`yadi, turli xil jismoniy sifatlar namoyon etilishini talab qiladi. Kishi harakat qilish imkoniyatlarining ba’zi-bir sifatli tomonlarini kishining jismoniy (yoki harakat) fazilatlari deb atash qabul qilingan. Odatda, kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik va egiluvchanlikka asosiy jismoniy sifatlar deb qaraladi. Kishidagi jismoniy fazilatlarning rivojlanganlik darajasi faqat kishi organlarining funksional (fiziologik) imkoniyatlari bilan emas, balki psixik omillar, irodaviy fazilatlar bilan ham belgilanadi. Bu holda irodaviy fazilatlar kishining o`z funksional imkoniyatlaridan qanchalik foydalana olishini belgilaydi.

60. Mushak faoliyati rejimi.
61. Kuch sifatini tarbiyalashdagi asosiy vositalariga izox bering.
62. Kuch sifatini tarbiyalash uslublari.
63. Cihidamlilik sifatining umumiy tavsifi.
64. Chidamlilik sifatining turlari.
65. Chidamlilik sifatini belgilovchi omillar.
66. Chidamlilik sifatini tarbiyalash uslublar.
67. Egiluvchanlik sifatining umumiy tasnifi.
68. Egiluvchanlik sifatiga ta’sir etuvchi omillar.
69. Egiluvchanlik sifatini rivojlantiruvchi uslublar.
70. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishining yoshga xos xususiyatlari.
71. Jismoniy tarbiyaning shakllari.
72. Jismoniy tarbiya darsini tashkil qilish uslublari.
Tabiatdagi, hayotdagi, butun borliqdagi jarayonlar ma’lum qonuniyatlarga bo`ysunadi va shularga muvofiq ravishda rivojlanib boradi. Bu qonuniyatlar tabiatda odam ixtiyoridan tashqari holatda amal qiladi. Bunday qonuniyatlar, ilmiy izlanish va amaliy tajribalarning ko`rsatishi bo`yicha, jismoniy tarbiya jarayoniga ham ta’sir ko`rsatadi. Bu qonuniyatlarni tan olish, ularni o`rganish, shu asosda o`quvchilar jismoniy tarbiyasi jarayonini yaxshilash imkonini beradi. Umumiy o`rta ta’lim maktablarida jismoniy tarbiya fanining maqsadli va samarali o`qitilishida darsning to`g`ri tashkil etilganligi asosiy omil hisoblanadi. Bunda jismoniy tarbiya fani o`qituvchilari darsni yangi pɟdagɨgik tɟɯQɨOɨgiyalarni qo`llagan hɨlda darsga qo`yilgan vazifalarni to`g`ri amalga ɨshirishi lɨzim. Jismoniy tarbiya jarayoni – bu ikki tomonlama jarayondir. Bir tomondan o`rgatishga intilayotgan o`qituvchi, ikkinchi tomondan o`rganishga xohishi bo`lgan o`quvchi qatnashadi. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, agar o`quvchi oldiga qo`yilgan vazifaning mohiyatini tushunib yɟtsa va uning hal etilishiga qiziqsa, o`rgatishning muddati tezlashadi va sifati yaxshilanadi. Ko`nikma va malakalarni shakllantirish yo`llarini shunday tashkil qilish kerakki, ular har doim rivojlanishda bo`lmog`i zarur. Buning uchun o`quvchining harakat tajribasi jismoniy va psixik rivojlanganligi albatta hisobga olib o`tiladi. Jismoniy tarbiya darslari asosan amaliy mashg`ulotlardan iborat bo`lganligi bois fanni o`qitishda “Musobaqa”, “Ko`rsatmali”, “O`yin” kabi innɨvatsion pedagogik texnologiyalardan keng foydalanish tavsiya etiladi.
Masalan: