Jismoniy tarbiya nazaryasi va sport turlari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI

VAZIRLIGI
NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
JISMONIY TARBIYA FAKULTETI
“JISMONIY TARBIYA NAZARYASI VA SPORT TURLARI” KAFEDRASI
BITIRUV MALAKAVIY ISHI

MILLIY KURASHDA SPORTNING FIZOLOGIK XARAKTERISTIKASI VA O’RGATISH

USLUBLARI

		Bajardi: “Jismoniy madaniyat” ta’lim yo’nalishi 4-kurs talabasi Muhiddinov Rustam Nosirovich ______________
		Ilmiy rahbar: p.f.n. Nurullayev A.Q. _______________________________

Bitiruv malakaviy ishi kafedradan dastlabki himoyadan o’tdi.

_________sonli bayonnomasi «_____» _________________2014-yil
Navoiy-2014


“Tasdiqlayman”

JTN va sport turlari kafedrasi mudiri : ________p.f.n. A.Q. Nurullayev

“___” ___________2014 y

BITIRUV MALAKAVIY ISHINI YOZISH

BO’YICHA TOPSHIRIQLAR

NavDPI rektorining 20__ yil “___”__________ - son buyrug’i bilan tasdiqlangan________________________________________________________

^{(kafedra nomi)}

_____________________________________________________________kafedrasi bo’yicha

__________________________________________________________________ <sup>(malakaviy ishning nomi)

______________________________________________________________________________________________________</sup>

__________________________ mavzusidagi bitiruv malakaviy ishning ilmiy

rahbar_____________________________________________ boshchiligida

^{(ilmiy rahbarning ismi-familiyasi, lavozimi, ilmiy darajasi va ilmiy unvoni)}

_________________________________________________________________________tomonidan

(talabaning ismi-familyasi)

_____________________________________________________________________________

tugallangan holda 2014 yil “___” ___________da __________________________

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ kafedrasiga

dastlabki himoya uchun taqdim etilsin.
Ilmiy rahbar________________________________________________________ ^{(ismi-familiyasi, lavozimi, ilmiy darajasi va ilmiy unvoni)}
Tinglovchi 2014-y. “___”__________________ da topshiriqni qabul qildi.
BITIRUV MALAKAVIY ISHNING BAJARILISH REJASI
I- bob _____________________________________________________________

<sup>(ish rejasi bo ’yicha I-bob nomi va um tugallash muddati)

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________</sup>

II- bob :____________________________________________________________

<sup>(ish rejasi bo ’yicha II-bob nomi va um tugallash muddati)

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________</sup>
III- bob____________________________________________________________

<sup>(ish rejasi bo ’yicha III-bob nomi va um tugallash muddati)

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________</sup>

Ilmiy rahbar tomonidan berilgan topshiriqlar :

__________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________
Topshiriqlar qabul qilindi:

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ________________ __________________

(Talabaning F.I.Sh) (imzosi) (sana)
NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

JISMONIY TARBIYA FAKULTETI

JISMONIY TARBIYA NAZARIYAS1 VA SPORT TURLARI KAFEDRASI 2014 YIL “___” _______ №___- SONLI MAJLIS BAYONI
KO’CHIRMA
Qatnashdilar: Kafedraning barcha professor-o’qituvchilari
KUN TARTIBI
2013-2014 o’quv yili Jismoniy tarbiya fakulteti Jismoniy madaniyat ta’lim yo’nalishi bo’yicha yozilgan bitiruv malakaviy ishlar muhokamasi va ularni himoyaga tavsiya qilish to’g’risida
ESHITILDI:
Bitiruvchi______________________________________________________ ning

Mavzusi: __________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________
Ilmiy rahbar:___________________________________________________

Bitiruv malakaviy ishi Davlat ta’lim standartlari va dasturlari talabalariga mohiyat va mazmuni jihatdan mos keladi.

QAROR QILINDI:
Bitiruvchi_______________________________________________________ning____________________________________________________________________________________________________________________________________

_______________________mavzusidagi bitiruv malakaviy ishi Davlat attestatsiya

komissiyasiga himoya uchun tavsiya etilsin.

Kafedra mudiri: p.f.n. A.Q.Nurullayev

DAVLAT ATTESTATSIYA KOMISSIYANING

RAISIGA

Navoiy davlat pedagogika instituti «Jismoniy tarbiya» fakulteti______ kurs ______________guruhi talabasi_____________________________________ning

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Reyting qaydnomasi ko’chirma, malakaviy bitiruv ishi rahbarining mulohazasi , kafedraning ishni himoyaga tavsiya etish haqidagi xulosasi, taqrizlar ilova qilinadi.

Fakultet dekani v.b: p.f.n. A.Q. Nurullayev

Navoiy davlat pedagogika instituti “Jismoniy tarbiya” fakulteti «Jismoniy tarbiya nazariyasi va sport turlari» kafedrasining malakaviy bitiruv ishi

haqidagi

XULOSASI

____ kurs_______guruhi talabasi____________________________________ning

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________mavzusidagi

malakaviy bitiruv ishi kafedra yig’ilishida muhokama qilingan va Davlat attestatsiyasi komissiyasining himoyasiga tavsiya etiladi.

Kafedra mudiri p.f.n. A.Q. Nurullayev

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….I- BOB. Kurashchilar mashg’ulotlaruloti va musobaqa jarayonini nazorat qilishning optimal yo’nalishlar……………………………………………………

1.1. Sog’lom turmush tarzini Shakllantirishda fiziologiya fanining tutgan o’rni………………………………………………………………………………

1.2. Kurashchi tarbiyasining fiziologik asoslarini o’qitishda bioritmik ko’nikmalarini tarkib topish ……………………………………………………

1.3. Nafas olish va energiya sarfi…………………………………………………

1.4. Qon aylanishi va qon…………………………………………………………

II- BOB Tadqiqotning maqsadi , vazifalari va usullari ……………………… III- BOB Kurashchi organizmining chigil yechishi , kurashish va ternirovka jarayonidagi yuklanishlardan keying dinamik ta’sirini o’rganish …………

IV- BOB . Tadqiqot natijalari ……………………………………………………

XULOSA …………………………………………………………………………

ADABIYOTLAR…………………………………………………………………

K I R I SH

Yer yuzidagi har qanday mamlakatning taraqqiyoti, ertangi kuni, yorug’ kelajagi birinchi galda o’z xalqining jismoniy va ma’naviy kamolati bilan o’lchanadi. Bugungi dunyodagi taraqqiy topgan davtatlarning o’z mamlakatlarida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish, fuqarolari o’rtasida sog’lom turmush tarzini qaror toptirish borasida qilayotgan doimiy intilishlari misolida buning yaqqol dalilini ko’rish mumkin. Chunki hozirgi davrda turli davlatlar o’rtasidagi o’zaro musobaqa, bellaShuv, kuch-qudratini namoyon etish asosan ikki yo’nalishda-sport va jismoniy tarbiya hamda aql-tafakkur, ya’ni intellektual faoliyat sohasida ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Ilmiy tadbir bilan aytganda, xalqning jismoniy-intellektual salohiyatini ro’yobga chiqarish, bu borada tegishli zaxiralami shakllantirish XXI asrda taraqqiyot va yuksalish garoviga aylanib bormoqda. Man shu haqiqatni chuqur va har tomonlama idrok etib, mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov mustaqillikka erishgan dastlabki kunlarimizdan boshlab yurtimizda sog’lom va barkamol avlod tarbiyasini davtat siyosatining eng muhim va ustuvor yo’nalishlaridan biriga aylantirish, bu borada o’ziga xos milliy tizim yaratish chora-tadbirlarini ko’rdi. O’zbekiston mustaqil Respublika maqomiga ega bo’lgandan keyingi davr ichida erishilgan eng noyob kashfiyotlardan biri Prezident I.A. Karimov rahbarligida ishlab chiqilgan va ayni vaqtda izchillik bilan hayotga tatbiq etilayotgan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»dir. Aynan ushbu dastur tufayli mamlakatimizda ko’p bosqichli va uzluksiz ta’lim tizimi joriy etildi.

Vatanimiz rivojlanishining muhim hartlaridan biri hozirgi zamon fani yutuqlari asosida kadrlar tayyorlash va zamonaviy ta’lim tizimini yaratish hisoblanadi. Shu maqsadlarda O’zbekistonda «Ta’lim to’g’risida»gi qonunlar, «Kadrallar tayyorlash milliy dasturi» ishlab chiqildi hamda muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Ularda ko’zda tutilgan ta’lim tuzilmasi va mazmunini tubdan qayta tashkil etish ta’lim jarayoni, o’quv yuklanmalari hajmi va yo’nalishi, o’qitish uslublari hamda vositalariga o’zgartirishlar kiritilishiga sabab bo’ladi.

Sport tayyorgarligining turli bo’g’inlarida o’quv-tarbiya jarayonini muntazam takomillaShtirib borish yo’llarini izlaSh, talabalarda kasbiy bilim va Shakllantirishning eng samarali usullarini aniqlash, shuningdek vatanimiz yakka kurash sport turlari maktabining jaShon maydonidagi yetakchi o’rnini saqlab qolish murabbiylarni o’qitish sifatini oshirish bo’yicha amalga oshiriladigan sa’y- harakatlar bilan o’zaro bog’liq.

Yuqori malakali yakka kurashchilarni tayyorlash bo’yicha pedagogik sa’y- harakatlarda individual mashg’ulotlarulotlaming yetakchi ahamiyatini hisobga olgan holda ta’kidlaSh joizki, yakkakurash bo’yicha murabbiylarning ixtisoslaShgan faoliyati, texnik-taktik jihatdan takomillashtirish bo’yicha qo’llaniladigan uslublar to’g’risida ilmiy ma’lumotlar olish, Shuningdek ularni egallash kerak bo’lgan uslubiyatlarini tajribada asoslab berish dolzarb Hamda o’z vaqtida amalga oshirilayotgan vazifa hisoblanadi.

Maxsus jismoniy tayyorgarlikning hozirda qo’llanilayotgan uslubiyotini paydo bo’lganiga ko’p yillar bo’ldi. Shu vaqt mobaynida sport ishchanligini fiziologik mexanizimi ancha kengaytirilgan. Organizmning mashqlarini og’ir ishga o’rganishni nozik tomonlari aniqlandi. Yuqori malakali sportchilarni tayyorlash bo’yicha katta tajriba to’planadi. Buning ichida ilgari ma’lum bo’lmagan, odam organizmining rezervlari va og’irliklarini yengish bo’yicha funsional imkoniyatlari to’g’risida ma’lumotlar kiradi. Bularning hammasi zamonaviy sport bilimlari va sport amaliyotidagi majburiyatlarni tuShunishga, ularni aniqlashga yordam beradi.

Jismoniy sport tabiyasi faqat kurashda kerak bo’lgan kuchni, tezkorlikni, chidamlilikni rivojlantirishga qaratilgan edi.

Bo’g’inlarning harakatanligi va tananing qayishqoqligini cheksiz oshirishda kurash texnikasining asosiy ma’nosini yo’qotadi. Bu masalani yechishda quyidagi sifatlar asosiy ahamiyatga ega umurqa pog’onasining qayishqoqligini, harakati,

bo’g’inlar harakati, harakatni bajarish tezligi, epchillik, kuch, maxsus va umumiy chidamlilik bunday maxsus sport masalalarini ko’rib chiqish uchun maxsus mashqlarning qo’l ostida bo’lgan hamma uslubiyatlardan foydalanish kerak.

Muammoning o’rganganlik darajasi. Jismoniy tarbiya va sport, sportchini musobaqa faoliyatini amalga oshirishda mushim muammolar qatoriga kiradi.

SHuning uchun sham bu muammo ko’pchilik olimlar tomonidan (YU.V.Verxoshanskiy, 1988; V.S.Keller, 1987; L.P.Matveyev, 1991; L.V.CHernik, 1978) sportdagi shamma sharakatlar tayyorgarlikka, shujum qilishga, shimoya qilishga qaratilganini ko’rsatgan bo’lsa, boshqa mualliflar tomonidan sport turidagi taktik vazifalarni yechish uchun musobaqa qoidalariga sport texnikasining xususiyatlariga, sport turlarining an’anaviyligiga, sportchilarning tajribasiga bog’liqligini ko’rsatadi (V.M.Dyachkov, N.A.Novikov, SHustin, 1993; V.N.Platonov, 1986 va x.k.).

Bir qator mualliflar tadqiqotlarining ko’rsatishicha, (A.Atayev, 1994; F.A..Kerimov, 1990; N,Azizovlar 2000 va x.k.) belbog’li kurash texnik-taktikasiga maxsus o’rgatgan.

YAkkakurash turlaridagi, musobaqalarda, taktikani olib borishda o’xshashligi borligini, raqib bilan munosabati, joyning kamligi, sport konfliktlarini tez o’zgartirib turishi sportchi oldiga katta vazifani qo’yadi. Futbol, basketbol, voleybol, xokkeyda esa taktika yana sham murakkablashib ketadi.

Ishining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi. Dissertatsiya ishi O’zbekiston Davlat jismoniy tarbiya institutining ilmiy ish rejasiga asosan, yosh sportchilarni tayyorlashda o’quv tarbiyaviy jarayonni sport yo’nalishi bo’yicha bajarilgan.
Tadqiqotning maqsadi: Belbog’li kurashchilarni, musobaqa faoliyatini tashkil topishi, yo’llarini asoslash.

Tadqiqotning vazifalari.

Ish jarayonida quyidagi vazifalar shal qilindi:

1. 
   Belbog’li kurashchilarni musobaqa faoliyatini o’rganish.
   
2. 
   Musobaqa faoliyatida ishlatiladigan usullarni aniqlash.
   
3. 
   Musobaqa faoliyati davomida qo’llaniladigan usullar sonini aniqlash.
   

Ilmiy yangiligi. Tekshirish natijasida sportchilarni texnik tayyorgarligi va musobaqadagi o’rni shamda yutuqlarini aniqlandi.

Ishlab chiqilgan shakl va uslublar va o’rgatish natijalari musobaqa faoliyatiga kiradigan o’zlashtirishga va o’quv jarayonini samarali boshqarishni ta’minladi.

Tadqiqot uslublari. Tadqiqotlarda qo’yilgan vazifalarni amalga oshirish uchun quyidagi uslublardan foydalanildi: nazariy tashlil, adabiyot manbalari va xujjatli materiallarni umumlashtirish, pedagogik kuzatish, pedagogik tajriba, ekspert, matematik statistika uslublari.

SHimoyaga olib chiqiladigan asosiy sholatlar: belbog’li kurashda qatnashadigan sportchilarni musobaqa faoliyatiga kiruvchi usullarni musobaqada qo’llash usullarini va ularni bog’liqligini.

Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi va shajmi: dissertatsiya ishda kirish, 3 ta bob, xulosalar, amaliy tavsiflar va ilovalardan iborat. U 55 varaqli matnda bayon qilingan, 1 ta rasm, 2 ta jadval, 28 ta adabiyotlar ro’yxati va dalolatnoma tadbiq qilingan.

I-BOB. Kurashchilar mashg’ulotlaruloti va musobaqa jarayonini nazorat

qilishning optimal yo’nalishlari

Hozirgi ilm-fan taraqqiyoti yuqori malakali kurashchilarni tayyorlashda sport mutaxassislaridan yuksak ilmiy izlanishlar yuqori kasb maxorati va o’quv mashg’ulotlarini doimiy ravishda nazorat qilib borishni taqozo qilmoqda. Olib borilgan kuzatishlar shuni ko’rsatmoqdaki, hozirgi kunda faoliyat ko’rsatayotgan murabbiylaming asosiy ko’pchiligi o’quv-trenirovka mashg’ulotlarulotlarini ilmiy tajribaga tayanmagan holda hech qanday nazoratsiz olib bormoqdalar. Vaholanki, nazoratsiz mashg’ulotlarulot o’tkazish bilan yuqori sport malakasiga erishish yoki dunyo miqiyosidagi nufuzli musobaqalarda muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritish aslo mumkin emas. Bu aqidani endilikda har bir sport mutaxassisi anglamog’i va unga amal qilmog’i shart.

Kurash mashg’ulotlarulotlarini nazorat qilish o’quvchilarini mashg’ulotlarulot seksiyalariga qabul qilishdan oldin boshlanib, quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi:

-tajrimai holi bilan tanishish;

-sport haqidagi tushunchasi va ishtiyoqini aniqlash (anketa to’ldirish orqali);

-tibbiy ko’rikdan o’tkazish;

-antropometrik o’lchamlar o’tkazish;

-fiziologik ko’rsatkichlarni aniqlash;

- umumiy jismoniy tayyorgarlitk darajasini aniqlash (maxsus testlar orqali).

Bu jarayonlarni o’tkazish orqali sportchi haqida dastlabki ma’lumotlarga ega bo’linadi

Kurash mashg’ulotlarini nazorat qilib borish kurashning mashg’ulotlarulot va musobaqa faoliyati hamda mashg’ulot natijasida organizmda ro’y beradigan barcha o’zgarishlarni muntazam ravishda kuzatib borib, tashlil qilish taqqoslaSh imkonini beradi.

Mashg’ulot va musobaqa jarayonida kurashchining quyidagi tomonlari nazorat qilinadi:

-texnik tayyorgarligi;

-taktik tayyorgarligi;

-umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarligi;

-organzmning funksional holati;

-rushiy tayyorgarlik.

Texnik tayyorgarlik bo’yicha kurashchining harakatlanishi , usulni yuqori amplitudada to’g’ri bajara olishi, usulni o’ng va chap tomontomonga bajara olish qobiliyati, texnikani egallab olish qobiliyatlari nazorat qilinadi.

Bunda kurashchining usul texnikasini egallab olishini nazorat qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Dotsent A. Ro’ziyev o’rganilayotgan usul texnikasining egallanganligini quyidagi mezonlar asosida baholashni tavsiya qiladi:

Bu mezonlar kurashchilaming usulini egallab olish jarayonini baholashda keng imkoniyat beradi.

T/r	MEZONLAR	Ballarda baholash
1.	Usulni bajara olmaydi	1
2.	Usulni bajarish uchun urinish bor, lekin zarur jismoniy sifat darajasi yetishmaydi	2
3.	Usulni ayrim bulpaklarini (ismini) bajarsa	3
4.	Usulni butunligicha bajarishga harakat qilib ayrim qismlami bajarsa	4
5.	Usulni dastlabki holatda ayrim xatolar bilan bajarib, oyoq, qo’l, gavda harakatlarida moslik bo’lmasa	5
6.	Usulning yakunlovchi fazasini yoion bajarsa	6
7.	Usulni lozim bo’lgan tezlikda bajara olsa	7
8.	Usulni ayrim elementlarini sekin bajarsa	8
9.	Usulni yetarli amplitudada bajarmasa	9
10	Usulni to’liq va aniq bajarsa	10

Taktik tayyorgarlik bo’yicha kurashning quyidagi faoliyatlami nazorat qilish yuqori samara beradi:

-dastlabki kuzatuv (razvetkani) o’tkaza olish;

-aldamchi harakatlar, siqib quyish, qurqitish, manvir qilish usullaridan foydalana olish;

-raqib hujumidan himoyalanish va unga qarashi hujum qullay olish;

- usulni bajarish uchun qulay haroit yarata olish;

-konpinatsiyalashgan harakatlarni tuza bilish;

-samarador usullarni bajara olish;

- olishuv davomida jismoniy tayyorgarlik darajasini to’g’ri taqsimlab olish;

- raqib tayyorgarligiga qarab olishuv rejasini tuza olish;

- hujum harakati taktikalarini bajara olish;

-bellaShuvni o’tkazish taktikasini egallab olish;

-Himoya harakatini amalga oshirish.

Musobaqa jarayonida kurashchining barcha texnik-taktik harakatlarini nazorat qilib baholab borishda prof. F.A. Kerimov quyidagi ko’rsatkichlami hisobga olish tavsiya qiladi:

1. 
   Hujum samaradorligi.
   
2. 
   Bir daqiqa davomida hujumlarning o’rtacha soni.
   
3. 
   Bir daqiqa davomidagi hujumlar bahosining o’rtacha soni.
   
4. 
   Hujumlarning o’rtacha soni.
   
5. 
   Kurashchining hujum qilish darajasi.
   
6. 
   Himoyalanishning samaradorligi.
   
7. 
   Raqibning bir daqiqa davomidagi hujumining o’rtacha soni.
   
8. 
   Raqibning bir daqiqa davomidagi hujumlarining o’rtacha bahosi.
   
9. 
   Himoyalanish darajasi.
   
10. 
    Texnik mashoratini namoyish qilish.
    

Yuqorida biz tomonimizdan tavsiya qilingan nazoratlar kurashchilaming kundalik mashg’ulotlarulotlarida va musobaqalarida amalda tadbiq etilsa, ularning tayyorgarligi to’g’risida yuqori ma’lumotlarga ega bo’linadi va yuqori darajadagi sport ko’rsatkichlariga erishish mumkin bo’ladi.

1.1. Sog’lom turmush tarzini shakllantirishda fanining tutgan o’mi

Hammamizga ma’lumki, hozirgi kunda mustaqil O’zbekistonimiz kundan kunga rivojlanish sari yuz tutmoqda. Respublikamizning barcha viloyatlarida o’nlab, yuzlab maktablar, kollejlar, litseylar qurilmoqda. Hurmatli Prezidentimizning raShbarligida respulikamizning buyuk kelajak sari intilmoqda.

Ammo bu jarayonlar o’z-o’zidan amalga oShmaydi. Bu jarayonlar to’liq amalga oshishi va respublikamiz rivojlangan davlatlar qatoriga kirishi uchun avvalo sog’lom turmush tarzini to’g’ri Shakillantirmoq zarur. Sog’lom turmush tarziga ega bo’lgan davlatlar har tomonlama rivojlanib borayotganligi hozirda hech kimga sir emas. Bu borada bizning yosh mustaqil respublikamizda ham ko’plab ishlar amalga oshirildi. I.A. Karimov tomonidan «Oila yili», «Onalar va bolalar yili»ning e’lon qilinishi buning yaqqol isbotidir. «Sog’lom valod» ordenining ta’sis etilishi esa marnlakatimizda sog’lom turmush tarzini shakllantirish uchun quyilgan ilk qadam hisoblanadi. Hozirgi kunda respublikamiz viloyatlarida minglab sport tugaraklari faoliyat ko’rsatmoqda. Milliy sport turlaridan bo’lgan kurash hozirgi kunda butun jaShonga yuz tutib bormoqda. Sportning ko’plab turlaridan yoshlarimiz oltin medallami qo’lga kiritib, yurtimiz bayrog’ini yuksaklarga ko’tarishmoqda. Bularning bari sog’lom turmush tarzi asta-sekin rivojlanib borayotganligidan dalolat bermoqda. Ammo yuqoridagi yutuqlarimiz bilan birga marnlakatimizda sog’lom turmush tarzini shakllantirishda ko’plab yoz yechimini topmayotgan muammolar mavjud. Bularga misol qilib, chekka qishloqlarda istiqomat qilayotgan aholining hayot faoliyatini olishimiz mumkin. iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli kerakli sport anjomlari yosh avlodga olib berilmaydi, mana Shu oddiy ko’ringan kamchiliklar yoki biz ota-onalarning e’tiborsizligi tufayli o’sib kelayotgan yosh avlod nimjon, kamqon, tez kasallikka chalinadigan, jismonan zaif bo’lib qolishmoqda. Bu jarayon marnlakatimizda sportning ko’plab turlarining rivojlanmay orqada qolib ketishiga sabab bo’lmoqda. Mana shu muammolami uzul- kesil bartaraf etish uchun «Odam fiziologiyasi» fanining salmog’i katta hisoblanadi. O’z organizmi tuzilishini, organlar faoliyatini yaxshi bilgan shaxs albatta sog’lom turmush tarziga amal qiladi. Buyuk olim I.P. Pavlov umrining yarmidan ko’pini sport bilan shug’ullanishga bag’ishlangan. Shuning uchun maktablar, litseylar, oliygoShlarga «Odam fiziologiyasi», «Odam va uning salomatligi» kabi fanlarni o’tishni yanada kengroq yo’lga qo’ymoq zarur. Kinofilmlar, slaydlarva yangi ilg’or texnologiyalar asosida darslar o’tib yosh avlodning sportga bo’lgan qiziqishini orttirish biz pedagoglarning hozirgi kundagi dolzarb vazifamiz hisoblanadi. Bu esa o’z samarasini bermoqda. Sog’lom turmush tarzini Shakllantirishda faqat jismoniy madaniyatini rivojlantirishga e’tibomi qaratish yetarli emas. Chunki yosh avlodlar sport bilan muntazam ravishda Shug’ullanishlari uchun ovqatlanish jarayoni ham to’g’ri yo’lga qo’yilgan bo’lishi kerak.

Ovqatlanish fiziologiyasi bu muammoni hal qiladi. Sport bilan shug’ullanayotgan yoshlarga kalloriyaga boy bo’lgan ovqatlami iste’mol qilish tartibi to’g’ri o’rgatib borilmog’i lozim. Yoshlaming to’yib ovqatlanmasligi tufayli hozirda kamqonlik kasalligi ko’payib bormoqda, har bir ota-ona o’z farzindining ham jismonan, ham aqlan baravar rivojlanishiga jiddiy e’tibor berishi lozim. Sog’lom turmush tarzini Shakllantirish va muammolarni hal etish barchamizning asosiy vazifamizdir.

Hozirgi vaqtda jamiyatimizda bulayotgan sotsial qayta qurish jarayoni jismoniy madaniyatning roli, ahamiyati va uning o’sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalaShdagi o’rnini ham, shu bilan birga bolalami jismoniy tarbiyalashning maqsadi, vazifasi va uni amalga oshirishning yo’l-yo’riqlarini ham qayta qurishni taqoza etadi. SHu munosabat bilan maktab jismoniy tarbiyasi o’zaro bog’liq bo’lgan ikki g’oya asosida quriladi:

-jismoniy tarbiya bo’yicha dasturiga tayanch va har xil variantlari bo’yicha o’quv-tarbiyaviy individuallik hamda diferensiallik ko’proq e’tibor berilishi;

-jismoniy tarbiya bo’yicha mashg’ulotlarning ko’proq darsdan tashqari shakllarini kengaytirish. Bu ikki g’oya birligida maktab o’quvchilarining hozirgi zamon jismoniy madaniyatining ijtimoiy va professional usuliyati hamda ilmiy nazariyasini ishlab chiqishni taqoza qiladi.

O’sib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama garmonik rivojlantirish sog’lomlashtirish jismoniy tayyorgarlikning yuqori cho’qqisi hisoblanadi. Shu bilan birga O’zbekiston bolalari va o’quvchilarini jismoniy tarbiyalash masalasida ba’zi kamchiliklar ham ko’zga tashlanadi. Ko’pgina maktablarda jismoniy tarbiya masalasi maktab o’quvchilari kun tartibining majburiy tarkibiy qismi bo’lmay qolgan. Olib borilgan ilmiy tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, sinfdan va maktabdan tashqari jismoniy tarbiya va sport bilan Respublikada maktab

o’quvchilarining faqat 30-35%gina qamrab olingan. Bu ko’rsatkich qishloq maktablarida bundan ham kam, umumta’lim maktablari esa qishloqlarda qariyib 80%ni tashkil etadi. Maktabgacha yoshdagi bolalaming faqat 3% gina suzish mashg’ulotlariga jalb etilgan. Salomatligi yomon o’quvchilar sonining ko’payib borishi katta tashvish keltirmoqda. Respublikada tibbiyot-jismoniy tarbiya dispanserining keltirgan ma’lumotlariga qaraganda, 350 mingdan ziyod maktab o’quvchisi tibbiy-jismoniy tarbiya jihatidan davolashga muShtojdirlar. 40%gacha maktab o’quvchilari ortiqcha og’irlikka ega 30dan ko’prog’i esa jismoniy o’sishdan orqada qolgan. Shuning uchun bo’lsa kerak, O’zbekistonda yuqori sinf o’quvchilari maktabni bitirgandan so’ng «Alpomish» va «Barchinoy» kompleksi bo’yicha past natijalar ko’rsatdi. Shu munosabat bilan armiyaga chaqirilganlaming 80-85% qurilish xizmatiga yuboriladi. So’nggi yillarda O’zbekiston Respublikasining yetakchi mutaxasislari, chet ellik ko’zga ko’ringan olimlar, tajribali pedagoglar aholi jismoniy tarbiyasi bo’yicha bir qator muammolarni o’rtaga tashladi.

Hozirgacha maktabgacha yoshdagi bo’lgan bolalami jismoniy tarbiyalash bo’yicha bir butun yo’riqnoma ishlab chiqilmagan. Bunday yo’riqnomani ishlab chiqish vazifasi Respublikamizning bir guruh olimlari oldiga quyiladi. Amaldagi jismoniy tarbiya tizimining asosiy illati shundaki, eng avvalo uning maqsadlari to’g’ri tuShunmaslikdir. Har doim maqsadni maktab o’quvchilarini mehnatga Vatanni himoya qilishga tayyorlash deb tuShunib, ulaming harakat faolligi yoki faqat sog’liqni mustashkamlaSh bilan cheklanilgan. Mana shunday munosabatda bo’lish natijasida o’quvchilaming jismoniy va ma’naviy Shakllantirish va ulaming jismoniy tarbiya bilan mustaqil shug’ullanib kamolga yetish, iroda va ahloqiy sifatlarini tarbiyalaSh kabi xususiyatlar hisobga olinmagan. Asosiy muammolarga maktablarimizning hozirgi ahvoli ya’ni dogmatizim, sansalorlik, ma’suliyatsizlik ichki kelishmovchilik kabi illatlaming yo’q bo’lmaganidir. Maktab o’quvchilarining jismoniy tarbiyasiga harakatli o’yinlar, dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarulotlaming zichligini oshirish evaziga yaxshilash mumkin deb qarash

to’g’ri emas, Shu bilan birga o’quv me’yorlariga bo’lgan talablar darajasini oshirish u yoki boshqa shunga o’xshash usullar sifatiga e’tibor bermay, faqat miqdopmi oshirishga asoslanganyu. Shuni ta’kidlaSh zarurki hamma maktablar uchun tuzulgan jismoniy tarbiya dasturida mintaqa muxit, milliy an’ana hamda har bir maktabning o’ziga xos xususiyati, har bir o’qituvchi va o’quvchi talabalar hisobga olinmagan. Bunday kamchiliklarning hammasi shunga olib keladiki, jismoniy tarbiyadagi pedagogik jarayon xissiyotsiz, ko’r-ko’rona va so’zsiz buysinishga asoslangan, qiziqishni so’ndiradigan darajada bir xilda majburiy davlat talabai va o’quvchi me’yorlarini bajarishga qaratilgan. O’quvchilaming muvoffaqiyatlarini baholashda ko’p gina o’quvchilarning mashg’ulotlarini majburiy bajarishlari kerak bo’lgan mezon bilan baholaShadi. Shu bilan birga jismoniy tarbiya bilan muntazaam va mustaqil shug’ullanish, jismoniy tarbiya va sport hamda sog’lom turmush tarzi to’g’risida chuqur bilimga ega bo’lish kabi muhim sifatlami hisobga olishmaydi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, hozirgi kunda ko’pgina jismoniy tarbiya o’quvchilarining professional, pedagogik mashoratlari, eng asosiysi, psixologiya soShasidagi bilimlari yetarli darajada emas.

Yuqorida ko’rsatilgan kamchiliklami bartaraf etish uchun umumta’lim maktablariga jismoniy tarbiyani rivojlantiruvchi ochiq demokratik, gimnatik jihatdan yo’l tutish lozim. Uning asosiy himmati o’quvchi va uning individual xususiyatini shakllantirishdan iboratdir. Binobarin, bu maqsadga erishish uchun jismoniy tarbiya dasturida maktab o’quvchilari Shaxsiy jismoniy tarbiya asoslari, salomatlikning optimal darajasi, jismoniy rivojlanish, harakat sifatlarining o’sishi, o’z harakatlarini boshqarish, jismoniy sog’lomlaShtirish va sport faoliyatini bilib olishlari kerak.

1.2. Kurashchi tarbiyasining fiziologik asoslarini o’qitishda bioritmik ko’nikmalarini tarkib topishi

Ma’naviy yetuk shaxsni shakillanishi oilada, maktabda ko’p o’qish, o’rganish va xayotni kuzatish jarayonida yuzaga chiqadi shuningdek o’tmish ajdodlar merosini o’rganish ulardan ibrat olishdan boshlanadi.

Ma’naviy yetuk deganda biz insonning ichki va tashqi ruhiy kechinmalarini, insonning eng oliy fazilatlariga asoslangan his-tuyg’ularini tushunamiz. Inson o’zini va o’z avlodlarini qancha sevsa, boshqa insonlarni ham shuncha sevishi lozim. Insonga xos bo’lgan fazilatlarni shakllantirish, takomillashtirish, boyitish ko’p jihatdan shayotiy jarayonlarning bioritmikasi nuqtai nazardan o’sib kelayotgan bola organizmini atrof-muhitda sodir bo’layotgan yangidan yangi o’zgarishlarga moslaShish xususiyatlariga bog’liq. Inson gomeostazining ruhiy kechimalariga ko’ra bioritmikaga xos uch xil hayotiy kechinmalar mavjud: birinchidan, nafas olish, yurak urishi, miyaning elektrobiologik reaksiyalarning davriyiigi va boshqa umumiy muddati yarim soatgacha davom etadigan yuqori tebranishli bioritmlar; ikkinchidan. Uyqu, uyg’onish, faollik, xotirjamlik, moddalaming hazm bo’lishi, qon, limfa, siydik, ter tarkibining o’zgarib turishi kabi yarim soatdan olti soatgacha davom etadigan o’rta tebranishli bioritmlar; uchinchidan, garmon ishlab chiqarish va o’zgarish muddati 6 soatdan bir yilgacha bo’lgan chegarada davom etadigan organizmning talay past tebranishli bioritmik o’zgarishlari yuzaga chiqadi. Shu nuqtai nazardan kunlik, xaftalik, oylik, fasliy va yillik bioritmlar yuz beradigan fiziologik-biokimyoviy o’zgarishlar sodir bo’lib turadi.

Ta’lim-tarbiya maskanlarida faoliyat ko’rsatuvchi xodimlarning sog’lom avlodini voyaga yetkazishlarida, ularda bilim va ko’nikmalarni shakllantirishlarida asosiy e’tiborini bioritmikaga qaratishlari muhim ahamiyatga ega.

Strategiya - so’zi keng ma’noda qo’llanilganda, amaliyot faoliyatidagi oliy darajadagi bilimlarni maqsadlar yo’nalishini ma’lum qonunlar asosida realizatsiya qilish, aloshida viloyatlarda sharakatga kiritishdir, shuningdek ma’lum bir vazifalarni vositalar, yo’llar, usullar orqali yechish tushuniladi.

Taktika so’zining ma’nosida – nazariya, amaliyotni tuzishda va maxsus faoliyatni o’tkazishda, prinsiplarga asoslangan aniq to’qnashuv sholatlarida, sxema va qonun qoidalar xulq-atvorida, aloshida qoidalardan chiqqan sholda shakllanishdagi maqsadlarga erishishdir. Umumiy qilib aytganda, taktika strategiyaga bo’ysinadi.

Strategiya tayyorgarlikning umumiy qonuniyatlarini va sportda musobaqalarni borishini aniqlaydi. Strategiya, tayyorgarlik variantlarini va musobaqa kurashlarini borishini, alternativ shakllarini, natijaga erishishdagi vosita va usullarni shisobga oladi.

Sportchining strategik tayyorgarligi bilan musobaqa strategiya faoliyatini farqlash kerak.

Tayyorgarlik strategiyasi, bilim tizimini shakllanishi, tuzilishi, sport rivojlanishini vosita va usullari, sportchining ko’p yillik tayyorgarlik tizimi bilan bog’liq. Tayyorgarlik strategiyasi musobaqaning yirik majmualarini ya’ni, olimpiada o’yinlarini, Universiadalarni aloshida ajratib turadi. Bu sholatda faqat aloshida sport xarakterini mushim elementlarini shisobga olmasdan, balki butun sportni ya’ni, ushbu musobaqalarga tayyorgarligi va o’tkazilishi bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy, ideologik va siyosiy tomonlarini shisobga olish kerak (Keller, Platonov, 1993).

Tayyorgarlik strategiyasi aloshida yirik musobaqalarda va musobaqa kurashining strategiyasida quyidagilarni shisobga olish kerak.

• 
  aloshida sport turidagi kutilayotgan raqobatning rivojlanish darajasi;
  
• 
  oliy toifadagi sportchilar tayyorgarlik an’analarining sport yutuqlariga erishish darajasi;
  
• 
  material bazasining sholati (zamonaviy sport anjomlari, inventar va uskunalar, apparatlar soni);
  
• 
  malakali mutaxassislar mavjudligi (murabbiylar, tashkilotchilar, ilmiy va tibbiyot ishchilari, xizmat qiluvchi personallar);
  
• 
  terma komandaning nomzodlari tarkibi, ularning malakasini darajasi, musobaqa tajribasi va yetakchining mavjudligi;
  
• 
  tayyorgarlik jarayonining mazmuni va tizim shaqida zamonaviy bilimlar, tayyorgarlikning asosiy tomonlarini natijali amalga oshirishdagi vositalar va usullar, mashg’ulot va musobaqa yuklamasining optimal dinamikasi;
  
• 
  tayyorgarlik darajasining ilmiy-metodik va tibbiyot bilan ta’minlanishi.
  

Musobaqa faoliyatining taktikasi deganda, taktik xodisalarda texnik usullarni qo’llash, bellashuv vazifalarini yechish uchun musobaqa qoidalaridagi tayyorgarlikning ijobiy va salbiy xarakterlarini va mushit sholatini shisobga olgan sholda maqsadga yo’naltirish uslubi deb tushiniladi.

SHar bir sport turidagi taktik vazifalarni yechish usuli o’ziga xos va musobaqa qoidalariga, sport texnikasini xususiyatlariga, sport turining an’anaviyligiga, sportchining tajribasiga bog’liq. Taktika bellashuvning, startning (jang, yakka kurash, quvish, mashkam ushlash) va sholatning maqsadlariga mos kelishi mumkin. Taktikaning xususiyati, aniqlangan sport turiga va musobaqaning o’ziga xosligiga ko’ra individual, gurushlashgan yoki komandali bo’lishi mumkin.

Gimnastikada, og’ir atletikada, suvga sakrashda, akrobatikada, tog’ chang’i sportida, yengil atletikada sportchilar bir xil vaqtda musobaqalashmaydilar va ularning chiqishi qur’a tashlash orqali belgilanadi. Bu turdagi taktikaning o’ziga xosligi shundaki, bunda musobaqalar o’zaro murosasizlik bilan o’tadi.

YUgurish, yengil atletikani estafeta starti, suzish, tog’ chang’i sporti, velosiped sporti o’zining musobaqa faoliyatidagi raqiblar bilan kurashishida bir xil vaqtda boshlanishi bilan xarakterlanadi.

qilichbozlik, boks turidagi yakkakurash turlaridagi musobaqalarda, taktikani olib borishda o’xshashlik bor. Raqib bilan munosabat, joyning kamligi, sport konfliktlarini tez o’zgarib turishi sportchi oldiga katta vazifani qo’yadi. Futbol, basketbol, voleybol, xokkeyda esa taktika yana sham murakkablashib ketadi.

Sportchi faqat raqib jamoa bilan munosabatda bo’lmay, balki jamoadagi sheriklari bilan sham shamjishat bo’lish kerak.

Musobaqa faoliyatida, yakkakurash o’yinlarida sportchi o’zi uchun aniq bo’lgan sharoit bilan tanishib qolmasdan, balki raqibini unga noma’lum bo’lgan qarorini sham bilish kerak.

Yakkakurash va o’yinlarda qatnashuvchi sportchilar musobaqa shartlarida, avval bo’lib o’tgan musobaqalardagi sholatlar bilan tanish bo’ladilar. YAkkakurash va o’yin sportlarida murakkab taktika sholatida paydo bo’lgan qiyinchiliklar vaqtining kamligi, joyning chegaralanganligi, axborotni yetarli emasligi, sharakat boshlanishining noaniqligi kabilar aniqlanadi va ularni shar xilligidan qat’iy nazar qaror qabul qilinadi.

YUqoridagi kamchiliklar, bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan raqiblar uchun maxsus uyushtiriladi va bu shatolar jamoa ichida sham yuz berishi mumkin. Bu kamchiliklar sportchi rushiy sholatiga zo’r beradi, asab muskullari jarayonini kuchaytirib yuboradi.

Raqib tomonining malakasi shamda individual tomonlardan tashqari, taktik algoritmli va evristikali bo’lishi mumkin.

Algoritmli taktika – avvaldan rejalashtirilib va amalga oshirishi kerak bo’lgan shodisa. Kurash davomida sportchi doimo raqibiga nisbatan musobaqada sharakatchan bo’lishi kerak. Bunday sholatlarda sportchi sharakatni oldinroq rejalashtirib, texnik-taktikani aniqlab, tez sharakat qiladi.

Evristikali taktika – sportchining yakkakuashda paydo bo’lgan sholatga bog’liq ta’sirida quriladi. Ba’zan musobaqalarda murakkab shodisalar kutilmaganda paydo bo’ladiki, sportchi bunga tayyor bo’lmay qoladi.

Bunday sholatlarda sportchi darrov sholatni tushunib, unga sharakat qilishi kerak. Bu esa sharakatning eng murakkab varianti shisoblanadi.

Sport va kurashdagi shamma sharakatlar tayyorgarlikka, shujum qilishga, shimoya qilishga qaratiladi. SHarakatlarning taktik yo’nalishi shaqiqiy yoki qalbaki bo’lishi mumkin.

Sportda taktik sharakat an’anaviy yoki yangi bo’lib, sportchilarni individual xususiyatlarini shisobga olgan sholda murabbiy tomonidan ishlanadi.

Sport musobaqalari jarayonida raqiblar bilan bo’lgan msobaqada doim axborot almashib turadi. SHar bir sport qatnashchisi raqiblarga nisbatan shaqiqatni yashiradi yoki yolg’on ma’lumot beradi. Niqoblanishning shaqiqiy niyati, yolg’ondan tayyorlanish, yolg’ondan shujum qilish yordamida raqib tomon tasavvurini o’zgartirish, bu esa musobaqa faoliyatining shimoyalanishi taktikasi shisoblanadi.

Musobaqalar – sportning zarur elementlaridan, uning talablari esa sport nazoratining yetakchi bo’limlaridan shisoblanadi. Musobaqa faoliyati nazariyasining asosiy muammosi, bu – musobaqa jarayonidagi sport natijalarining yuqoriligi va ularni o’rganish.

Sport musobaqalari va natijalari ko’p bosqichli tizimni yuzaga keltiradi. Musobaqaning turli toifalari mavjud: turli xil ichki birinchilik va chempionat musobaqalaridan tortib, to jashon chempionati va Olimpiya o’yinlarigacha. SHatto bitta toifadagi musobaqalarda oraliq natijalar (dastlabki va final yugurish, chempionatning aloshida o’yinlari yakuni, uchrashuvlarda esa kiritilgan yoki o’tkazib yuborilgan to’plar va x.k.) aniq ajralib turadi.

Alabatta, biror musobaqada qatnashishdan maqsad – rejalashtirilgan sport ko’rsatkichiga, yutug’iga (omadga) erishish. Misol uchun g’alaba, rekord o’rnatish, sovrindorlar qatoridan joy olish, razryadli yoki oliy toifali me’yorlarni bajarish va boshqalarni rejalashtirish mumkin. Ba’zida natija va ko’rsatkichlardagi ma’lum farqlanish bilan durang yoki mag’lubiyat sham, agar bu yakuniy natija yuqori bosqichli bellashuvlarda maqsadga erishishda kifoya bo’lsa, yutuq shisoblanadi (masalan, finalga chiqish va shunga o’xshash).

Ko’pincha musobaqa ishtirokchisi aloshida bitta sportchi emas, balki sport jamoasi sanaladi. Bu jamoa tarkibiga asosiy va zashiradagi sportchilar, murabbiylar (musobaqa faoliyatining rashbari sifatida), sport shifokori, ilmiy kompleks gurushlari mutaxassislari (sportchi va murabbiylarga musobaqalar jarayonida qaror qabul qilishlari uchun tezkor ma’lumotlar yetkazib beruvchi kishilar), shuningdek, musobaqalar paytida jamoa yutuqlarida ishtirok etuvchi, o’z xissasini qo’shuvchi jamoaning boshqa a’zolari sham kirishi mumkin. YAna musobaqalar paytida tez-tez boshqa insonlarning maqsadga intiluvchi faolligi ko’zga tashlanadi.

Masalan, muxlislar va ashaddiy ishqibozlarning sharakatlari ko’pincha bellashuv natijasiga ta’sir etadi.

Musobaqa jarayoni o’zida musobaqali sholatlarning ketma-ketlikdagi almashinuvini joriy qilgan. Musobaqali sholatlar bellashuvlarning turli jarayoni va bosqichlarida uchrashi va turli vaqt oralig’iga ega bo’lishi mumkin. Futbol yoki xosseyda jamoalar jamg’argan ochkolariga ko’ra aniqlanadigan turnir sholati, dastlabki turdan so’ng yiqqan yoki yig’ilishi mumkin bo’lgan ochkolarning sarshisobi bunga misol bo’la oladi.

Boshqa bir misol – o’rta va uzoq masofaga suzuvchilar yoki yuguruvchilarning masofa bo’ylab sharakatlanishi. Bu yerda sportchining sholati shar bir sholatda masofa bilan uzviy bog’liqligi, masalan, finishga yaqin qolganda bor quvvatini ishga solish, energetik quvvatini saqlay bilish va ularning taktik o’ylari, turli to’siqlar va x.k. va nishoyat, musobaqalar paytida, mashqni bajarish jarayonida uchrab turadigan turli sholatlar (tezlik olish, startdan chiqish. Depsinib balandlik yoki uzunlikka sakrash). SHar bir musobaqali sholatlarda musobaqa qatnashchisi musobaqali imkoniyatga ega bo’ladi.

Musobaqali imkoniyat, bu - qatnashchining bellashuv jarayonini yutuqqa erishish uchun o’zgartira olish qobiliyati. qatnashchining jamoaviy bellashuvlardagi musobaqali imkoniyati murabbiy va sportchilar o’rtasidagi imkoniyatlarining kattaligi va darajasiga bog’liqdir. O’z navbatida, ularning musobaqali imkoniyatidan bir qancha komponentlarni ajratib olish mumkin.

Masalan, sportchining musobaqali imkoniyati uning bellashuvlarda orttirgan irodaviy va rushiy sifatlariga, to’g’ri taktik qarorlar qabul qilish qobiliyatiga, sharakatli ko’nikma va malakalarning takomillashganida, sharakatli qobiliyatning rivojlanish bosqichi, sport anjom-uskunalarining sifati, ekipirovkasi, shuningdek, shar bir musobaqali sholatlardagi turli elementlarning bir-biri bilan uzviy bog’liqligiga ko’ra aniqlanadi.

Musobaqali imkoniyatni amalga oshirish shundan iboratki, qatnashchi tashqi va ichki to’siqlardan o’tishda maqsad sari o’ziga qulay bo’lgan sholatga o’tadi (masofa bo’ylab sharakatlanish grafigini ushlab turish, raqib darvozasi tomon xavf solish va shunga o’xshash), pirovardida rejalashtirilgan natijaga erishish imkoniyati yanada oshadi.

SHunday qilib, sportdagi musobaqa faoliyati qoidalaridagi reglamentga ko’ra ishtirokchilarning musobaqa imkoniyatini amalga oshirish jarayoniga ega va ishtirokchilarning barchasi rejalashtirgan natijaga erishishga sharakat qiladi.

YUqori natijalarga intilishda ko’pincha qatnashchi sportchilardan yuqori jismoniy va rushiy sifatlarni namoyon qilish talab qilinadi. Aynan shu omil sport bellashuvlarining yanada jozibali o’tishiga, musobaqa faoliyatining sport tayyorgarligi sifatida yuqori natija berishiga sababchi bo’ladi.

Musobaqalarda omad, yutuqqa erishish imkoniyati bir qancha sabablar bilan ko’rsatiladi:

1. Rejalashtirilgan natijaning kattaligi bilan: natija qanchalik yuqori bo’lsa, unga erishish imkoniyati shunchalik past (kam) bo’ladi;

2. Bellashuv qatnashchilarining musobaqa imkoniyatining kattaligi va tuzilishi bilan: musobaqa imkoniyati qanchalik katta bo’lsa (to’siqlarni, raqiblarni inobatga olgan sholda), yutuqqa erishish imkoniyati shunchalik yuqori bo’ladi;

3. Sport natijalarini aniqlash ketma-ketligi (g’olibni aniqlash usuli, ochkolar va ballar jamg’arish usuli, natijalar bir xil bo’lgan paytda ko’riladigan choralar, qarorlar tanlash), sport turining ko’riladigan qoidalari va musobaqalar sholati bilan;

4. qatnashchilar, ishtirokchilarga bog’liq bo’lmagan boshqa omillar bilan (ayniqsa, kutilmagan): musobaqalar shartlari va ob-shavoning o’zgarishi, anjom-uskunalar va asboblarning nosozligi, shakamlarning shatolari va boshqalar.

Aytilganlar orasidan sport natijalarining bosqichini darajasini belgilaydigan musobaqa imkoniyati ko’proq qiziqish uyg’otadi. Bu yerda shuni aytib o’tish zarurki, yutuqqa erishish uchun faqatgina musobaqa imkoniyatining kattaligi, yuqoriligi emas, balki uning bir necha qismlarining tavsifi sham o’rin tutadi.

Raqiblarning musobaqa imkoniyati shech bir vaqtda tamoman bir xil bo’lmaydi va tabiiyki shar bir qatnashchining bellashuvni olib borishdagi o’zining turli, o’ziga xos usullari mavjud (bellashuvdagi sholatga qarab), bu usullarning to’g’ri yoki noto’g’riligiga qarab qatnashchining yutuqqa bo’lgan imkoniyati oshadi yoki kamayadi.

Musobaqa imkoniyatini amalga oshirishning ushbu asoslari ratsional taktika shisobiga g’alaba qozonish uchun keng amaliy imkoniyatlarni ochadi, ya’ni musobaqa imkoniyati raqibnikidan katta bo’lgan sholatlarga o’tishga yordam beradi.

YUqorida sanab o’tilgan jarayonlarning xarakteri musobaqa faoliyatining asoslari bilan (basketbol turi og’ir atletika turi bilan solishtirganda murabbiy va sportchining boshqa qobiliyat jamlanmasini talab etadi) va sport natijalarining rejalashtirilgan bosqichi bilan aniqlanadi (rejalashtirilgan natija yoki ko’rsatkich qanchalik yuqori bo’lsa, unga tayyorgarlik shunchalik murakkab, qat’iy, qadrlidir).

Sport tayyorgarligi nazariyasining asosiy muammosi, bu – sport qonuniyati va imkoniyati bo’lgan sportchining musobaqa imkoniyati (potensiali)ni oshirish usullari va yo’llarini ko’rsatib berish. Darshaqiqat, musobaqalarga nafaqat sportchilar, balki murabbiylar, shakamlar va boshqalar sham jiddiy tayyorgarlik ko’radi. Biroq, musobaqa paytida bajariladigan jismoniy sharakatlarni doimi sportchi bajarganligi uchun, aynan uning musobaqa imkoniyati sport natijasining o’sishiga, o’zgarishiga katta ta’sir o’tkazadi. SHuning uchun sport tayyorgarligi nazariyasida sportchini tayyorlash masalasiga asosiy e’tibor qaratiladi.

Sportchini tayyorlash – sportchining sport yutuqlariga tayyorgarligining zaruriy bosqichini ta’minlashga imkon beruvchi bir qancha moslashgan omillarni ishga solishning ko’p qirrali jarayonidir. Tayyorlik – jismoniy va rushiy ish qobiliyatining bosqichiga erishish, zaruriy bilim va o’quv malakasini oshirish bosqichi bilan ifodalanadi.

Nafas olish va energiya sarfi

Kurash paytida nafas olish chastotasi bir minutda 40-50 martagacha yetadi. Nafas ritmi kurashga tashayotganda bir xil bo’lmaydi. Statik taranglashish paytida nafas to’xtab-to’xtab olinadi. Kurash tugagandan keyin nafas olish tezlashadi.

Yaxshi tayyorga ko’rgan kurashchi nafas olishni yaxshi nazorat oladi. Yaxshi tayyorgarlik ko’rmagan sportchilarda nafasni ushlab turish qisqa muddatli bo’ladi va Langardt fenomeni ham yuzaga chiqadi. Kurash paytida kislorodni iste’mol qilish har xil bo’ladi. U bajarilayotgan ish quvvatiga bog’liq. Kislorodga bo’lgan talab kurash paytida to’laligicha qoniqmaydi, Shuning uchun kislorod qarzi paydo bo’ladi. Bunday qarz statik taranglaShish paytida nafasni ushlab natijasida paydo bo’ladi.

Kurashchilarda anaerob imkoniyatlami rivojlantirish bilan birgalikda, maxsus ishchanlikni yuqori darajada saqlab turish uchun kislorod mksimal iste’mol qilinishi katta ahamiyatga ega.

B. Saltin va P.A. Astrandlar ta’kidlashicha, malakali kurashchilami maksima) kislorod iste’mol qilishi o’rtacha 4,6 l.min.

V.L. Karpman ma’lumotlariga ko’ra bu ko’rsatkichning absolyut kattaligi razryadli kurashchi larda o’rtacha 4,1 l.min. dan sal ko’proq, gavda og’irligining bir kg. ga hisob qilinadi-ko’proq (59ml). Ba’zi kurashchilarda maksimal kislorod iste’moli kattaligi 3.2 dan 5.6 l.min gacha tebranadi

Qon aylanishi va qon

Tinch holatda kurashchilaming yurak urish chastotasi minutiga 60-65 martaga yetadi. Yu.A. Borisova va G.S. Tumanyan izlanishlarining nvatijasiga ko’ra yuqori malakali kurashchilaming yurak hajmi o’rtacha 953 sm³ga teng.

V.A. Kariman ma’lumotlariga ko’ra, bu ko’rsatkich 1 razryadli kurashchilarda o’rtacha 953 sm³ga teng. Yurak hajmi kattayganligining haqiqiy darajasini aniqlash uning 1 kg. og’ir bo’lishi mumkin. bu kattalik nisbiy yurak hajmi deb

belgilanadi va kurashchilarda o’rtacha 69 sm kg/sm ga teng, sport bilan shug’ullanmaydiganlarga esa - 50 sm³ ga teng.

Kurashga tushayotganda kurashchilaming yurak urish chastotasi ish quvvatiga bog’liq bo’lib bir minutga 170-200 martagacha yetadi

Kurashchilaming trenirovka mashg’ulotlarulotlarida yurak urish chastotasining telemetrik ruyxatlaSh shuni ko’rsatadiki, sun’iy odamni irg’itib tashlaganda yurak ritmi minutiga 180 martaga yetadi, raqibni irg’itib tashlaganda esa-190 martagacha yetadi. Kurashda davomiy kuchlanishlarga nisbatan xodisalar paydo bo’ladi, ular yurak ishini yaxshilashni talab qiladi va uning gipertrofiyasini keltirib chiqaradi

Trenirovka va musobaqalar paytida kurashchilarining qonida eritrotsit va gemoglabin ko’payib ketadi. Maxsus izlanishlar shuni ko’rsatadiki, kurashdan keyingi qayta tiklanish davrida eritpotsitlardagi deoksigenatsiyaning harakatchanligi oshib ketadi va bu qonning nafas olish funksiyasiga yaxshi ta’sir qiladi. Dzyu-Do kurashchilarida-eritrotsitlardagi dioksigenatsiya tezligi kurashdan keyin o’rtacha 25% oshadi.Kurashdan keyingi ko’p genii leykotsitoz kuzatiladi: Glikoza konsentratsiyasi oShgan bo’ladi. Sut kislotasi ham oshib ketadi. (130% mg gacha va undan ham ko’p). Kurash paytida kurashchi ko’p terlaydi. Uzoq davom qiladigan kurash paytida bunday terlash ko’p suv yo’qotish bilan birga kurashchini og’irligi ham kamayadi.