Jismoniy madaniyat

 

Eksperiment

  usuli

  -  psixologik  reallik mexanizmi  va  qonuniyatlarini  o‘rganish 

bo‘yicha  asosiy  metod  hisoblanadi.  Uning  asosiy  mohiyati  nazorat  qilinadigan  va 

boshqariladigan sharoitlarda yangi ilmiy bilimlarni olishga qaratilgan. 

Eksperimentning  asosiy  nomutaxassislik  vazifasi  -  sabab-natija  aloqalarni 

o‘rganish  va  psixologik  jaryonlar  va  hodisalarni  tushuntirishdan  iborat.  Eksperiment 

o‘tkazishda farq va rozilik qoidasini qo‘llaydilar (J.S.Mill) A. B guruh voqealar guruhi 

ketidan D voqeasi kelsa ammo B, V ketidan A kelmasa, unda A, a, ning sababidir. Ikkala 

voqealar  guruhidan  birinchisi  eksperimental  sifatida  ko‘rib  chiqiladi,  ikkinchisi  - 

nazorat  guruhi  deb  ko‘riladi.  Ularni  yagona  farqlovchi  voqea  mustaqil  o‘zgaruvchi 

deyiladi  va  u  jarayonning  davomida  turli  o‘zgarishlarga  duch  kelish  mumkin.  Eng 

tarqalgan eksperiment modeli quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan bo‘lib, unda tadqiqotchi 

tahlil natijalarida sub’ektiv baholardan foydalangan holda, ya’ni x2 x1 dan katta, u2 esa 

u1 katta degan xulosani ta’kidlab kolmasdan balki, xech bo‘lmaganda umumiy xollarda 

qay  darajada  kattaligini  aniqlashi  kerak  bo‘ladi.  Aks  holda,  eksperiment  va  nazorat 

guruhlaridagi o‘zgarishlarni tasdiqlashning o‘zi bo’lmaydi. 

Eksperimental  tadqiqotni  kasbiy  tanlov  misolida  ko‘rib  chiqamiz.  Korxonada 

mutaxassislar murakkab mexanik agregatlarni qabul qilishda ishlab to‘rgan muxandislar 

ko‘p  deffektlarni  utkazib  yuborganliklari  sabab,  ishchilar  orasidan  nazoratchilarni 

tanlash zaruriyati kelib chiqadi. Eksperimentning mazmuni shundan iborat-ki nazoratchi 

uchun  muhim  bo‘lgan  qobiliyatlarni  tashhis  qilib  beruvchi  (diqqatni  jamlay  olish, 

mustaqillik,  sensor  farqlash  darajasi,  keng  fikrlash)  test  loyihalashtiriladi.  Test 

tanlovchilar  orqali  nazoratchilarning  eksperimental  guruhi  tuzildi.  Eksperimental  va 

nazorat  guruhi  ishlarini  korreksion  tahlil  qilish  asosida  tasdiqlash,  testning 

samaraliligini va nazoratchilarni tanlash va tayyorlash metodikasini aniqlash imkonini 

beradi. 

Psixologik tadqiqotlarda eksperiment natijalarini miqdoriy ifoda qilish masalasi 

eng qiyin masala hisoblanadi. Shuning uchun miqdoriy ma’lumotlar, odatda, absolyut 

emas,  balki  nisbiy  ahamiyatga  ega.  Ular  ikki  guruh  darajasini  tasdiqlash  imkonini 

beradi,  ammo  har  qaysining  absolyut  tavsifini  aniqlay  olmaydi.  Shunday  bo`lsa-da, 

psixologiya  fani  real  o‘quv-  boshqaruv  faoliyatida  o‘zgarishlarni  kutmaydigan, 

imkoniyatlar beruvchi vaziyatlar yaratish orqali shaxsdagi o‘zgarishlarni o‘lchash uchun 

turli xil shakllarni yaratadi. 

Eksperimentni  o‘tkazishda  o‘rganilayotgan  jarayon  o’tadigan  sharoitlarni  keng 

miqiyosda  o‘zgartiriladi,  o‘zgaruvchan  omillar  ta’sirini  ajratish,  ularning  o‘zaro 

---

196 

 

aloqasini  aniqlash  va  shu  tariqa  psixik  hodisalarning  qonuniyatlari  va  mexanizmlarni 

o’rgatish  mumkin.  Eksperiment  metodining  muhim  sifati  shundaki-o‘rganilayotgan 

jarayoniga  to‘g‘ri  baho  berish,  ma’lumotlarning  miqdoriy  hisobini  olish  imkonini 

beradi,  bu  esa  tadqiqot  natijalariga  ishlov  berish  muhim  statistik  xulosa  chiqarishga 

imkon  beradi.  Eksperimental  usulning  3  turi  mavjud:  tabiiy,  modellashtiruvchi  va 

labaratoriya  eksperimentlaridir.  Tabiiy  eksperiment  psixik  hodisalarni  odatiy  tabiiy 

sharoitlarda o‘rganishni nazarda tutdi (darsda, mehnat topshiriqini bajarish jarayonida 

va  hokazo).  Tabiiy  eksperimentning  afzalligi  -  tadqiqot  maqsadlarining  nisbatan 

yashirinligi,  jarayonning  norasmiy  muhitda  o’tishi  va  sinovdagilarning  hayoti  va 

faoliyatiga bevosita kirib borishi bilan belgilanadi. 

Modellashtiruvchi eksperiment ayrim mehnat jarayonlarining nazariy dinamikasi 

va murakkabligi tufayli real texnik moslamalarni odatiy ish tartibidagi usullarni o‘rganib 

bo‘lmaganligi  tufayli  qo‘llaniladi.  Bu  jarayonlar  anglanilgan  holda  o‘rganilayotgan 

mehnat jarayonida ishning muvaffoqiyatini belgilab beruvchi uning tarkibiy qismlariga 

ajratiladi, bu faoliyatni amalga oshirish uchun sun’iy sharoitlar yaratiladi va shu tariqa 

modellashtirilgan sharoitlarda murakkab mehnat jarayoni o‘rganiladi. 

Modellashtiruvchi eksperiment shaxsning kasbiy shakllanish jarayonidagi muhim 

kasbiy  sifatlarni  o‘rganishda  qo‘llaniladi.  Labaratoriya  eksperiment  tadqiqotlarni 

maxsus  asbob-uskunalari  bilan  jixozlangan  psixologik  labaratoriyada  o‘tkazishni 

nazarda tutdi. Eksperimentning bu turi odatda elementar psixik funksiyalarni o‘rganish 

maqsadida  qo‘llaniladi  ya’ni,  sensor  va  motor  reaksiyalari  tanlov  reaksiyalari  va 

boshqalarni kiritish mumkin. Insonning ish-harakatlarini o‘rganish borasida  oxirgi 20 

yil mobaynida videotexnika va turli antik mexanik moslamalar rivojlanishining yuqori 

darajasiga  kutarilgan.  Bu  bir  tomondan  videoga  tushirish,  streoskopik  tushirish  kabi 

usullarni keng qo‘llashga olib kelgan bo`lsa, boshqa tomondan tayyorlov ishlari ya’ni, 

eksperimentni  o‘tkazish  va  materiallarni  tahlil  etish  kabi  ishlarni  yengillashtirishga 

xizmat qiladi. 

Video  fotoregistratsiya metodining universalligiga qaramay tadqiqotlarda  EXM 

va boshqa maxsus texnikaning qo‘llanilishi bugungi kunda murakkab muammo bo‘lib 

kelmoqda. Shakllantiruvchi eksperiment - bu usulning asosiy belgisi V.V Davidovning 

"psixikaning u yoki bu empirik shakllarining xususiyatlarini oddiygina ta’kidlab emas, 

balki ularni faol modellashtirib maxsus sharoitlarda namoyon etib, ular mohiyatini ochib 

berishi" kerak degan fikri bilan belgilanadi. 

Shakllantiruvchi  eksperiment  usullarini  qo‘llash  o‘quv-kasbiy  jarayonlarning 

ma’lum  tavsiflarini  o‘zgartirish  va  shu  o‘zgarishning  ta’lim  oluvchilarning  yosh, 

intellektual xususiyatlariga bo‘lgan ta’siri bilan bog‘liq. Mohiyatiga ko‘ra, bu usul keng 

tadqiqot  o‘tkazish  vositasi  sifatida  boshqa  usullarni  qo‘llash  orqali  o‘tkaziladi. 

Shakllantiruvchi eksperiment V.V.Davidov bergan tavsifiga ko‘ra  - birinchidan, ko‘p 

sonli ya’ni, statistik muhim; ikkinchidan, u yoki bu konsepsiyani yuritish uchun amalga 

oshiriladigan; uchinchidan uzoq  davomli va nixoyat pedagogik-nazariyotchi diagnostik 

metodistlarni 

o‘zaro 

hamjihatliligini 

ta’minlab 

beruvchi 

eksperimentdir. 

Shakllantiruvchi eksperiment kasbiy ta’limning optimal texnalogiyalarida, korxonada 

kasbiy  tayyorgarlikning  samarali  metodikasida,  malaka  oshirish  tizimiga  innavatsion 

usullarni qo‘llash jarayonida foydalaniladi. 

---

197