Jismoniy mashqlarning ta’sirini belgilovchi omillar Mundarija

II BOB. JISMONIY MASHQLARDA HAYOT FAOLIYATI HAVFSIZLIGI
2.1. Jismoniy mashqlar shakli, mazmuni va harakat tavsifi

- Sport faoliyatining nazariy asosini tashkil etuvchi bilimlar olish va ularni mustahkamlash

-Tanlangan sport turida kamolotga erishish uchun qulay sharoit yaratuvchi harakat mahorati va malakalari fondini kengaytirish
-Tanlangan sport texnikasi va taktikasi tarkibiga kiruvchi mahorat va malakalarini shakllantirish.
Bu vazifalar tanlangan sport turida texnik va taktik jihatdan kamolotga erishish birinchi galda umumiy jismoniy ma'lumotga bilim, malaka va mahorat zonasini sistemaga bog'lab berishga bog'liqdir.
Ma'naviy-irodaviy tayyorgarlikda kata xajmdagi tayyorgarlik ishlariga intilishni shakllantirish, sportchi talabaga xos mehnatsevarlikni tarbiyalash sport faoliyatidagi muvafaqqiyatini ta'minlovchi irodaviy imkonyatlar umumiy darajasini yuksaltirish birinchi bosqichda alohida ahamiyatga ega.
Bu davrda ko'riladigan baza podyevori qanchalik mustahkam bo'lishi sportchi talabaning umumiy tayyorgarlik darajasiga bog'liq. Bu tayyorgarlikning solishtirish og'irligi qancha baland bo'lsa, sport yutuqlari imkonyatlarni kengaytirish va fundamental sport yutuqlari imkonyatlarni kengaytirish va fundamental sport shaklini barqaror bo'lishiga erishish ehtimoli shuncha ko'p bo'ladi. Shuni unutmaslik kerakki, sport ilmning ta'kidlashiga bir yoqlama mashq inqirozga uchrashi mumkin.
Bunday xolda organizm a'zolari tor doirasigina faoliyat ko'rsatadiki, bu organizmni zaruriy moddalar biror-bir maromda va bir me'yorda har tomonlama ta'minlash qonuniyatiga zid bo'lib, uni o'z normal holatlidan maxrum bo'lishiga (patologiyaga) olib borishi mumkin. ikkinchi tomondan, umumiy tayyorgarlikning solishtirma og'irligi cheksiz bo'la olmasligini hisobga olish kerak. Shunga qaramay xattoki eng yuksak mahorat bosqichida ham umumiy jismoniy tayyorgarlik sur'ati susaymaydi, balki maxsus jismoniy tayyorgarlik zo'rayib, umumiy jismoniy tarbiya yanada ko'proq ixtisoslashadi
Bu davrda yuklama dinamikasining xususiyati sportning turiga bog'liq. Stayyorlar bir tyokisdagi mayin dinamika tarafdori bo'lishsa, sportning tezlik-kuchlanishni talab qiluvchi turlarda mashq qiluvchi sportchilar sportda keskin o'zgarish g'oyalarini ma'qullaydi. Masalan, stayyor o'zini ayniqsa uzoq muddatli marfologik-funktsional qayta qurish (bu chidamlikning asosi hisoblanadi) bilan ta'minlashi kerak.
Tezlik-kuchlanishning talab qiluvchi sport turlarida harakatning maksimal (eng yuqori) jadallikka moilligi ustunlik qiladi, bu harakat bir ko'payib, bir kamayib turuvchi yuklamalar bilan ijro etilishi mumkin.
Umumiy chidamlilikni tarbiyalaydigan, kuch-quvvat fazilatlarini hamda koordinatsion imkonyatlarini umumiy takomillashtiradigan mashqlarga ko'proq o'yin beriladi, mashqlarning xilma-xilligini tanlashda ancha erkin ariatsyailariga ham yo'l qo'yiladi.
Bir qator kuchli og'ir atletikalarning bunday mashqlari shtanga bilan sportchida sportga qiziqshi shakllantirish va rivojlantirishning eng samarali usullarini to'plash trenerning eng muhim vazifasi dir.
Agar trener mashqlarni ijobiy hissiyotlar (xushmuomalalik, shirinsuxan) bilan boyitsa yaxshi bo'ladi.
Talaba sportchi ko'z oldida va jangovar jamoa tuzilishi kerak.
Ko'pchilik talaba sportchilar mustaqillikka intilmaydilar, ular trenerning tajribasi va tashabbusiga suyanadilar.
Lekin bunday sportchilar musobaqa chog''ida yuksak jangovarlik fazilatini namoyish qila olmaydilar va o'z kuch-kudratiga bo'lgan ishonchini, yonlarida trener bo'lmagan chog'da, tez yo'qotadilar.
Sport bilan shugullanish jarayonida sportchi hamisha formada bo'la olmasligi, vaqti-vaqti bilan sport shakliga kirib ozmi-ko'pmi saqlab turishi va so'ngra vaqtincha yo'qolishi to'g'risida gapirish kerak.
Sport shakli tiklanayotgan davrda ma'naviy-irodaviy tayyorgarlikdan sport etikasi, ongli intizomli bo'lish xalqaro sport maydonlarida o'z jamoasi bilan hamjihat, yuksak mahorat ko'rsatkichlarida tushuncha berish.
Sport shakli pedagogik nuqtai nazardan qaraganda sportchining yutuqga erishishga optimal tayyor ekani hamda tomonlarining komponentlarining psixik, jismoniy, sport-texnik va taktik jihatdan tayyor ekanligi-garmonik birligidan iboratdir.
Ana shu komponentlarning barchasi mavjul bo'lsagina sportchi sport shaklida hisoblanadi. Sport shakli mezoni, birinchi navbatda sportda erishilgan yuksak darajadagi yutuqlarining mavjudligi, bu yutuqlarining barqarorligi va yanada kamol topishiga holatli bor bo'lgan yyerda sportchining salomatlik holatlidan, har qanday dardu kasallikdan xoli bo'lish, funktsional sistemalarining eng yuksak darajada kamol topganligi, atrof muhit faktorlariga pasaytirish, gipoksiya-qon tarkibida kislorod nisbatan kamayishi, gipoklimiya-qonda qand nisbatan kamayishi, g'oya darajada ustivorlik ruhiy jarayonlar va start holatlida o'zini vazmin tuta olishi, hayotiy faollikning (tetiklik, kuvnoklik, sergayratlik, abjirlik) yuksak darajada bo'lish talab qilinadi.
Sport shakli holatli mavjud bo'lgan yyerda sportchining jismoniy rivojlanishidan, mushak sistemasning rivojlantirish (uning rivojlanish darajasi garmoniyasi, eng maqbul holatli), o'z gavdasi vazni, uning segmentlari (yyerdan yuqoridagi, yoki yerdagi holatlda) boshqara olish, tepilib harakat qiluvchi apparatining (oyoq tovoni va boldir mushaklariga) mexaniq jihatdan pishiE puxtaligi nafas olishini rivojlantirish talab qilinadi.
Sport shakli holatli mavjud bo'lgan yerda, sportchining jismoniy tayyorgarligidan harakatlantiruvchi xususiyatlarining sport spetsifikasi nuqtai nazaridan o'zaro nisbati, eng yuqori miqdordagi yuklamalarga bardosh berish, texnik tayyorgarlikning yuksak darajada bo'lishi va katta musobaqani tajriba talab qilinadi.
Sport shakli tiklanayotgan davrda ma'naviy-irodaviy tayyorgarlikdan, sportchining ma'naviy qiyofasi belgilarini namayon qilish va ularni rivojlantirish o'z xalqi va vataniga sadoqat bilan xizmat qilish davlat manfaatini o'z shaxsiy manfaatini yuqori qo'yishga harakat qilish, sport mahoratini oshirish uchun mashq va musobaqa sharoitlardagi xatti-harakatlari uchun o'z jamoa oldida yuksak ma'suliyatni doim xis etish, o'z fe'l-atvoridagi takabburlik, ko'zbo'yamachilik, manfaatparastlik, sport tartibini buzish kabi illatlardan tugatish, barcha xalq va millat vakillari bilan do'st tutinish, xalqaro uchrashuv paytlarida mardona birdamlikka intilish, tinchlik dushmanlariga qarshi keskin kurash olib borish talab qilinadi. Il.Sport etikasi
Ongli intizomli bo'lish, xalqaro sport maydonlarida o'z jamoasi bilan hamjihat bo'lgan xolda yuksak mahorat ko'rsatish uchun kurashish, vatan shon-shuxratnini oshirish (ko'pchilik sportchilar o'z mehnatsevarliklari, musobaqalarda jonbozlik ko'rsatib, yuksak natijalarga erishganliklari uchun hukumatning oliy mukofot va unvonlariga sazovar bo'lganlar).
III.Ongning va axloqiy hissiyotlarining faoliyat ko'rsatish jihatlari, bu jihatlar sportchining sportda, mehnatda, hayotda o'zini tutishi nazorat qiladi. irodali odam quyidagi fazilatlarga ega bo'lishi, sabrqadamlik, qa'tiylik, davogarlik, dadillik, tirishkoklik, tashabbuskorlik, sport bellashuvi paytida, og'ir sharoitlarda o'z xis-hayajonini «jilovlay olish»-bu fazilatlarga erishish uchun intizomli va irodali bo'lishi kerak.
Sport shaklining holatli, funktsiyalarni iqtisod qilishi bilan ham, nostandrat yuklamalarning bajarish chog''ida bir qator fiziologik ko'rsatkichlarga kamaytirish bilan ham ifodalanadi. Baychen-qoning malumotga kora agar sport dargoxiga chngi kirib kelgan sportchida R.S. (tomir urishi)-46, nafas olishi bir dakikada-14 bo'lsayu. Agar u harakat qilayotgan paytda eritrotsitlari /qizil qon tanachalari/ 5 mln. ga bo'lsa, sportchilarda ularning miqdori 7-8 mlng. Ga ko'payadi, o'rtacha va buning natijasida to'qimalarning kislorod o'tkazish qobiliyati oshadi.
Sport shaklida bo'lmagan paytda mumkin bo'lmagan yuksak fuktsional darajada spetsifik mushkul ishini bajara olish qobiliyati, ya'ni sport shakli davrida organizm .ng yuksak fuktsional darajaga ega bo'ladi.
Funksiyalarni nihoyat darajasiga yotmagan standart ishlarni bajarishda (jumladan, energiya sarflashda) barcha ish jarayonlari mukammalroq koordinatsiya qilinishi hamda, organizmning funksional imkoniyatlari yuksakrok bo'lishi tufayli qator fiziologik o'zgarishlari kamaytirish.
Yuksak safarbarlik, ya'ni organizmning harakat faoliyati jarayoniga tezroq kirishib keta olishi bir ishdan ikkinchi ishga tezroq o'ta oladigan qobiliyatning mukammalroqligi, tiklanish jarayonlari tezrok o'tishi, sport shakli davrida ish samaralirok bajarilishi bilan bir qatorda charchash holatlidan keyin ish qobiliyati tezrok tiklanadigan bo'ladi.
Harakatlarni ongli ravishda boshkarish boshkarish (harakat malakalarni maqsadga muvrfik ravishda avtomatlashtirish asosida) va sport taktika tafakko'rining yuksalishi musobaqalashishga va yutuqlarga erishishga qaratilgan alohida emotsional kayfiyat, sport shakli o'z kuch quvvatiga qa'tiy ishonishiga asoslanib, eng zo'r jasorat ko'rsatish mukin bo'lgan davr.
Sportda kamolatga erisha borgan sari eng yaxshi daraja o'zgarib boradi-sport shakli sport kamolotining har bir bosqichida ham sifat jihatidan, ham miqdor ko'rsatkichlari bo'yicha boshqacha bo'la boradi.
Sport shaklini baholash uchun xilma-xil metodlardan foydalanadilar.
1 .Pedagogik metod
2.Vrachlik-fiziologik metodlarga bo'linadi.
Pedagogik metod-sportchilar fazilatlari malakalari va mahoratlarining umumlashtirib baholash asosida uning tayyorgarlik darajasini aniqlaydi. Sport shaklini baxolashning vrach-fiziologik metodlari.
Organizmning harakat faoliyatini amalga oshiradigan hamda ta'min etadigan eng muhim sistemalari ish qobiliyatini aniqlashga qaratilgan. Buning uchun standart va maksimal spetsifik yuklamalar bilan funktsional sinovlardan foydalanadilar.
Ham pedogogik, ham vrach-fiziologik ma'lumotlardan kompleks foydalanigandigana sport shakliga to'lik xarakteristika berish mumkin. Bunda vrach-fiziologik ma'lumotlar nixoyatda muhimdir. Birok sport shaklini aniqlashda hal qiluvchi so'z shubxasiz murabbiyga qoladi.
Sport shaklining rivojlanish jarayoni 3 ta fazaga (davrga) bo'linadi.
1.Sport shaklga kirish
2.Uni saqlab qolish (nisbatan stabillashtirish)
3.Vaqtinchalik yo'qotish fazalarining birin-ketin almashinuvida sodir bo'ladi. 1.Sport shaklini o'zlashtirish 2 ta bosqichda amalga oshiririladi (kirish fazasi).