Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Xarakat ritmi deganda, ativ muskul zo‘riqishi va taranglashishining maolum vaqt ichida passiv va kuchsiz 
xarakat fazalari bilan boliq xolda namoyon bo‘ladigan xarakterli tomonlarini tushunamiz. Bu xususiyat xar qanday 
to‘liq xarakat aktida mavjud bo‘ladi. Shunday qilib, xarakat ritmining fazoda maolum vaqt davomida zo‘riqishning 
xarakat tizimi tarkibida nisbatan to‘ri va o‘z o‘rnida uyushtirilishi bilan belgilashimiz mumkin. Xar qanday, xatto 
noto‘ri bajarilgan xarakat akti tarkibida xam (xarakat bo‘laklarining uzun qisqaligiga boliq) maolum xarakat ritmi bor. 

---

Demak ritm ratsional, to‘ri, yuqori natijaga olib keluvchi yoki noratsional, noto‘ri, natija samarasini pasaytiruvchi 
bo‘lishi mumkin. Ritmni majburiy sharti mavjud xarakat tarkibida kuchli, uni boshqa bo‘laklariga nisbatan uru 
beradigan, eotiborga loyiq xarakat tarkibidagi xodisa (xarakat)ning borligi ularning o‘rin almashinuvini maolum vaqt 
intervalida takrorlanishidir.  
Ratsional sport texnikasini egallashning eng axamiyatli ko‘rsatkichlaridan biri jismoniy mashqni bajarishda 
muskul zo‘riqishining to‘ri va o‘z vaqtida navbatlashuviga erishishdir. Xarakatning aksent (eotibor) beradigan qismiga 
eng kuchli zo‘riqish to‘planadi. Bu zo‘riqishdan kelib chiqqan xarakat maolum vaqt passiv davom etadi. Aksent 
berilgan davrning intensivligi qanchalik kuchli bo‘lsa, ish samarasi shuncha yuqori bo‘ladi, xarakatning passiv 
fazasidan to‘laqonli foydalanish mumkin. Trenirovkalar taosiridan zo‘riqishning keskin kucha-yishi va pasayishi 
xamda xarakatning aktiv va passiv faza-larining davomiyligi cho‘zilishi mumkin. Yuqori malakali sportchilarda 
xarakat ritmi standart sharoitda turun xarak-terda bo‘ladi.  
Xar qanday aniq xarakat faoliyati maolum shaxs tomonidan texnik jixatdan yuqori maqom darajasida bajarilsa 
shu mashqni bajarishdagi ratsional ritm eotiborimizga tushadi. Lekin uni xar qanday ritmga xam abstrakt xolda 
qo‘llash mumkin bo‘ladigan «ritm» deb qarash noto‘ridir. Xar bir sportchini individual xususiyatlari evaziga xarakatni 
bajarishda o‘z ritmi bo‘ladi. Lekin ritmdagi variatsiya belgilangan chegarada ushbu faoliyatning asosiy ratsional 
strukturasidan chiqmasligi kerak. Shunga ko‘ra, ritm xarakat faoliyati tarkibidagi aloxida-aloxida elementlarni bir 
butun qilib bolaydi, xarakatni tezlashtirish yoki sekinlashtirish bilan uning umumiy ritmik shakli o‘zgarmaydi. 
Jismoniy mashqlarning ritmlari inson tomonidan ongli ravishda ratsional texnikaning oboektiv qonunlari asosida 
shakillantiriladi va boshqariladi.  
Taolim jarayonida shuullanuvchi yoki o‘quvchiga xarakatning aksent berilgan qismlariga vaqtning qisqa 
muddatlarida katta zo‘riqishni to‘plab, uni ishlataolsa, asosan ishlayotgan muskul-larni birlashtirib ularga dam berish 
imkoni yaratiladi. Natija esa yaxshi bo‘ladi. Yuqori malakali sportchilar, sirk artistlari mashq bajarishdagi o‘zlari 
uchun moslab shakllan-tirgan ritmlar asosida xarakatning aksent beradigan qismi-gagina katta zo‘riqishda bajaradilar.  
Xarakatlarning  kuchi  inson jismi yoki uning ayrim qismlari xarakatiga taosir qiladigan ichki va tashqi 
kuchlarga bo‘lamiz.