Jismoniy ta rbiya sohasidagi barcha Oliy va o' r ta maxsus o'quv yur t la r ida malakali xodimlarni

B.Bo'riboev

KIRISh
Jismoniy ta rbiya sohasidagi barcha Oliy va o' r ta

maxsus o'quv yur t la r ida malakali xodimlarni
tayyor lashda ≪Jismoniy ta rbiya va sportni boshqarish≫
fani asosiy fanlardan biri hisoblanadi. U spor tchi lar
tayyorlash, talabalarga boshqar ish, rahbar l ik s an'a t ini
o'rgat ishda nazar iy va amaliy j iha tdan qurol bo'lib
xizmat qiiadi. Uning asosiy mazmunini sport
tashki lot lar i , j ismoniy tarbiya va sport ishlarini tashkil
qilishda bevosita isht i rok etadigan davlat idoralar i
hamda jamoa t ta shki lot lar ining ish usullari tashkil
etadi.
Jismoniy madaniyat va sport harakat i tabia t va
jainiyatning o'ziga xos taraqqiyot qonunlar i va
aholining ijtimoiy turmush madaniyati bilan uzviy
bog'langandi r. Shu sababdan bu fan huquq, iqtisod,
tar ix, jismoniy tarbiya nazariyasi, pedagogika,
psixologiya fanlar i bilan aloqadorlikda ish tutadi ,
ularning mazmunini boyi tishda xizmat qiiadi.
Jamiya t ta raqqiyot i va ishlab chiqar ish
maxsuldorligini osliirislida, mehnatkashlarning j ismoniy
tarbiya va spor tning yordami nazariy va amaliy
j iha tdan to'la isbot langan. Zero ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotni jada l la sht i r i sh jarayonlar ida xo'jalikni
yuritish mexanizmini tubdan qayta qur ish, davlatni
boshqar ishning demoktar ik printsipiga asoslangan
imkoniyat lardan to'la roq foydalanishga imkon
beradigan yaxlit, s ama ral i va puxta boshqarish tizimini
yaratish i shlar ida j ismoniy madaniyat tashki lot lar i ,
ularning tur l i va ko'p qi r ral i tarmoqlar i faoliyati
in u hi in ahamiyat kasb etadi . Ana shu jismoniy tarbiya
va spor I и i , s ayoha t la rni r ivojlantir ishga, kishi larning,
ayniqsa yoshlarning bo'sh vaqtining mazmunli o' t ishini
ta'minlashga e ’t ib o r zarur .
Musta<|illik va yangilanish jarayonlar ida
jamiyatimizda j ismoniy tarbiya va sport kishi larning
hayot idagi muhiin tad b i r la rd an biri bo'lib qoldi. Shu
sababdan millionlab kishi lar jismoniy tarbiya, spor t ,
xalq milliy o'yinlar i va sayoliat bilan muntazam
4
ravishda shug'ul lanib keladi. Bu esa jismoniy
madaniyat va spor t h a r a k a t in i tashkil qiiadi.
Jismoniy madaniyat va sport harakat ining
rivojlanishi uning ijtimoiy mohiyati, tashkiliy
faol iyatlar i, tu r l i ish usul lar ini va boshqaruvchilik
sohalar ini yanada takomi l lasht i r ishni talab etadi.
O'zbekis tonda 6 mln.dan ortiq kishi jismoniy
tarbiya, spor t , xalq milliy o'yinlari va sayohat lar bilan
shug'ul lanadi . Ulardan 200 dan ortiq jihozlangan
stadionlar , 3,5 niingga yaqin sport zallari, 200 dan
ortiq suv xavzalar i , 5 mingdan ortiq futbol maydonlari,
Toshkentdagi ≪Patakor≫, MXSK (sobiq ≪Mehnat
rezervlar i≫) ≪Dinamo≫, ≪Yoshlik≫, Yunusobod tennis
korti. J a r spor t koinplekslari xizmat qiiadi. Bunga
qo'shimcha Samarqand, Farg'ona, Andijon, Buxoro,
Sirdaryo, Toshkent viloyatlariola eshkak eshish
majmualar i , Olimpiya rezervlar i kasb-hunar kollejlari,
futbol va boshqa tu r l a rd a sport maktablari, tur l i sport
klublari faoliyat ko' r sat ib kelmoqda.
Jismoniy madaniyat va sport hamda xalq milliy
o'yinlar ini tashkil etish va ularning barcha
faol iyat lar ini boshqar ish bevosita mustaqil sohadir .
Uning qamrov doi rasida millionlab o'quvchi va
talabalar bor.
Qolaversa spor t tashki lotlar i , ishlab chiqar ish
korxonalar i , tu r l i muas sasalar va o'quv yur t lar ida 30
mingdan or t iq j ismoniy tarbiya va sport sohasi
mutaxassislar i faoliyat ko'rsatmoqda. Maktabgacha
tarbiya, xalq ta' l imi , sog'liqni saqlash tiziniida hamda
aholi tu r a r joylar ida ham jismoniy tarbiya va spor t
bilan bog'langan ish faoliyatlar i anchagina bor. Spor t
tashki lotlar i , barcha mehnat va o'quv jamoalar ida har
yili o'nlab tu r l i spor t musobaqalari, xalqaro tu rn i r la r ,
sog'lomlashtir ish va o'quv-tayyorgarlik tadbi r la r i
muntazam o'tkazib turi ladi . ≪Alpomisli o'yinla ri≫,
≪To'maris o'yinla ri* nomidagi xalq o'yinlari festival lar i ,
≪Alpomisli≫ va ≪Barchinoy* maxsus testlar i ommaviy tus
olmoqda. ≪Umid nihoIIari>>, ≪Barkamol avlod≫ spor t
o'yinla ri hamda ta labalarning Universiadalari a n ’anaga
aylandi.
5
Bunda nafaqat solia mutaxassislar i , balki
jamoatcliilik, ≪Kamolot≫ yoshlar ijtimoiy harakat i ,
uyushma va jamg'armalar faol qatnaslimoqda. Xullas,
jismoniy madaniyat h a r ak a t i jamiyat taraqqiyot i va
xalq xo'jaligidagi ja rayonla rning uzviy tarmoqlar idan
biri hisoblanadi , shu sababl i j ismoniy madaniyat va
sport sohasida mutaxassis xodimlar tayyorlash,
ularning boshqaruvchilikdagi naza r iy bilim va amaliy
malakalarini oshirisli muhim aliamiyatga ega. jismoniy madaniyat va spor tni boshqar ish fanini
chuqur o'rganish va uni hayotga amaliy j ihatdan
qo'llash ucliun har bir ta lab a , mutaxass is xodimlar
quyidagi vazifalarga e' t ibor ber i shlar i lozim boladi :
- fanning mazmunini chuqur o'rganish va
mustaqil talilil qilish;
- boshqarish sohasidagi chiqar i lgan barcha
qaror larni o'zlasht i r ib olisli;
- ≪Jismoniy tarbiya va spor t to'g'risida≫gi
Qonunni to'la o'zlashtiris li;
- sport tashki lot lar ining amal iy ish faoliyatlarini
o'rganish;
- o'quv yur t lar i va spor t tashki lot la r i tomonidan
tashkil qilinadigan nazar iy, ilmiy va amaliy
kengashlar, anjunianlar , seminar larda faol
qatnashish;
- sport tashki lot lar i va jamiya t la r ining Nizomlari,
Ustavla ri va yo'l -yo'r iq ko' r s a tuvchi huj jat lar ini
o'rganib borish;
- jismoniy madaniyat va spor tni targ' ib qiluvchi
radio, televidenie, ma'naviyat va ma ’rifat
jamoatcliilik markazi, tur l i jamg'armalar ,
gazetalar , nashr iyot lar bi lan aloqador bo'lish,
ulardan foydalanish yo'l lar ini o'rganish;
- bozor iqtisodiyoti munosaba t la r i jarayonida
jismoniy madaniyat h a r ak a t in in g moliyaviy va
xo'jalik faoliyatlaridagi ba rcha munosabatlarni
qunt bilan o' rganishga, hozirgi kunning dolzarb
muammolaridan bi r i deb qarash;
- tur l i jamoalardagi ilg'o r ta j r ib a la rn i amaliy
j ihatdan o'rganish, tahl i l qilish;
6
huquq, iqtisod, ta r ix , pedagogika va shu kabi
fanlar hamda spor t tur lar i bilan fanning
aloqadorligini o'rganish;
yangidan tashkil qilingan sport tashkilotlari,
y a ’ni Milliy Olimpiya qo'mitasi, sport
uyushmalri va shunga o'xshash
tashki lot laming ish faoliyatini o'rganib borish;
ilmiy-amaliy anjumanla rda faol ishtirok etish;
fanni o'zlasht irish va lining qo'ygan talablarini
bajarish, o'quv amal iyoti bilan bog'liq bo'lgan
jarayonlarni chuqur va mukammal o'zlashtirib
olish.
T a ’kidlash loziniki, bu o'quv qo'llanmani
tayyor lashda so'ngi yi l larda erishilgan ilg'or
taj r ibalarga tayanildi. Shuningdek mutaxassis olimlar
R*. Abdumalikov, T.T. Yunusov, . A. K. Akramov,
K.R.Yarashev va boshqalarning monografik, o'quv va
metodik qo'llanmalari asos qilib olindi.
7
1. J ISMONIY TARBIYA VA SPORTNI TASHKIL
QILISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. FANNING MAQSAD1, MAZMUNI VA
VAZIFASI
Jismoniy madaniyat va spor tni boshqar ish
nazar iyasi va amal iyot ida uning niaqsadi, mazmuni
hamda vazifasi tusliuiichalarini egallash eng asosiy
omil lardan biri hisoblanadi . Bo'lajak j ismoniy tarbiya
o'qituvchisi , spor t tur i bo'yicha t rener va ommaviy
j ismoniy madaniyat -sog' lomlasht i r ish ishlar i hamda
sayohat bo vie ha o'qi tuvchi- tashki lotchi mutaxas s islar
jismoniy madaniyat harakat ining barcha sohalar idagi
tashki l iy va boshqaruv faoliyatlarini o' rganishlar i
lozim.
Jismoniy madaniyat va sport ishlar ini tashkil
qilish va uni boshqar ishni o'rganishda, jismoniy tarbiya
va sprotga ixt isoslashgan oliy o'quv yur t lar ida, maxsus
fan sifat ida, ≪Jismoniy madaniyat va spor tni tashki l
qilish>> fani o'qi ti l ib kelinayotganligi alohida
alianiiyalga ega. Bu fan 1948 yildan boshlab mustaqil
hin si fat ida shakllandi .
1954-1958 villarda ≪Jismoniy inadaniyatni tashkil
qilish≫ degan ilk o'quv qo'llanmalar i yaratildi.
1961-1965 villa rda jismoniy tarbiya o'quv yur t lar i
iiс liiiii ≪Jismoniy madaniyatni tashkil qilish≫ qo' l lanmas i
vujudga keldi.
1971 yilda esa ≪Jismoniy madaniyat ha raka t ini
boshqarish≫ nomli bi r inchi darslik tayyorlandi.
1987 yilda ≪Jismoniy madaniyat va spor tni
boshqarish* degan yangi darslik tayyor landi . Bu
darslikdn afsuski jismoniy madaniyat ha raka t ini
boshqar ish t izimlar i, vazifalari, funktsiyalar i, tur l i
tarmoqlarda sport ishlar ini rejalasht ir ish, isli hisobini
yur i t ish, musobaqa lar o'tkazish kabi muhim
faol iyat larga etar l icha e ’tibor berilmadi. Nihoyat 1988
yilga kelib respu blikada ≪Fizkultura h a r ak a t in i
kengayti rish yo'llari≫ (Abdumalikov R., Yunusov G.T. ,
Akramov A.K., 1988 yil) qo'llanmasi yaratildi.
8
1. 1995 yilda esa R.Abdumalikovning ≪Jismoniy
ta rbiya va spor tni boshqarishning nazar iy asoslari≫
qo'l lanmasi vujudga keldi.
2. Shuni ham e ’t i rof etisli kerakki, talablar bu
fan mazmunini o'zlaslit irib bo'lgach, o'z bilim va
niahorat lar ini uinumta'lim maktablar i, o' r ta maxsus
o'quv y u r t la r i , kasb-hunar kollejlari, oliy o'quv
yur t la r i , bolalar va o'smi r lar sport maktablar i , tuman
va shaha r sport tashki lot lar i hamda ishlab chiqarish
korxonalar ining spor t klublari, jismoniy tarbiya
sog'lomlasht ir ish markazlar i , aholi tu r a r joylar i (JEK)
va tu r l i tashki lot larda bo'lajak ixtisosligi bo'yicha
pedagogik o'quv amal iyot ini o'tadilar . Egallangan bilim
va malakalar ini alohida sinovdan o'tkazadila r.
3. ≪Jismoniy madaniyat va sportni tashkil qilish≫
fani niniani o' rgatadi , u nimaga asoslanadi
(metodologiyasi ) va uning asosiy maqsadi nimadan
iborat , degan savollar haqli ravishda barchani
qiziqt i radi .
4. FANNING MAQSADI. Jismoniy tarbiya va
spor tni tashki l qilish fani respublika jismoniy
madaniyat i ha raka t i taraqqiyot i qonunlar ini ilmiy va
nazar iy j ih a td a n asoslab beruvchi va amaliy ish
faol iyat larni yo'lga solishga atalib o' rgatuvchi maxsus
sohadi r . Bu fan jismoniy madaniyat va spor t sohasida
bo'lajak mutaxas s is kadr larni barcha faol iyat lar
ha raka t ining tashki l iy tuzilislii va uning taraqqiyot i
bilan tanisht i radi .
5. Shuningdek sport tashkilotlar i, davlat , jamoat
idoralar i va ularning quyi bo'g'inlaridagi barcha ish
faol iyat lar iga rahba r l ik qilish kabi bilim va malakalar
bilan qurol lant i radi .
6. Bo'lajak mutaxassislarni tayyorlashda bu fan
quyidagi asoslarga tayanadi.
7. Jamiyat taraqqiyoti haqidagi qonunlar va
ma ' lumot la r .
8. Oliy Majlis va Respublika hukumat ining
hamda tu r l i jamoat tashkilotlarining chiqargan qonun
va qa ror la r i , farmonlar i.
9. Mustaqillik yillari davrida erishilgan yutuqla r ,
i lg o r t a j r ib a l a r , milliy qadriyatlar.
9
Chet inamlakat larda er ishi lgan jismoniy madaniyat
va sport yutuqlar i .
Bu fanning mazmunida asosan mamlakatda
jismoniy madaniyat va spor tni r ivoj lant i r ishda davlat,
nodavlat va jamoat tashki lot lar ining faoliyatlari,
g'amxo'rligi ifodalanadi.
Shu bilan birga jismoniy tarbiya va sport ishlarini
tashkil qilish, uni boshqar ish bevosita rahbarlik
qiladigan davlat va jamoa t idoralar i , ularning quyi
tarmoqlar i tuzilishi, mazmuni , vazifalari aks ettiriladi.
Barcha faoliyatlarni r ivoj lant i r isl i , mutaxassis kadrlar
tayyorlash, jismoniy madaniyat , spor t va xalq milliy
o'yinlari hamda sayohatni keng ta rg' ibot qilish, barcha
davlat va jamoat tashki lot lar i , ishlab chiqarish
korxonalari, o'quv y u r t la r id a ommaviy jismoniy tarbiya
sog'lomlashtirish va spor t ishlar ini boshqar ish usullari,
ularni moddiy texnik j ih a td an ta'minlash kabi sohalar
fanning asosiy mazmuniga ki radi . Chet mamlakatlarda
jismoniy madaniyat va spor t ishlar ini uyushtir ish,
xalqaro sport ha raka t i , xa lqaro Olimpiya qo'mitasi,
xalqaro sport uyushmalar ining faoliyati ham bu fanda
o' rnini topgan.
Jismoniy madaniyat va spor t ha raka t i va shu
sohaga oid fanlarda ≪Boshqaruvchilik≫, ≪Boshqarish
vazifalari tartibi≫, ≪Ilmiy boshqarish≫, ≪Sport
musobaqalar i tar t iblar i≫, ≪Nizomlar≫ kabi tushunchalar
va atamalar uchraydi . ≪Boshqarish≫ tushunchasi,
qonunlar asosida barcha faol iyat larni bir maqsad
yo'lida amalga oshir ishdir .
Boshqarish kishilik jamiyat i taraqqiyotining
barcha bosqichlariga xos bo'lgan jarayondir .
Boshqar ish umumiy xusus iya t la rga ega bo'lib, u
jamiyat bo'lgan ja rayondi r . Boshqar ish umumiy
xususiyatlarga ega bo'lib, jamiyat a fzolari mehnatining
ommaviyligidan, hayot va mehna t ja rayonla r ida o'zaro
aloqadorlikda bo'lish hamda moddiy va ma’naviy
faoliyatlari maxsuli bilan almashish zarur l igidan kelib
chiqadi. Bizning tuzumimiz va jamiyatimizda
bosliqarishning demokrat ik ish usuli tantana qilmoda.
Hozirgi mustaqilik va yangi lanish jarayonlar ida asosan
demokrat ik (xalqchillik) ta labla r shakllanib, u
10
r ivoj lanmoqda. Bu s p o r t t a sh k i lo t l a r id a ham tarkib
topmoqda .
Re spubl ikada j i smo n iy mad an iy a t va sport
h a r a k a t in i b o sh q a r i sh iqt i sodiy, i j t imoiy-siyosiy
ta r aq q iy o t bi lan bog' l iq holda olib bor i ladi va u
sh u n d a y o' rgani ladi .
J amiya t ta r a q q iy o t i q o n u n l a r i va mustaqil
O'zbeki s ton Respubl ikas i Ol iy Majlis i tomonidan
chiqar i lgan tur l i q o n u n l a r j i smoniy madaniyat va
sp o r tn i boshqar ishi i ing asos iy qurol i bo' l ib hisoblanadi.
J ismoniy mad an iy a t h a r a k a t in i boshqar ish ishlab
chiqa r ish fal iyat i va i shlab chiqa r i shdan boshqa
ta rmo q la r faoliyati bi lan uzviy bog'liq holda o'z
t izimini tashki l e tadi .
Mamlakat imizda j i smoniy madaniyat va sport
h a r a k a t in i boshqar ishi i ing o'z^ ta r t ib i mavjud.
O'zbekiston Respubl ikasi j i smoniy tarbiya va sport
davlat qo'mitasi davlat ish b o shqa ruvchi idora la r uchiin
ob'ektdi r . Jismoniy madaniya t va spor t harakat ini
boshqar ish tizimida esa u sub'ekt iv vazifasini
boshqaradi .
O'zbekiston respubl ikas i j i smoniy tarbiya va sport
Davlat qo'mi tasi sub'ekt iv s i fat ida ko'bgina vakolat va
huquqlarga ega. J i smoniy madaniyat va sport
ha raka t ini boshqaruvchanl ik inunosabat i bu davlat
muassasalar i va jamo a t ta shki lot la r ining, ya'ni jismoniy
madaniyat va spor tning r ivoj lanishida ishtirok
etuvchi larning o'zaro munosaba t idir, shuningdek
kishilarning jamoa lardagi ( j ismoniy madaniyat
jamoalar i , klublar , komanda, guruh va boshqalar)
o'zaro inunosabati ham hisoblanadi . Bu albat ta,
boshqarishiiing umumiy ta labla r i asosida boshqarish
vazifalaridan kelib chiqadigan ja r ay o n d i r .
Boshqaruvchilikning munosabat i bir tomoiidan bu
— idoralashtirish, ko'rgazma be r i sh, kelishish va idora
qilishdir. Ikkinchi tomoiidan esa, bu ijrochilik,
bo'ysinish, tar t ib- int izom, tashabbuskor l ik demakdir.
Bu o'r inlarda boshqarishiiing s u b e k t i (spor t qo'mitasi)
quyi tashkilotlar va aloqador idora la r bilan boshqarish
ishlarida barcha sohala rdan foydalanadi.
Boshqaruvchilik munosabat lar i qonunchilik asosida
i i
belgilab qo'yi lgan, ya'ni davlat va hukumat imiz
tomoiiidan ber i lgan yo' l -yo' r iqlar va O'zbekiston
Kons t i tuts iyasida belgilangan burch va huquqlarga
asoslangan holda ish tutiladi.
Respublika Oliy Majlisi 1992 yil 14 yanvarda
≪Jismoniy tarbiya va sport to'g'r isida≫ qonun qabul
qildi. 2000 yilda esa yangi tahr i rda qayta tasdiqlandi .
Barcha spor t tashki lot va davlat idoralar i shu qonun
asosida ish olib boradi . Boshqarish ja rayoni davr iy
hisoblanadi. Har bi r boshqarish sikli yopiq xa rakte rga
egadir. Bu quyidagi boqichlarni (s tadiya) o'z ichiga
oladi:
- vazifa qo'yish;
- vazi falarni bajarislini tashkil qilish;
- idora etish;
- nat i ja la rga erishisli;
- a x b o ro t la r yig'ish;
- yakun yasash va h.k.
Boshqar ish tizimlari ( ts ikl lar i ) vazifa va
mashtablar (quyi va yuqori ta shki lot la r ) bi lan farq
qiiadi.
Boshqar ish vazi falar i tar t ibi . Bu j ismoniy
madaniyat va spor t harakat ini boshqar ishda alohida
qi lingan mehnat va faoliyat demakdir. Bu faol iyat lar
asosan idora la r va tashki lot larni boshqar ish va
rahbar l ik qilishga bo'linadi.
J ismoniy madaniyat va spor t h a r a k a t in i
boshqar ish vazifasiga boshqaruvchilik q a ro r la r in i va
uni tayyor lash, tashkilotchilik, yo'lga solish, hisobga
olish va na zora t qi lishlar kiradi. Bu vazi falar barcha
boshqaruv tashki lot lar iga ham taalluqlidir:
a) Boshqaruvchi l ik qaror lar ini chiqar ish va uni
tayyor lash;
qaror , buyruq, topshiriq va li .k.ni tayyor lash va
uni ainalga oshirisli uchun boshqaruvchilik faol iyat lar i
k a t ta ahamiyatga ega, qaror va hukmni sub'ekt iv
tashki lot la r r ah b a r la r i (sport кумиталари) chiqaradi
va ularning ijrosi boshqa quyi ta shki lot la r ,
jamoa la r ida bajar i ladi .
12
6) Tashkil qilish. Kejalar tuzilib, qa ror la r amalga
oshir ilishi paytida beixtiyor uni tashkil qilish lozivn
bo'ladi. Shu sababdan boshqaruvchilikda qaror larni
bajar ish uchun tashkiliy masalalar bo'yicha
yig'i l ishlarda alohida ko'r ib chiqiladi.
v) Yo'Iga sol ish. Qaror lar , rejalar va boshqa turli
topshi r iqlarni bajar ishda quyi janioalarda ishlarni
to'g' r i ish olib borish uchun ular faoliyatini izga solib,
yo'lboshchilik qilinadi (nazorat , tekshi r ish, kuzalish va
b .q . )
g) Hisobga olish va nazorat qilish. O'zbekiston
Respublikasi jismoniy tarbiya va sport Davlat qo'mitasi
va boshqa tegishli idoralar jismoniy madaniyat va sport
ha raka t ining barcha ko'rsatkichlar i bo'yicha ( janioalar
va sh u g u l lan u v ch i la r soni, d a ra ja la r ( raz ryad)
nishomlor lar , jamoatchi kadr lar , sport bazalar i va b.q.
soni) muntazam ravishda hisobga olib boriladi. Hisobga
olib bor ishning joriy, doiniiy, davriy shakllar i mavjud.
Jismoniy madaniyat jamoalari va ularning yuqori
tashki lot lar ida hisobga olishning maxsus ko' r satma va
nizomlar i , tegishli huj jat lar i mavjud.
BOShOARISh TAShKILOTLARINING VAZIFALARI
—bu maxsus faoliyat hisoblanib, u o'z navbat ida
tu r l i tashki lot larga bo'linadi. Masalan: jismoniy
madaniyat va spor t taraqqiyotini bashorat qilish
(p ro g n o z la sh t i r i sh ) va rejalasht i r ish, fanni
r ivoj lant i r ish va uning yutuqlar ini amalga tadbiq
qilish, kadr la rni tayyorlash va ularni joylasht i r ish,
g'oyaviy-siyosiy ishlar , jismoniy madaniyat va spor tni
ta rg' ib qilish, boshqaruvchilik faoliyatini ilmiy tashkil
qilish, d a s tu r la r , metodik qo' l lanmalar bilan
ta'minlash, j ismoniy madaniyat va spor tning
ommaviyligi ni rivojlantirish, yosli laming sport
mahorat ini yanada oshirish, ahol ining kundal ik
turmushi va ish faoliyatida jismoniy madaniyat va
spor tni singdi r ish, chet mamlakat lardagi j ismoniy
madaniyat va sport harakati taj r ibalar ini o' rganish,
spor t inshoot lar ini rivojlantirish, moliyavty ishlar ,
moddiy texnika bilan ta'minlash, tashki lot larning
kadr la r va faol larning tashabbuslar ini quvvat lash va
ulardan foydalanish, tarbiya va boshqaruvchi l ik
13
tizimlarini mukammal lasht i r ish. Bu yo'nalishlar sport
qo'mitalar i, spor t jamiya t la r i kengashlari va unga
aloqador tashki lot i lar tomonidan boshqariladi.
Jismoniy madaniyat va sport harakat ini
boshqarishda rahba r l ik vazi falar i asosiy omillardan
biridir. Bunda ko'p tarmoql i tashki lot larni bi r lashtirib,
rahbar l ik qilish ( in te g r a t s iy a ) muhim ahamiyatga
egadir.
BOShQARISh TAMOYILLARI (PRINSIPLARI )
Davlatni idora qilish, jamiyatni boshqarishga
bo'lgan talablar ijtimoiy tuzum va rahbar l ik qilish
jarayonlar iga qarab o'zgar ib turadi .
Davlatning va uning barcha tarmoqlar ini
boshqarish, shuningdek j ismoniy madaniyat va sport
harakat ini idora qi l ishning o'ziga xos talablari
bo'lsada, u davlatni idora qilishning eng yuqor i
tashki lot lar i izmida bo'ladi . Shu sababli quyidagi
talablarga rioya qiiadi:
1 .MILLIYLIK PRINS IP I . I jtimoiy boshqaruvchilik
siyosiy xa rakte r kasb etadi . Ha r bir jamiyatning
xususiyatiga qa rab boshqaruvchi l ik ham o'sha jamiyat
uchun xizmat qiiadi. Jismoniy tarbiya va sport
harakat i ijtimoiy tuzum va jamiyatga xos ish tutadi.
2. DEMOKRATIK PRINS IP . Jismoniy madaniyat
va sport ha raka t ini boshqar ishda ommaning qiziqishi,
talabi va e ’t iqodini e ’tiborga olish uchun
demokratiyaga to' la amal qilinadi. Rahbar kadr larni
saylasli, ular omnia o ' r ta s id a vaqt i -vaqt i bilan hisobot
ber ib turishi, quyi tashki lot lar yuqor i tashki lotlar
oldida bo'ysunislii, ozchilik ko'pchilikka bo'ysunishi,
qat t iq intizom saqlanislii lozi. Bu esa demokratiyaning
odilona ish uslubidir .
3.ILMIYLIK PRINS IP I . Fan bilan amaliy
ishlarning hamkor ligi bu pr int s ipni taqozo etadi.
Respublikada bu sohada ko'pgina ilmiy markazlar, shu
jumladan jismoniy ta rbiya va spor t yo'nalishida ham
anchagina idoralar , muas sasa lar bor. Ular jismoniy
madaniyat, spor t xalq milliy o'yinlar i va sayohatni
r ivojlantir ish, unga r a h b a r l ik qilish shakl va usullarini
ko'rsat ib turadi , ta j r ibada sinalgan ilg'or yutuqlarga
tayaniladi. Sport tashki lot la r i bunga amal qilishlari
lozim bo'ladi.
4.HAQOONIYLIK PRINSIPI . Bu jismoniy
madaniyat va spor tni r ivoj lant i r ish, hisobga olish va
nazorat qilish, u mu in an barcha boshqarish
faoliyatlarida qo' l lani ladigan muhim jarayonlardan biri
hisoblanadi.
5. Jismoniy madaniyat va sport harakatida
ijtimoiy hamdo'st l ik, qonunchi l ik, kompleks va
uzviylik, foydalilik, optiniallik, asosiy tarmoqlilik,
nazoratning uzviyligi, stimul, davat va
jamoatcliilik n ing bi r -bi r iga bog'liqliligi, ommaviy
jismoniy madaniyat va spor t bilan sport mahoratini
oshirishning, boshqar ish bi lan tarbiyaning birdamligi,
ler r i tor ial - tarmoq pr ints iplar i mavjuddir.
Janiiyatning ijtimoiy taraqqiyot ida umumxalq
jismoniy madaniyatni boshqar ish nazariyalari vujudga
kelgan. Ular asosan quyidagi lardan iborat:
- Jismoniy madaniyat
- Sport
- Jismoniy madaniyat haraka t i
- Ilmiy boshqarish
- Boshqarish tizimi
- Jismoniy tarbiya —sog'lomlashtirish ishlari
- Sport musobaqalar i ta r t ibi
- Xalq milliy o'yinlar i .
Bu tushuncha lar asosan jismoniy tarbiya
nazariyasi va metodikasi fanida batafsil berilgan.
Shundan bo'lsada ularga qisqa tushunchalar berilgan.
Jismoniy madaniyat tushunchas i ko'proq jismoniy
rivojlanish ma'nosini beradi . Lekin nazariyotchilar,
mutaxassislar jismoniy madaniyatni ijtimoiy
madaniyatning bir qismi deb talqin qilishmoqda.
Uinuman olganda, jamiyat taraqqiyot ida, uning yashash
mehnat qilish jarayonida j ismoniy madaniyat ehtiyojga
aylanayotgan muhim ja rayonla rdan biridir. Shu
sababdan alioli o' r tasida jismoniy tarbiya ishlarini
to'g'ri, mazmunli va qiziqarli darajada tashkil qilish,
boshqarish muhim ahamiyatga ega bo'lgan faoliyatdir.
15
Spor t —muayyan vazifalar va maqsadlar yo'lida
j ismoniy mashqlarni bajar ish, mahora t or t t i r ish,
organiziiining funkts ional imkoniyat lar ini ishga solgan
holda yuqor i nat i jalarga er ishish demakdi r . Bu soha
ham maxsus tashkiliy va boshqaruvchi l ik jarayonlar ini
talab etuvchi muayyan va zarur faol iyatdi r .
Ijt imoiy sharoi tda fan yutuqla r i , yangi texnika
bilan bog'lanmagan soha yo'q, j ismoniy tarbiya va
spor t sohasida ham barcha ishlarni ilmiy asosda va
yangi texnik vositalar yordamida boshqar ish talab
etiladi.
Spor t musobaqalar ida tablolarning ishlatilishi,
elekt ron mashinalarning hakaml ik qilislii, vaqti,
shuningdek ilmiy tadqiqot ishlar ining amalda
qo' l lani l ishi , rahbar l ik ishlarida e' t iborga olib borilishi
buning guvohidir.
O'zbekistonda boshqarishiiing maxsus tizimlari
(davla t , kasaba uyushmalari, shi rka t va boshqa
ta shki lot la r ) ishlab chiqilgan va amalda sinovdan
o' tgan. Ishchi lar , mehnatkashlar , ziyolilar va boshqa
ijtimoiy guruharning bo'sli vaqt la r i ko'payganligi,
turmush sliaroitilling tobora yaxshilanib bor ishi , sport
ba z ala r ining kengayishi, juda ko'p kishi larning o'z
sog'lig'i uchun tushungan holda shug'ul lanishga
qiziqishning or t ishi natijasida j ismoniy madaniyat
h a r a k a t id a yangi oqim vujudga keladi. Ya’ni tura r
joyla rda , s liahar atrofida, davlat va jamoa xo'jal iklar i
va boshqa tashki lot larda juda ko'p spor t komplekslar i,
sog'lomlasht i r ish markazlari qur i l ib, unda ixtiyoriy
ravishda kishilar shug'ullanmoqda. Bu ja r ay o n n i o'z
holicha qo'yib bo'lmaydi. Uni tashki l qilish,
boshqa r i sh, tegishli mutaxassis k ad r la r bi lan ta'minlash
z a rur .
Keyingi yillarda faqat vi loya t la r , tumanlar
miqyosida emas, balki quyi j ismoniy tarbiya
jamo a la r id a ham sport musobaqalar ining tur lar i
ko'payib bormoqda. Ularni o'tkazisli t a r t ib l a r in i ishlab
chiqish, boshqar ish zarur iyat i tug' i lmoqda. Shu
s ababdan musobaqalar o'tkazishni bi r ta r t ib g a solish
z a rur . Yuqor ida qayd qilingan ja r a y o n la r jismoniy
ta rbiya va sport harakat ini boshqa r i sh usuli
16
hisoblanadi, ya'ni ma'luni funktsiyalarni amalga
oshir ish yo'llar i, usullar i , munosabat lar i deyiladi.
J ismoniy madaniyat va sport harakat ini
boshqarishii ing muhim usullar idan iqlisodiy
tashki lotchi l ik, ahloqiy-psixologik usul lar va o'zaro
musobaqalar o'tkazish usullari hisoblanadi. Hozirgi
muhi t sharoi tda jismoniy tarbiya va sport harakat i
qonuniy boshqaruvchi lik organlardan biriga aylanib
qolishi mu q a r r a r haqiqatdi r . Chunki aholining jismoniy
tarbiya va sport bilan muntazam shug'ul lanib o'z
sog'l iqlar ini mustahkamlashi, mehnat qobiliyatini
oshi r ishi , ongli ravishda jismoniy mashqlarning
organizim uchun foydaliligini tushungan holda unga
e' t ibor ber ishi odatga aylanib qolgan. Shu sababdan
maktabgacha bolalar muassasalari , barcha o'quv
yur t la r i , J ia rbiy xizmatda jismoniy tarbiya _ asosiy
mashg'ulot sifatida o'tkaziladi.
Ishlab chiqarish korxonalari va tashki lot lar ,
idora la r muassasalarda ishlab chiqar ish gimnastikasi,
sayohat va xalq milliy o'yinlari sog'lomlashtirish
mehnat uiiumdorligiiii oshirish maqsadida qo'llanih
kel inayotgan muhim omillardan biriga aylangan. Bu
j a r ay o n la rn i boshqarish, tashkil qilish uchun davlat
tomonidan tegishli tashki lot lar tuzilgan va ularning
faoliyat ini yaxshila uchun barcha sha r t - sha roi t la r
yarat ib ber ib qo'yilgandir.
Respubl ikada jismoniy madaniyat va sport
h a r ak a t in i yanada takomillashtirish, uning boshqarish
organlar i faoliyatini yaxshilash maqsadida Respublika
Oliy Majlisi, kasaba uyushmalari federatsiyasi va
boshqa mas'ul vazirliklar, idoralar tomonidan tegishli
qonun va qa ror la r chiqarib borilmoqda.
1.2. JISMONIY TARBIYA HARAKATINI TAShKIL
QILISh VA UNI TAKOMILLAShTIRISh
Aholini, ayniqsa o'quvchi yoshlarni ma'naviy va
j ismoniy chiniqt i r ish, sog'lom avlodni voyaga etkazish,
mamlakat spor t i shuxrat ini olamga tanisht i r ish hozirgi
kunda dolzarb vazifadir. Bu ja rayonla rni tashki l qilish
17
barcha davla t va jamoat tashki lot lar ining zimmasiga
yuklatilgan.
Ma'lumki , jismoniy madaniyat ha rakat ini tashkil
qilish va uni takomi l lasht i r ish masalalari respubl ikada
sport ta shki lot la r i va barcha davlat hamda jamoa t
tashki lot lar ining muhim faoliyati hisoblanadi.
Aholining turmush madaniyat i va yoshlarning
ma'naviy hamda jismoniy kamolotini o'sti r ish ishlar i
ijtimoiy-iqtisodiy va umummadaniyat r ivojining
negizida turadi . Shu sababdan Respulika Prezident i
I. A. Karimov Oliy Majlisining sessiyalari va tur l i
aujumanlarda qi lgan ma' ruzalar ida jismoniy tarbiya,
sport, xalq milliy o'yinlar i va sayohat larning tashki l iy
mohivatlari haqida doimo mulohazalar, qimmatli yo'lyo'riqlar
belgilab bermoqda.
Pre z ident a s a r la r ida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va
madaniy hayot imizdagi muammolarning echimini
begilab ber i lmoqda, xususan, jismoniy ta rbiya va
sportni yaxslii yo'lga qo'yish, yoshlarning ma’naviy
hamda j ismoniy kamolot ini doimiy ravishda oshir ib
borishning us t ivor ahamiyat i alohida ta'kidlanadi . Yosh
avlodning bilimli, ja su r va h a r qanday mehnatga
qobiliyatli bo'l ish yo'l lar i belgilab berilgan. Mustaqillik
sharoi t ida ma'naviy-ma' r i f iy islohotlarni amalga
oshir ish, milliy qadr iya t larni chuqur la sht i r i sh,
O'zbekiston spor t ini jahonga tanitish masalalar i ham
eng oldingi vazi fala rdan biri ekanligi qayd eti lgan. Bu
ulkan vazi falarni amalga oshirishda sport tashki lot lar i
bilan bi rgalikda ≪Navro'z≫, ≪Malialla≫, <> kabi
jamg'armalar , ≪Kamolot≫ yoshlar ijtimiy ha raka t i ,
≪Ma'naviyat va ma'r i fat≫ markazining faol isht i rok
etishi ko'zda tut i lgan. Shuni alohida qayd et ish
lozimki, O'zbekis ton Respublikasi mustaqilligi davr ida
jismoniy ta rb iy a , spor t , xalq milliy o'yinlar i va
sayohatga doir q a to r qa ror la r qabul qilindi. Bularning
ba'zi bi r la r ini n amu n a sifatida ko'rsatish mumkin.
Respubl ikada Vazi r la r Mahkamasi 1993 yil 3
dekabrda ≪Yosh avlodni sog'lomlaslitirish muammolar ini
har tomonlama hal qilish to'g'risida≫, ≪O'zbekistonda
futbolni r ivoj lant i r i shnmg tashkiliy asoslar i va
pr ints iplar ini tubdan takomi l lasht i r ish chora - tadbi r lar i
18
to'g'risida≫ (1996 у. 17 yanva r ) , shuningdek
Respublika Prezident ining ≪Sog'lom avlob uchun≫
ordenini t a ’sis etish lo'g'risida≫ (1993 y. ma r t ) ,
≪Talim tarbiya va kadr la r tayyorlash tizimini tubdan
isloh qilish, barkamol avlodni voyaga etkazish
to'g'risida≫ (1997 y. 10 oktyabr ) , ≪Alpomish≫
dostonining yarat ishiga 1000 yil to'lishini nishonlash
to'g'risida≫ (1998 y. yanvar ) kabi farmonlari muhim
ahamiyatga egadir.
Yuqorida qayd etilgan qonunlar , qaror lar ,
farmonlar asosida yur t imizda juda ko'p va katta sport
tadbirlar i o' tkazilib keliiunoqda. Tennis, kurash va
boshqa tur la r bo'yicha Prezident sovrini uchun xalqaro
turni r lar , o' r toql ik uchrashuvla r i muvaffaqiyat bilan
tashkil etilmoqda. Kuraslichilar, bokschilar,
futbolchilar Osiyo o 'y in la n va boshqa xalqaro sprot
musobaqalarida yaxshi nal i jalarga erishmoqdalar.
Bu j a h a t l a r respubl ikada jismoniy madaniyat
harakat ini yanada takomi l lasht i r ish va ommaviy sport
tadbi r lar ini maqsaddagidek tashkil qilishni taqozo
etadi.
2. JISMONIY TARBIYA VA SPORTNI TAShKIL
QILISh TIZIMLARI.
2.1. BOShQARISh TIZIMLARI TUShUNChASI
O'zbekistonda ijtimoiy va yangilangan jamiyat
qurishda j ismoniy madaniyat va sport hamda uning
ilmiy-nazariy asoslar i tobora tarkib topmoqda. Bu esa
jismoniy madaniyat h a r ak a t in i boshqarish tizimlarining
takomillashuvini haqli ravishda talab etadi. Tizim
deganda ma lum faol iyat larning izchillik, aloqadorlik,
ketma-ketlik va yuqor i quyi jamoalarga ko' rsatmalar
berilishini, ta's i r ko' rsat i l ishini tushuniladi. Bu
jarayonlar hozirgi ijtimoiy sharoi tda bir butun tizimni
tashkil etadi.
Boshqaruv tizimi deganda bu esa davlat va turli
jamoa tashki lot lar ini idora qilishlagi tarmoqlarga
bo'linishi, ularning barcha faoliyatlarini birlashtirilgan
holda rahbar ligini tushuniladi .
19
Respublikada barcha ta rmoqlarda rahbar l ik tizimi
ana shu talabalar asosida amalga oshiriladi. Jismoniy
madaniyat i harakat i ko'p tarmoql i tashki lot lar
xususiyatiga ega bo'lgan t izimni o'z ichiga oladi.
Ijtimoiy va siyosiy manbani tashki l e tadi , yagona
maqsad va vazifalari bi lan b u l a r o'zaro bog'langan
bo'ladi. Bu jarayonlarni hal e t i sh d a juda ko'p rahbarlik
tizimlari, shuningdek j ismoniy madaniyat harakat ini
boshqar ish tizimi ham muhiin ahani iyat kasb etadi.
I jtimoiy sharoitda j ismoniy madaniyat harakat ini
r ivoj lant i r ish imkoniyati va ra t i ladi va shu bilan
bi rgalikda ma’luni maqsadlarni qo'yadi. Jismoniy
madaniyat harakat i bu maqsadlarni bajar ish bilan
jamiyat taraqqiyotiga kat ta yordam beradi .
Jismoniy madaniyat h a raka t i davlatni
boshqarishdagi boshqa ko'pgina faol iya I la r bilan ham
bog'liqdir . Aholining j ismoniy tarbiya tizimini tashkil
qi l ishda (xalq ta'Iimi, sog'liqni saqlash va h .k . ) faol
isht i rok etadi. Jismoniy madaniyat harakat ining
mazmuni tizim sifatida r ivoj langan qilib tarbiyalashda,
j ismoniy tarbiya va sport sohasida davlat va turli
jamoat tashki lot lar ining siyosat ini amalga oshirishdan
iborat . Jismoniy madaniyat h a r ak a t ig a rahbar l ik qilish
tizimi o'zining tashkiliy ta raqqiyot bosqichlariga
egadi r . Buiarni talabalar eski adabiyot lar idan o'qib
bi I ish zarur.
Ma'lumki, sobiq i ttifoqning emirilishi tufayli sobiq
i t ti foqdagi respublikalar o'z mus taqi l davlat lar ini
tuzdi lar .
O'zbekiston mustaqil davlat s i fat ida 1991 yil 1
sentyabrdan buyon barcha faol iyat lar , shuningdek
j ismoniy tarbiya va sport ishlar iga rahba r l ik qilishni
davom et ti rmoqda.
≪Jismoniy tarbiya va spor t to'g'r isida≫ (1992 y.
14 yanva r ) qonuniga asosan respubl ikada jismoniy
madaniyat harakatiga rahbar l ik qilish O'zbekiston
Respublikasi jismoniy tarbiya va spor t davlat
qo'mitas iga yuklat ildi. T a ’kidla sh joizki, Oliy
Majlisning fan, madaniyat va sog'l iqni saqlash
komissiyasi tarkibida spor tning mavjudl igi davlat
tomonidan jismoniy tarbiya va spor tning boshqarilishini
20
ta'ni inlaydi. Bu o'z navbat ida Respublika sport
tashki lot lar ining mas'uliyatini yanada oshiradi.
Melinatkashla r o' r tas ida va turar - joylarda
j ismoniy tarbiya ha rakat ini rivojlanishida xalq
d ep u ta t la r i kengaslilarining roli ka t tadi r . Bular ko'p
qi r ra l i jismoniy tarbiya ha raka t ini boshqar ishda iniihini
masalalarni ha I qiiadi. Xalq deputat lar i
Kengaslilarining bu sohadagi ish shakl lar i quyidagicha
bo'lishi inumkin:
a) Viloyat, tuman, shahar , qishloq kengashlarida
jismoniy tarbiya va sport masalalar ini muhokama
qilish;
b) Jismoniy taribya va sport bo'yicha doimiy
komissiyalar tuzish, qaror lar ining bajar ilishi uchun
kot iblarni jalb qilish;
v) mustaqillik kuni, ≪Navro'z≫ bayra mlari va
boshqa milliy an'anaviy bayramlarda jismoniy tarbiya,
spor t hamda xalq milliy o'yinlar ini tashkil qilishga
rahnamol ik qilish.
2.2. BOShQARIShNING DAVLAT IDORALARI
O'zbekiston Respulikasi Konst it utsiyasida (asosiy
qonun) ko'rsatilishcha Respublika Oliy Majlisi qonun
chiqaruvchi organ hisoblanadi. Shu bilan birga davlatni
idora qiluvchi organlarni tuzadi va tasdiqlaydi.
Davlatni idora etish Prezident tomonidan olib boriladi.
Bu ja r ay o n la r jismoniy tarbiya va spor t ishiariga
raha r l ik qilish, tegishli sh a r t - sh a ro i t la r hamda
imkoniyat lar yaratib berishga yo'l ko' rsatadi .
O'zbekiston Respublikasi Kons t ituts iyasi davlat
tuzi l ishi , unga rahbarlik qilish asos lar ini belgilaydi.
Shu asosda yurtimizda fuqarolarning mehnat qilish,
yashash, uy-joyga ega bo'lish, dam olish, o'qish va
boshqa huquqlar ini belgilab beradi . Konst itutsiya
aholiga xizmat ko'rsatishda t i jorat va boshqa jamoat
tashki lot lar ining faoliyatini davlat tomonidan
rag'ba t lant i r i shni va u ommaviy j ismoniy tarbiya va
spor tning rivojlanishiga yordam ber ishi uqt i r i ladi .
O'zbekiston Respublikasi Kons t i tuts iyasining 39-
moddasida dam olish huquqi belgilanadi. Bunda barcha
21
mehnatka shlarning ommaviy jismoniy tarbiya va sport ,
sayohat bi lan shug'ul lanishi uchun barcha imkoniyat lar
yarat ib berilislii ko'zda tut i igan.
Mamlakat imizda jismoniy tarbiya va sport
i shlar ini tashki l qilishda deyarli barcha davlat la r
idoralar i va jamoat tashki lot lar i bevosita isht i rok
etadi. Respubl ika Vazir lar Mahkamasi tarkibida
vazi r l iklar , davlat idoralar i mavjud. Bularning b a ’zi
bi r lar i o'quv yur t la r ida mavjud.
Masalan: Xalq t a ’Iimi, Oliy t a ’lim va h.k. o'quv
yur t la r iga ega bo'lgan vazi r liklar o'quvchi yoshlarning
davlat tomonidan beigilangan jismoniy tarbiya o'quv
ja rayonini ta shki l qilish va ularning ommaviy jismoniy
tarbiya va spor t ishlar ini boshqarishiga javobga rdi r la r .
Respubl ikada aholining ommaviy j ismoniy tarbiya
va spor t ishlar iga rahbar l ik qiluvchi maxsus davlat
organi mavjud. Bu organ O'zbekiston Respubl ikasining
j ismoniy ta rbiya va spor t Davlat qo'mitasi hisoblanadi .
Respubl ika j ismoniy tarbiya va spor t Davlat
qo'mitasi o'z faoliyatini Respulika Vazi r lar Mahkamasi
tomonidan tas t iqlangan. O'zbekiston Respublikasi
j ismoniy ta rbiya va sport Davlat qo'mi tasi ≪Nizom≫
asosida olib bor i ladi . Nizomda qo'mi taning burchi ,
huquqlar i , vazi falar i batafsil beigilangan, vazi falarni
ado et ish, tu r l i tashki lot lar bilan aloqador l ik va
rahbar l ik yo' l lar i ham aniq ko'rsat ilgandir .
Nizomda qo'mi taning bosh vazifalari quyidai lardan
iborat. 1. Aholining ilmiy asolangan j ismoniy tarbiya
tizimi va yuqor i malakali spor tchilarning tayyor lash
rejalar ini ishlab chiqish, uni amalga oshirish; jismoniy
tarbiya va spor tga к eng jamoatchilikni jalb et ish,
mashg'ulot lar uchun moddiy-texnika bazalar ini
r ivoj lant i r ish.
2. J ismoniy tarbiya va sport bo'yicha i lmiytadqiqot
va metodik ishlarni tashkil et ish; ilmiy
taqiqot i shla r ini rejalasht i r ishni boshqar ish, sport
tadbi r la r ini tashki l qilish uchun barcha sha r t -
sha roi t la rni ya ra t ib berish.
22
3. Respublika spor t tadbirlar ini uyushtir ish,
boshqa idoralarning o'tkazgan sport tadbi r lar ini
nazorat qilish.
4. Mutaxassis kadr la r bilan ta'minlash va ulardan
unumli foydalanishga to'la erishish.
5. Spor t buyumlar ini ishlab chiqish va uni
taqsimlash, sporl inshoot lar ini qurish rejalar ini
boshqarish.
6. Rahbar l ik ishlar ini ilmiy tashkil qilish va
boshqarishni hayotga tadbiq etish, qo'mitaga tegishli
bo'lgan ta shki lot lar , muassasalar, o'quv yur t lar ini
yuqori malakali kadr la r bilan ta'minlash,
xizmatchi larning eng yaxshi bilim va malakalaridan
foydalanish, rahba r l ik islilariga o'zini ko' rsatgan yosh,
yaxshi mutaxassis yoshlarni ko'tarish. Sport qo'mi talar i
≪Jismoniy tarbiya va sport to'g'risida≫gi qonunga (1992
y. 14 yanvar , yangi t a h r i r —2000 yil) to'la rioya
qilgan holda faoliyat ko'rsatadi .
O'zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport
Qo'mitasi Prezident farmonlar i , qonunlar , hukumat
qaror lar iga bo'ysungan holda ish tutadi. Shu bilan
birga z a rur bo'lganda tur l i masalalar bo'yicha davlat
organlar ining muhokamasiga qo'yish uchun tadbi r larni
ishlab chiqadi.
Qo'mi tasining zimmasiga quyidagi vazifalar
yuklatiladi:
1. Respublikada jismoniy tarbiya va spor tni
r ivoj lant i r ish tadbi r lar ini Respublika Vazi r lar
Mahkamasi, idoralar va jamoatchi tashki lot lar bilan
hamkor likda ishlab chiqish.
2. Respublika miqyosida sport tadbi r lar ini
tegishli tashki lot lar , idoralar bilan birgalikda ishlab
chiqish, uni tasdiqlash va ijrosini nazorat qilib borish.
3. Ilmiy tadqiqot ishlarini r ivoj lant i r ishni
ta'minlash, sinalgan va ilg'or taj r ibalarni keng
miqyosda yoyish.
4. Jismoniy tarbiya va sport bo'yicha ishlarni
hisobga olib bor ish, spor t tur lar i bo'yicha rekord va
nat i jalarni tasdiqlash.
23
5. Spor t musobaqalar ini o' tkazish qoidalarini,
sport klassifikatsiyasi va boshqa normat iv huj jat larni
tasdiqlash.
6. Respublika toi fas idagi spor t unvoiilarini
ber ish, medallar, ni shonla r va yorliqlar bilan
taqdi r lash.
7. Aholining spor t buyumlar i va insliootlariga
bo'lgan talab hamda eht iyoj lar ini o' rganadi , uni ishlab
chiqar ishni rejalasht i r ish.
8. Spor tchi larga ke rak bo'lgan buyum, uskunalar
va sayohat jihozlariiiing norma la r ini belgilaydi.
9. Sport buyumlar ini ishlab chiqarish
texnikalar i , loyiha va kons t rkt s iyalar ini tasdiqlaydi.
10. O'z tizimidagi bo' lgan spor t inshootar ini
qur ish va undan foydalanishni izga soladi.
l l . I x t i s o s l i kadr la r ini hisobga oladi va uning
za rur iyat lar ini o' rganib, u bi lan ta ’minlaydi, ularning
malakasini oshiradi.
12. Qaysi idoraga maiisub bo'lishiga qaramasdan
aholining jismoniy tarbiyas iga yagona usul bilan
rahbar l ik qilish va spor t maktabla r ini r ivojlantirish
rejalar ini ishlab chiqish.
13. Kasaba uyushmalar i va boshqa jamoat
tashki lot lar i bilan hamkor l ikda spor tchi lar va
shug'ul lanuvchilar o' r ta s ida siyosiy tarbiyaviy va
g'oyaviy ishlarni olib borish.
14. Xalqaro sport tu rn i r l a r in i tashkil qilish,
xalqaro sport musobaqalar iga spor tchi la rni tayyorlash.
15. Respublikada mil liy spor t tur la r i va xalq
milliy o'yinlarini r ivoj lant i r ish.
16. Milliy olimpiya qo'mi tas i faoliyatiga yaqindan
tur ib ko'mak berish.
17. Jismoniy ta rbiya va spor t bo'yicha
o'qi tuvchilar , t rene r la r va r a h b a r hodimlarning
malakasini shirishni tashki l qilish.
18. Ro'znoma, oynoma, adabiyot lar chiqarish,
jismoniy tarbiya va spor tni targ' ib qilish.
19. Jismoniy tarbiya va spor t bo'yicha diet
manilakat lar bilan aloqa tuzisli, niusobaqalar, turli
ilmiy anjumanlar o'tkazish, ta j r ib a almashish.
24
20.J ismoniy tarbiya va sportga doi r hisob-kitob
ishlarini olib borish, uni tobora takomillashtir ish.
Respublika Jismoniy tarbiya va sport davlat
qo'mi tasi quyidagilarga ham ega:
1. Idoralar , tashki lot lar , vazi r l iklardan jismoniy
tarbiya va sport bo'yicha hisobot olish.
2. Jismoniy tarbiya va sport bo'yicha ba'zi
mas lahat lar uchun vazi r liklar , idoralar , o'quv
yur t la r ida ilmiy xodimlar etuk va taj r ibal i xodimlarni
jalb etish.
3. Viloyatlardagi j ismoniy tarbiya va sport
qo'ni italar iga asosiy masalalar bo'yicha topshiriq
ber ish.
4. Vazirliklar, idoralar va boshqa
tashkilotlardagi jismoniy tarbiya va sport ishlarini
nazorat qilish.
5. Sport klublari, spor t maktablar ining maxsus
Nizomlarini tasdiqlash.
6. Qo'mitaning kollegiyalarida jismoniy tarbiya
va spor t bo'yicha vazir liklar , idoralar , tashkilotlarning
axborot ini eshitish, muhokama qilish va tegishli
q a ro r la r qabul qilish.
7. Respublika j ismoniy tarbiya va sportni
r ivoj lant i r ish masalalar i bo'yicha faollarni
yig'il ishlarini to'kazish, tegishli q a ro r la r qabul qilish.
Shuni alohida qayd qilish lozimki, sport
qo'mi talar ining barcha faol iyat lar ida faol ishtirok
etuvchi va yaqindan yordam beruvchi jamoat
tashki lot lar i va faollari mavjud.
Qo'mitaning ish faoliyatiga faol yordam beruvchi
jamoat tashkilotlari quyidagi lardan iborat.
1. Spor t federatsiyalari (u y u shma la r i );
2. Ilmiy va metodik kegashlar;
3. Xotin-qizlar sport fideratsiyasi (uyushmalar i ) ;
4.Ma'naviyat va ma ' r i fat jamoatchilik
tashkilotlari;
5.Kasaba uyushmalari federats iyalar i ;
6.≪Kamolot≫ yoshlar ijtimoiy ha raka t i va h.k.
Bu jamoat tashkilotlar i o'z navbat ida jismoniy
ta rbiya harakatiga doir bo'lgan juda ko'p va murakkab
ja rayonla rni jamoatchilik asosida ba jaradi la r . Ularning
25
barcha faol iyatlar i avvalo sport tashki lot lar ining
ko' r s a tma la r ini amalga oshir ish, hayotga tadbiq etish,
beigilangan barcha tadbi r va chora la rni amalga
osliirislidan iborat.
Shuningdek, sport tadbi r lar ini tashkil qilish,
uning tar t ibini va qoidalarini ishlab chiqish, spor tni
ta rg' ibot qilish, ilg'or taj r ibalarni o' rganish, uni keng
omnia o' r ta s ida yoyish sohasida kelib cliiqadigan
ko'pgina murakkab jarayonlarni tahlil qilish, fikr va
mulohaz ala r bilan hal etish, bu bilan esa qo'mi talar
oldida qo'yilgan ishlarini muntazam ravishda amalga
oshi r ib boradi .
Bunday ish usullar i esa sport qo'mi talar ining ish
faoliyatini ma'lum darajada engi l lasht i radi , ko'pgina
sohala rni oydinlasht i radi , tegishli xulosalar chiqar ishga
asos bo'ladi . Shu bilan birgalikda ko'pgina tadbi r la rni
mus taqi l ravishda amalga oshir ishda o'z imkon va
huquqlar iga ega bo'ladilar. Sport tu r la r i bo'yicha
tashki l qi lingan ba'zi federats iyalar jamoatchi
ta shki lot la r bo'lib, u qo'mitalar faol iyat ida isht i rok
etadi va uning rahbar l igida ish olib boradi . Futbol,
kura sh va boshqa tu r la r mustaqil ta shki lot la rdi r .
Ular deyar l i barcha tashki lot lar ida tashki l etiladi.
Bu ta shki lot la r h a r yili o'z plenumlar i va
anjumanla r iui o'tkazib turadi. Bunda hisobot ishlar ini
eshi tadi va rahba r iya t saylanadi. Shuningdek, bunday
yig' i l ishlarda spor t musobaqalar ining qodalar i , spor t
klas s i f ikats iyalar i va shu kabi muhim sohalarni
muhokama qiiadi va tegishli q a ro r la rn i spor t
qo'mi ta la r iga tasdiqlash uchun tavsiya etadi . Sport
fede ra t s iya la r i o'z Nizomlariga ega bo'ladi.
Nizomarga asosan sport tu r la r i bo'yicha
fede ra t s iya la r o'z faoliyatini saylagan Rayosat lar orqal i
( ra i s , kot ib, a'zolar ) davom etadi . Spor t
fede ra t s iya la r i qoshida t rener la r kengashi mavjud.
Tr e n e r l a r kengashi asosan o'quv sport ishlar i va t a ’lim
tarbiyaviy sohalar , musobaqalarni tashki l etish
ma sa la la rni reja lasht i radi va uni bajaradi .
Spor t federatsiyasi rayosati asosan musobaqalar
qoida lar ini takomi l lasht ir ish, ularni tasdiqlash, yirik
musobaqa la rni o'tkazish uchun hakamla r jamoas ini
26
tayyor lash, ta'minlash, sportning texnik komissiyasi
ishlar ini ko' r ib chiqish, sport unvonlarini berish kabi
muhim vazi falarni bajaradi. Trener la r kengashi,
hakamla r jamoasi ham o'z navbatida musobaqalarning
yakunlar i , xa tola rni tuzat ish, ilg'or taj r ibalarni yoyish,
o'quv yig'in mashg'ulot lar ini o'tkazish kabi masalalarni
ko'radi.
Barcha masalalar bo'yicha muhokamalar
o' tkazi l ib, uning xulosalarini sport qo'mitalar i
yig'ilishiga havola qiiadi. Shuni qayd qilish kerakki,
jismoniy ta rbiya va spor t ishlarini tashkil qilish va uni
boshqar ishda spor t tur lar i bo'yicha federatsiyalar,
ularning tarmog' i bo'lgan t rener lar kengashi va
hakamlar jamoasi asosan tayanch kuchi bo'lib
hisoblanada.
Aholi o' r ta s ida jismoniy tarbiya, spor t , xalq milliy
o'yinlar i va tur izmning mohiyalini o'rganish, ilmiy
ta j r iba la r o' tkazish, ko'rgazinali va metodik
qo' l lanmalarni tayyor lash muhim aliamiyat kasb etadi.
Sport qo'mi ta la r qoshida ilmiy metodik kengashlar
(komi s s iyala r ) mavjud. Bu kengashlar o'z
prezidiumlar iga ega. Ilmiy-metodik kengash la ruing
j ismoniy tarbiya va spor t harakatining tarmoqlar iga
qarab tur l i komissiyalar ham mavjud. Ha r yili bu
kengashlar va komissiyalar kamida 1-2 marotaba
kengayt irilgan yig'iishlarni o'tkazib turadi . Bunlay
hol larda ish rejasini tasdiqlash, tegishli tashki lot lar ,
komissiyalar, ilmiy xodimlarning hisobotlarini eshi tadi ,
i lmiy-nazar iy kon fe re ntsiya laming yo'nal ishlar i va
programmalar ini tasdiqlaydi. Shu bilan bi rgalikda ilg'o r
ta j r iba la r , tugat i lgan ilmiy tadqiqot ishlar i na t i ja la r i ,
tavsiyalar ini muhokama qiiadi, uni hayotga singdirish
tadbi r lar ini belgilaydi.
O'zbekiston Hespublikasining jismoniy tarbiya va
sport davlat qo'mitasi qoshidagi ilmiy-metodik kengash
ilmiy tadqiqot ishlari mavzularini yig'ma re jala r ini
tasdiqlash, yakunlangan ilmiy ishlarni muhokama
qilish, tegishli tavsiyalar taqr izlar berish huquqiga
egadir lar .
I lmiy-metodik kengash va uning komiss iyalar i
joylardagi ilmiy metodik ishlarning yo'lga qo'yi l ishi ,
27
ishlab chiqar ish korxona lar ida ishlab chiqarish
gininastikalarini tashki l qi l ish, uning foydaliliini
aniqlashga ko'maklashadi . Jismoniy tarbiya va sport
xodiinlarining ish faol iyat ini o'rganadi, ularning
malakasini oshir ishga bevosita yordam qiiadi.
Ilmiy tadqiqot markazlar i , oliygohlar, ilmgohlar,
tadqiqot joylar i , labor a to r iy a la r bilan bevosita
aloqadorik ishlar ini olib boradi . Jismoniy tarbiya
harakat ini boshqar ish tashki lot lar ining xodimlari,
o'quv yur t lar ining ilmiy xodimlar i va talabalarning
ilmi-nazariy anjumanla r i , ko' r ik sinovlarini yaxshi
tashkil qilinishiga yaqindan yordam beradi.
Respublikada 150 dan or t iq tuman va 40 ga yaqin
turli shahar larda mavjud. Respublika ko'p tannoql i
sanoat va qishloq xo'jal ik tashki lot lar idan iborat.
Bunday joylarda mehna tka shla r , ziyolilar va o'quvchi
yoshlarning ijtimoiy turmush sharoi t i , madaniyati va
ish faoliyatida j ismoniy tarbiya va sport ishlarini
tashkil qilish, uni boshqarishiiing o'ziga xos
xususiyatlari bor.
Respublikaning yirik vi loyat lar ida jismoniy
tarbiya va spor qo'mi ta la r ining tashkiliy tuzilishi
qo'yidagicha bo'ladi:
KENGASh