Jismoniy tarbiya va sport nazariyasi va metodologiyasi

 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Саломов Р.С. Спорт машғулотнинг назарий асослари – Тошкент., Ўз ДЖТИ, 2005 йил - 
238 б.
2. Mahkamdjanov K.M. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi Toshkent., “Iqtisod -moliya” 
2008 yil - 300 b.
3. Матвьев Л.П. Теория и методика физического воспитание Москва – 2005 г. 
Xorijiy adabiyotlar
1.Bcunen G., Claessens A., Lefere J., Ostyn M, Reuson R., Simons J. So-matotype as related to age 
peak velosity in height, weight and static strength in boys // Hum. Biol.- 1987.- №4.- P. 
2.Campboll S.B. Benaviour problems in preschool children: clinical and developmental issues. New 
York: Guilford Press, 1990. 
Mavzu. Jismoniy tarbiya va sport - sog'lom avlodni tarbiyalash omili. 
Reja: 
1."Ta'lim to'g'risida"gi qonun, 
2. "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" "Jismoniy tarbiya va sport to'g'risida"gi qonun, 
bolalar sport jamg'armasini tashkil etilishi. 
3.Jismoniy tarbiya - sog'lom avlodni tarbiyalashdir. 
4. Jismoniy tarbiya nima. Jismoniy bilim haqida tushuncha. 
 
 1."Ta'lim to'g'risida"gi qonun, 
BMT Bosh Assambliyasi tomonidan 1948 yilning 10 dekabirida qabul qilingan inson huquqlari 
Umumjahon Dekloratsiyasi insonning asosiy huquqlari va erkinliklarini belgilovchi daslabki muhim 
tarixiy xujjat qisoblanadi. 
Inson huquqlari Umumjahon Dekloratsiyasi insonning huquqlari va uni himoya qilishga doir 
xalqaro xujjat bo’lib, BMT tomonidan ishlab chiqilgan va qabul qilingan. Bu tarixiy xujjatning 
ishlab chiqilishi va e’lon qiliiinishi insoniyatning tarixiy taqdirida davlatlarning ichki va tashqi 
siyosatida, xalqaro tashkilotlar, siyosiy partiyalar va ijtimoiy tashkilotlarning faoliyatida muhim 
ahamiyatga ega bo’ldi. Bunda ishlab chiqilgan qoida va xulosalar, tamoillar o’zining moqiyati va 
mazmuniga ko’ri mukammal ishlangan huquqiy me’yorlarning umumlashgan ifodasi qisoblanadi. 
Inson huquqlari va uni himoya qilish masalalarini hal qilishda davlatlar maskur qujjatda e’lon 

---

8 
qilingan huquqiy me’yorlarga amal qilinishi ularga ishlab chiqilayotgan huquqiy xujjatlarning 
samarali va adolatli bo’lishiga muhim ahamiyat kasb etadi. 
Inson huquqlari Umumjahon Dekloratsiyasi muqaddima va 30 ta moddadan iborat bo’lib, unda 
insonning asosiy huquqlari qadr-qimmati, inson shaxsining benazirligi hamda erkaklar bilan 
ayollarning teng huquqiyligi o’z ifodasini topgan. Dekloratsiyaning 1-moddasida huquqiy jiqatdan 
asosilangan falsafiy fikrlar bayon etilgan bo’lib, unda "Barcha odamlar erkin qadr-qimmat va 
huquqlarga teng bo’lib to’qiladilar. Ular aql va vijdon soxibidirlar va bir - birlariga birodarlarcha 
muomala qilishlari zarur" deyiladi. 
“
41-modda. Har kim bilim olish huquqiga ega. Bepul umumiy ta’lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi. 
Maktab ishlari davlat nazorati-dadir.” 
Konstitutsiyaning ushbu normasi Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining 26-moddasiga to’la mos 
keladi. Ayni vaqtda Konstitutsiyaning 40-41-moddalarining ro’yobini amalda bir-birisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. 
Mamla-katimizda amalga oshirilayotgan islohotlar zamirida pirovardida, sog’lom, barkamol ertangi kun egalarini-
avlodni tar-biyalash, ulg’aytirish vazifasi yotibdi. Shu ma’noda ta’lim sohasidagi amalga oshirilayotgan islohotlar 
bugungi kunda butun jahon jamoatchiligi e’tibori va e’tirofiga tushganligi ham bejiz emas. Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturi bu sohadagi Prezidentimizning o’ziga xos «nou-xou»si bo’lib qoldi.
Davlat fuqarolarning bilim olish huquqlarini ro’yobga chiqarish uchun etarlicha shart-sharoit yaratmoqda. 
Davlat byudje-tining kattagina qismi shu soha uchun ajratilayotganidan sohaning moddiy-texnik bazasi 
mustahkamlanmoqda. Zamo-naviy, ilmiy-pedagogik o’qitish uslublari ta’limni sifat jihatdan boyitmoqda. 
Bir so’z bilan aytganda, bilim olish huquqining mazmunini ro’yobga chiqarish, realizatsiya qilish uchun 
hamma sharoitlar yaratilgan. Ta’lim sohasi bilan bog’liq yana bir gap shuki, ta’lim muassasalari hisoblangan maktab 
ishlari ham davlat nazoratidadir. Kimlar, nima haqida, qanday shakl-uslublarda ta’lim-tarbiya berayotgani haqida 
davlatning qayg’urishi bejiz emas. Biz farzandlarimizni milliy istiqlol ruhida tarbiyalashimiz, o’zimizga munosib 
o’rinbosarlar tayyorlashimiz lozim. Ular Prezidentimiz aytmoqchi, «...bizdan ko’ra kuchli, bilimli, dono va albatta 
baxtli bo’lishlari shart». 
1. O’zbekiston Respublikasi demokratik huquqiy davlat qurish uchun harakat qilar ekan, har 
tomonlama rivojlangan, erkin shaxsni shakllantirishni o’zining asosiy vazifalaridan biri deb biladi. 
Ta’lim sohasida maqsadga yo’naltirilgan davlat siyosatini olib borish bu vazifani echishda asosiy 
vositalardan biridir. 
2. Ta’lim olish huquqi shaxsning asosiy huquqlaridan biridir. O’zbekiston Respublikasi Inson 
huquqlari umumjahon deklaratsiyasiga (1948yil) asoslanib berilgan huquqni amalga oshirishning 
faoliyat ko’rsatayotgan mexanizmini yaratdi. O’zbekiston parlamenti bu deklaratsiyani, fuqarolik va 
siyosiy huquqlar, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi paktlarni, shuningdek, inson 
huquqlari va erkinliklari sohasidagi bir qator hujjatlarni ratifikatsiya qildi. 
Ta’lim olish huquqiga tegishli xalqaro hujjatlar (xususan, 1960 yil 14 dekabrdagi Ta’lim 
sohasidagi kamsitishlarga qarshi kurash to’g’risidagi konventsiya) shuni e’tirof etadiki, “ta’lim” 
iborasi o’qitishning barcha turlarini va bosqichlarini qamrab oladi va ta’lim olish imkoniga ega 
bo’lish, ta’limning darajasi va sifati, shuningdek, ta’lim berish sharoitlarini o’z ichiga oladi. 
Xalqaro huquq noramalari boshlang’ich ta’limni majburiy va bepul qilishni, o’rta ta’limni 
uning barcha turlarida umum erishadigan qilishni va undan hammaning foydalanishini ta’minlashni; 
oliy ta’limni to’la tenglik asosida va har bir kishining qobiliyatidan kelib barcha erisha oladigan 
qilishni; qonunda belgilangan o’qishning majburiyligini ta’minlashni tavsiya etadi. 
3. O’zbekiston Respublikasi o’zi olgan majburiyatlarga amal qilib uzluksiz ta’limning 
barqaror tizimini yaratdi, shaxsning ta’lim olish huquqini amalga oshirish mexanizmini 
mustahkamlab qo’ydi. Ta’limning yagona tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
•
maktabgacha ta’lim

---

9 
•
umumiy o’rta ma’lumot
•
o’rta maxsus, kasbiy ta’lim
•
oliy ma’lumot
•
oliy o’quv yurtini bitirgandan keyingi ta’lim
•
malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash
•
maktabdan tashqari ma’lumot. 
Ta’lim shakli va bosqichlarining ko’p xilliligi shaxsning ehtiyojlari va qiziqishlaridan kelib 
chiqqan holda uning ta’lim olish huquqini iloji boricha to’laroq amalga oshirishga imkon beradi. 
4. Oliy Majlis qabul qilgan, o’n yildan ko’proq muddatga mo’ljallangan “Kadrlar 
tayyorlashning miliy dasturi” yuqori malakali kadrlar tayyorlashning zamonaviy tizimini 
shakllantirish va rivojlantirishni, har tomonlama kamol topgan shaxsni shakllantirish uchun 
ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa sharoitlarni yaratishni o’z oldiga 
maqsad qilib qo’ygan. 
Kadrlar tayyorlashning ustuvor sohasi ta’lim jarayonining vorisiylik va ko’p bosqichligiga 
asoslangan uzluksiz ta’limdir. 
O’zbekistonning qonunlari (xususan, O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi 
qonuni) kelib chiqishi, jinsi, tili, yoshi, irqiy, milliy taalluqliligi, e’tiqodi, dinga munosabati, 
ijtimoiy mavqei, yashash joyi, respublika huquqida yashayotgan davrining muddatidan qat’i nazar, 
ta’lim olishdagi teng huquqlarni ta’minlaydi. 
5. Ta’lim olish huquqining mazmuni shundan iboratki, u O’zbekiston Respublikasining har 
bir fuqarosi uchun ta’lim-tarbiyaning barcha shakllaridan teng foydalanish imkoniyatini beradi. 
Ta’lim olish huquqini amalga oshirish quyidagilar orqali ta’minlanadi: 
•
ta’lim olish uchun zarur ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni yaratish; 
•
davlat va nodavlat ta’lim berish muassasalarining tarmog’ini yaratish; 
•
davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning barcha uchun imkoniyati borligi; 
•
davlat ta’lim muassasalaridagi ta’limning bepulligi; 
•
tayanch (to’qqizinchi sinf) ma’lumoti olishning majburiyligi; 
•
ta’limning turli shakllarini qo’llash; 
•
ta’lim muassasalarining siyosiy partiyalar va ijtimoiy-siyosiy harakatlarga qaram 
emasligi. 
6. Ta’lim olish huquqini ta’minlash uchun qudratli moddi-texnik baza mavjud.
Mamlakatimizda savodxonlik darajasi yuqori bo’lib, 97,7% ni qilmoqda. Bunda 
savodsizlarning asosiy qismi keksa yoshdagilar, ya’ni 70 va undan katta yoshdagi kishilar hisobiga 
to’g’ri kelmoqda. 
7. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida asosiy maqsad qilib qo’yilganidek fuqarolik 
jamiyati har tomonlama rivojlangan shaxslardan tashkil topish kerak. Davlatning faoliyati har bir 
shaxsning qobiliyatini rivojlantirish va uni jamiyat farovonligini yuksaltirishga jalb etishga 
qaratilgan. 
Fan, texnika va ishlab chiqarishning rivojlanishi har bir shaxsning yuqori darajada 
ma’lumotga ega bo’lishini nazarda tutadi. Ma’lumotlilik madaniyatning tarkibiy qismlaridan biri 
bo’lish bilan birga, shaxs imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishning muhim sharti hamdir. Shuning 
uchun kuchli ijtimoiy siyosiy, davlatimizning jamiyat barcha qatlamlarining ta’lim olish huquqini 
ta’minlashga bo’lgan intilishi alohida ahamiyatga ega. Bu shu bilan bepul oliy, maxsus va hatto 
umumiy ta’lim berish imkoniyatiga ega emas. 
8. Davlat faqat ta’lim olish huquqini amalga oshirish uchun sharoitlar yaratibgina qolmay, 
mamlakatdagi maktab ishlarini nazorat ham qilib turadi. Ta’lim sohasida davlat standarti 

---

10 
tasdiqlangan, maktablar va boshqa o’quv yurtlarini bitiruvchilarning bilim darajasiga mos keladigan 
muayyan o’lchovlar o’rnatilgan. 
Davlat keyingi paytda ancha keng tarmoqqa ega bo’lgan nodavlat o’quv yurtlaridagi ta’lim 
jarayonini ham nazorat qilmoqda. O’zbekiston Respublikasida diniy muassasalar maktab ishlaridan 
ajratilgan. 
Ta’lim huquqini ta’minlash mexanizmida iqtidorli o’quvchilar va talabalarni qo’llab-
quvvatlash hamda rivojlantirish, ularning ijodiy ta’lim faoliyatini rag’batlantirishga qaratilgan 
davlat choralari muhim o’rin tutadi. Buning uchun turli jamg’armalar, bolalar ijod uylari va 
stipendiyalar ta’sis qilingan. ko’plab davlat o’quv yurtlarida bepul ovqat, darsliklar, kiyimlar 
beriladi, stipendiyalar to’lanadi. 
Hozirgi paytda O’zbekistonda har bir kishining ehtiyojiga ko’ra ta’lim olish huquqini 
ta’minlashning ishchan mexanizmi shakllangan bo’lib, u tegishli moddiy texnik sharoitlar bilan 
mustahkamlangan.