Jismoniy tarbiya

Inson organizmi biologik tarm oq sifatida
Tabiiy  fanlar  jismoniy  tarbiya  fanining  asosi  b o ‘lib,  tibbiy- 
biologik  fanlarning  to ‘plami:  birinchi  navbatda  anatom iya,  fiziologiya, 
morfologiya,  biologiya,  gigiyenani  o‘z  ichiga  oladi.  Jism oniy  tarbiya 
nazariyasining  uslublari  va  sport  mashg‘ulotlari  shu  fanlar  erishgan 
yutuqlarga  bog'liqdir.

---

Inson  organizm idagi  barcha  a’zolar  doimo  bir-biri  bilan  uzviy 
bogMiq  h o ld a  harakatda  b o ‘ladi,  organizm  faoliyati  har  xil  sharoitdagi 
atro f-m u h it  bilan vegetativ aloqaga kirishadi.
T ashqi tabiat va  ijtim oiy-sotsial sharoitlar inson organizmiga har 
d o im   o ‘zin in g   foydali  yoki  zararli  ta ’sirini  ko‘rsatadi.  Insonning  o‘ziga 
x os  fazilatlarni,  onglilikni  o ‘stirib,  sog‘liqni  mustahkamlaydi,  aqliy  va 
jis m o n iy  m ehnatga chidam lilikni  oshiradi.
K eyingi  paytlarda  odam  fiziologiyasini  o‘rganish  sohasida, 
sh u n in g d ek   organizm ga  jism oniy  tarbiyaning  turli  iqlim  sharoitidagi 
t a ’siri  haqidagi  amaliy  ishlar  tufayli,  boy  m a’lumotlar  to ‘plandi,  iqlim 
fiziolog iyasi  degan  yangi  fanga  asos  solindi.  Bu  sohada  to ‘plangan 
m a ’lu m o tlar  fiziologiyaga  oid  b o ‘lib,  bular  organizmning  issiq  iqlim 
sh aro itid ag i  holati  faoliyatini  tahlil  etadi.  Iqlim  fiziologiyasi  fanining 
b ird an -b ir  katta  yutug‘i  bu  odam   organizmiga  issiq  iqlimning  ta ’sirini 
o ‘rganilganidir.
O ‘zbekiston  sharoitida  jismoniy  tarbiya  va  sport  bilan 
s h u g ‘ullanad igan  sportchilar  organizmida  bo‘ladigan  o ‘zgarishlarni 
0 ‘zbek isto n  
sport 
fiziologiyasi 
fani 
olimlaridan 
A.Shatalina, 
A .Y arotsk iy,  M .Frank,  R.Prozorenko,  D.Xudoyberdiev,  A.Koltunov, 
A .K oveli,  R.A xm edov,  I.A zim ov  va  boshqalar  o‘z  ilmiy  ishlarida 
ifodalab  berganlar.  Iqlim ni  belgilovchi  mavjud  elementlardan  biri 
h av o n in g  harakatidir.
O lib  borilgan  kuzatishlarga  qaraganda,  0 ‘zbekistonda  quyosh 
g o rizontdan  yuqori  turadi  va  ochiq  kun  bo‘lib,  ochiq  havo  harorati 
boshqa hududlar haroratiga qaraganda ancha farq qiladi.
O ‘zbekistonda  bir  yillik  quyoshli  kunlar  2900-3100  soatni 
tashkil  qiladi.  Yevropaning  o ‘rta  chizig‘idagi  quyoshli  kunlarning yillik 
m iqdoridan  taxm inan  ikki  yarim   barobar ko‘pdir.  Masalan,  Toshkentda 
bir yilda  314  kun havo ochiq b o ‘ladi.
O xirgi  5-7  yil  davom ida  respublikamizda  ob-  havo  va  iqlim 
sharoitining  o ‘zgarib  ketishi natijasida havoning nisbiy namligi  kamayib 
ketdi,  u  m ahalliy  sharoitga  ham  taalluqlidir.  Absolyut namlik  (havodagi 
suv 
bugMarining 
sim ob 
ustuni 
b o ‘yicha 
millimetrlar 
hisobida 
ifodalanishi)  o ‘rtacha  bir  yilda  simob  ustunining  6 -7   mmni  tashkil 
q ilgan b o ‘lsa,  oxirgi  3  yilda bu ko ‘rsatkich simob  ustunining 8-10m m   ni 
tashkil  qiladigan b o la d i.

---

Nisbiy  namlik  ko‘pincha  60-70%   atrofida  bo‘ladi.  A yrim  
kunlarda  10%,  hatto  5%  pasayadigan  bo‘lsa,  hozirgi  vaqtda  nam likning 
nisbiy qiymati  may-iyun oylarida 60-80 
%
 chegarasida bo‘lmoqda.
0 ‘zbekistondagi 
tashqi 
muhitning 
hamm a 
om illari,hech 
shubhasiz inson organizmi faoliyatiga katta ta ’sir qiladi.
Respublikada  ob-havo  va  iqlimning  tubdan  o ‘zgarishi  tufayli 
yurak  va  qon-tomir  kasalliklariga  chalingan  kishilar  soni  toboia 
ortmoqda.  Ekologiyani  buzilishi  esa  turli  xil  yuqum li  kassaliklarm  
ko‘payishiga sabab bo'lmoqda.
Inson organizmining kasalliklarga  bardoshliligini  oshirish  uchun 
muntazam  ravishda  jismoniy  mashqlar  bilan  shug‘ullanib,  organizm ni 
chiniqtirish  kerakligini  buyuk  olim  Ibn  Sino  o ‘z  asarlarida  ta ’kidlab 
o‘tgan.
Inson  organizmi  doimo  tashqi  muhit  bilan  aloqada  bo‘ladi,unda 
modda  va  energiya  almashinuvi  beto‘xtov  sodir  bo‘lib  turadi 
Kislorodsiz  va  oziqlanishsiz  hech  bir  hujayra  o ‘zining  hayotiy 
faoliyatini  normal holda saqlay olmaydi.
Doimiy  ravishda  modda  va  energiya  almashinuvi  assim ilyatsiyr 
jarayonlarining  bir  tomoni  bilan  ifodaianadi.  Energiyaning  im koniya': 
uning 
organizmda 
yig'ilishi 
bilan 
kislorod 
va 
oziqlanuvci  . 
moddalarning 
organizmda 
harakatlanib, 
o ‘zlashtirilishi 
bilar. 
dissimilyatsiya  jarayonlari,  y a’ni  bioelektrik, 
m exanik  kimyoviy 
energiyaning  ajralib  chiqishi  hamda  moddalarning  murakkab  ravishda 
o‘zlashtiri!ishi bilan ifodaianadi.