Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi” fanidan tayyorlagan

Psixologlaro‘yinnibog‘chayoshidavridayetakchifaoliyatdebhisoblaydilar. O‘yindabolashaxsininghammatomonibir-birigao‘zarota’siretganholdashakllanadi.
O‘ynayotganbolanikuzatibuningqiziqishlarini, tevarak-atrofto‘g‘risidagitasavvurlarini, kattalargavao‘rtoqlarigabo‘lganmunosabatinibilibolishmumkin.
O‘yinbolalarnijismoniytamondantarbiyalashtizimida, matabgachata’limmuassasasiningta’lim-tarbiyaishida, axloqiy, mehnatvaestetiktamondantarbiyalashdakattao‘rintutadi.
O‘yindayoshorganizmgaxosbo‘lgantalabvaehtiyojlarqoniqtiriladi, hayotiyfaollikortadi, birdamlik, tetiklik, quvnoqliktarbiyalanadi. Shundayekan, harbiro‘yni-mashg‘ulotinito‘g‘rirejalashtirishmaqsadgamuvofiqdir.
O‘yinmashg‘ulotlarnirejalashtirayotgandahardoimmaqsadnihamdamashg‘ulotdankutilayotgannatijalarnianiqlabolishmaqsadgamuvofiqbo‘laredi. Shundanso‘ngmaqsadgaerishishuchunqaysio‘yin, topshiriqyokimashqdanfoydalansayaxshiroqsamaraberishianiqlabolinadi. Buninguchunquyidagilarniinobatgaolishzarur:
- tanlabolinganma’lumotlarningo‘zarobog‘liqligihamdaketma-ketligi;
- soddadanmurakkabgaqarabintilish;
- turlixillilikkae’tiborberish (nutqiyfpoliyatniturliharakatlarbilan, tincho‘yinlarniharakatlio‘yinlarbilanuyg‘unlashtiribturish);
- guruhiyyokikichikguruhlaruchunmashg‘ulotlarnitashkilqilish. Tarbiyachiqachonkattaguruhbilanhamdaqachonkichik (6-8 boladaniboratguruh) guruhbilanishlashlozimliginihaletmog‘idarkor;
- mashg‘ulotlarningvaqtchegaralarinianiqlabolish (qaysivaqtdabolalarbilanshug‘ullanasizvaqanchavaqtdavomida).
Mashg‘ulotlardavomidabolalaro‘zfikrlarinibildirishimkoniyatigaegabo‘lganlaridaginamashg‘ulotlargabo‘lganqiziqishlarivao‘zaroishonchlarioshibboradi.
Guruhiyo‘yin-mashg‘ulotlarirejalarigamashg‘ulotboshidahammashg‘ulotdavomidahamo‘zgartirishlarkiritibborishmumkin.
O‘yin-mashg‘ulotlarningqatortamoyillarimavjudbo‘lib, ularningasosiylariquyidagilar:
1.O‘yinlarda erkin ishtirok etish.
2.O‘zaro hurmat.
3.O‘yinqoidalarinianglabolish.
4.Refleksiya.
O‘yinda erkin ishtirok etish tamoyili-agar o‘yin qiziqarli va quvnoq kayfiyat bag‘ishlovchi bo‘lsa, har bir bola bu o‘yinda ishtirok etishga intiladi. Qandaydir sabablarga ko‘ra bola o‘yinda ishtirok etishdan bosh tortsa, u o‘ynashi mumkin bo‘lgan boshqa bir o‘yinni taklif etish mumkin. Bolalarga o‘yindan bemalol chiqishlari va yana orqaga qaytishlariga imkoniyat yaratish lozim.
O‘zarohurmattamoyili – buo‘zaromunosabatlardagiqoidagao‘xshashdir, ya’niharbiro‘yinishtirokchisio‘zfikrinierkinbildirishga, tanlashxuquqigaega, hammaningfikrieshitib-tinglanadi.
O‘yinqoidalarnianglabyetish – mashg‘ulotniboshlashdanoldinbolalaro‘yin-mashg‘ulotmaqsadlari, qoidalaribilantanishtiriladi. Agardabolalarningayrimlaribunarsalarnianglabyetmasa, o‘yin-mashg‘ulotlarqoidalaritakrortushuntiriladi.
Refleksiya – olinganbilimvako‘nikmalarnimustahkamlashmaqsadidaqaytaaloqao‘tkazishmuhimdir. O‘yin-mashg‘ulotiyakunidaboshlovchibolalarbilanxulosayasaydi. Bolalardanko‘proqnimalaryoqqani, nimalarma’lumbo‘lmaganivanimalarnio‘rganganligiso‘raladi.
Xulosadan keyin yakuniy mashqni bajarish mumkin. Masalan, bolalar doira bo‘lib turib, qo‘llarini ushlashadi. Hamma ko‘zini yumib, yoqimli narsalar haqida o‘ylaydi. Shundan so‘ng boshlovchi ko‘zini ochadi va o‘ng tamonidagi bolaning qo‘lini siqib qo‘yadi. Bu bola o‘z navbatida ko‘zini ochib, qo‘shnisining qo‘lini siqadi. Mashq shu tariqa barcha bolalar ko‘zlarini ochgunlaricha davom etadi. Oxirida bolalarning hammalari biron-bir qo‘shiqni kuylashlari ham mumkin.
Hamkorlikda o‘tkaziladigan o‘yinlar bolalarning bir-birlariga yaqinlashishlariga, birlashishlariga hamda kayfiyatni ko‘tarishga xizmat qiladi. Aynan o‘yinlar tarbiyachiga nisbatan bolalarning ishonchi va moyilliklarini qozonishga yordam beradi. Quyidasizningdiqqatingizgabirqanchao‘yinlarnihavolaetamiz.
O‘yingarahbarlikqilishdao‘yiningmaqsadvamazmuninibelgilash, o‘ying‘oyasinio‘ylabtopish, o‘yinqoidasivaasosiyharakatlarnitushuntirish, bolalaro‘rtasidagimunosabatniyaxshilash, tarbiyaviyta’sirorqalio‘yinniborishgarahbarlikqilibborishvaboshqalarnio‘zichigaoladi.
O‘yinlarguruhxonasida, zalda, maydonchada, o‘rmonda, daladavaboshqajoylardao‘tkazilishimumkin. Buo‘yiningta’sirchanligini, taassurotlarningharxilligini, bolalarningfaolliginioshiradi. Shundayqilib, didaktiko‘yinmaktabgachayoshdagibolalargata’limberishvositasibo‘lib, unimuvaffaqiyatliamalgaoshirishgayordamberadi.Aytishkerak, bolabilano‘ynarekanmiz, o‘yinbolauchunermak, quvonchmanbaibo‘libginaqolmay, balkita’limiyxarakterdaligibois, bolaningdiqqati, xotirasi, ijodiytafakkurivatasavvurinio‘stirishgaxizmatqiladiganvositadir. Bujihatlarbolaningbundanbuyongihayotidamuhimo‘rintutadi. O‘yinjarayonidabolalaryangibilim, malakalarniegallaydilar, qobiliyatlarinio‘stiradilar. Pedagog-tarbiyachilarbolalargaavvaldanrejalashtirishilgano‘yinmazmunivayo‘nalishinitaklifetadilar. Buo‘yinlarniqiyosanbirnechamustaqilguruhlargaajratishmumkin. O‘yinlarningshundayalohidaturkumlargabirlashtirishmumkinki, ularbolalarningta’limiy-tarbiyaviydasturlardanazardatutilganbilim, ko‘nikmavamalakalarniegallashlariga, shuningdek, ijtimoiyhayotgauyg‘unlashuviningshartisanalganhayotiymalakalarningo‘zlashtiribborilishigaasosbo‘ladi.
Idroknio‘stirishgaqaratilgano‘yinlarboladanarsalarningrangi, shakli, kattaligigako‘ratahlilqilishmalakasinishakllantiradi. Maktabgachayoshoxirigakelib, bolalarrangqatoridagi 7 xilrangnibemalolfarqlayoladilar. Ularasosiygeometrikshakllar (doira, oval, to‘rtburchak, to‘g‘rito‘rtburchak, uchburchak)nibilishlarilozim. Namunagako‘rayokinomiaytilganma’lumbirshakldaginarsalarniajrataolishlarikerak. Bolalarnarsalarningkattaliginifarqlashdaularningo‘lchamibo‘yichateribchiqishnibiladilar, 8 - 10 tatayoqcha, doirachayokiboshqabirxilturdagikattaligiharxilpredmetlarnikattalashibvakichiklashibboruvchitartibdaqo‘yibchiqadilar. Narsalarkattaligini 3 xilo‘lchamdanominiaytaoladilar (uzunlik, kenglik, balandlik).
Ammo aqliy muammoli bolalarga nisbatan olib qaralganda bu o‘ta mushkil operatsiyalardir. Shu sababli bu borada muntazam ish olib borish lozim. Navbatdagi o‘yinlar guruhi diqqatni rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, ular voqelikning ma’lum jihatlariga qarata diqqatni to‘plashga o‘rgatadi (diqqatni to‘plamasdan hech bir ishni bajarish mumkin emas). Bu o‘yinlar turkumi orqali bolalar diqqatining turg‘unligi, ko‘chuvchanligi, bo‘linuvchanligi kabi xususiyatlari shakllantiriladi. Diqqatning turg‘unligi biror narsa ustida o‘zoq vaqt diqqatni to‘plab tura olish, demakdir. Ma’lumki, aqliy rivojlanishida muammolari bo‘lgan bolalar diqqati muqim bo‘lmay, bolalarda ish jarayonida muqimlilik bo‘lmaydi. Ya’ni bolalar bir faoliyatda o‘zoq shug‘ullana olmaydilar. Diqqatni ko‘chirish - uni bir faoliyatdan ikkinchisiga o‘tkaza olishdir. Diqqatning bo‘linuvchanligi bir vaqtning o‘zida kishining ikki yoki undan ko‘proq narsa bilan shug‘ullana olishida namoyon bo‘ladi.
Bolalarning ixtiyori pedagog diqqatidan asta - sekin ixtiyoriy diqqatga o‘tiladi. Ixtiyoriy pedagog diqqati jarayoni ayni paytda bola uchun qiziqarli narsaga diqqatni qaratishda yuzaga keladi. Ixtiyoriy diqqat bolaning o‘zi uchun qiziq bo‘lmagan faoliyat bilan shug‘ullana olishini nazarda tutadi.
O‘yinlarning yana bir turi xotirani o‘stirishga qaratilgano‘yinlardir. Bunday o‘yinlar o‘quvchilarni o‘z oldiga maqsad qo‘ya olishga o‘rgatadi: biror narsani eslab qolish, ana shu maqsadni amalga oshirish vositalarini izlab topish shular jumlasidandir.
Tafakkurnio‘stirish – obrazli-harakatli, ko‘rgazmali - obrazli, mantiqiytafakkurturlariniegallashdaniborat. Bundayo‘yinlarmobaynidabolalardamantiqiytafakkurelementlarishakllanaboshlaydi, ya’niularxulosalarqilaoladilar, mantiqqonunlarigako‘rafikrlaydilar. Bolaijodiyqobiliyatiningo‘sishidegandatasavvur - xayolningtaraqqiyotivanoan’anaviytafakkurqilaolishtushuniladi. Ijodkorlikko‘pjixatdano‘zhis - tuyg‘ulari, olamhaqidagitasavvurlariniturliusullarbilanbayonetaolishgabog‘liq. Buninguchunesabolaharbirnarsadauningturlitomonlariniko‘raolishi, narsagaxosalohidabelgilarningbarchasinihisqilishi, obrazniko‘zoldigakeltiraolishikerak. Shusabablibundayo‘yinlarpuxtarejaasosidamuntazamo‘tkazibturilishikerak.
Deyarli har bir o‘yin uchun uni o‘tkazishning soddaroq yoki murakkabroq ko‘rinishlaridan foydalanish lozim. Ya’ni bu sinfning umumiy yoki har bir bolaning individual rivojlanishiga bog‘liq ravishda rioya qilinuvchi holatdir. Bolalar topshiriqlarni bajarishga qiynalmasa, unga birmuncha murakkabroq topshiriq beriladi, agar qiynalsa, soddaroq topshiriq berish lozim.
Har bir o‘yin - aqliy rivojlanishida muammosi bo‘lgan bolaning kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti, hamkorlik maktabidir. Samimiylik, o‘zaro qo‘llab- quvvatlash, quvnoqlik kayfiyatlarini yaratish bilan o‘yin orqali bola taraqqiyotiga erishiladi.