Jismoniy madaniyat

Genetik usullar: 

Genetik  metodlar  uzoq    vaqt  davomida  shaxs  kasbiy  rivojlanishining 

o‘zgarishlarini  tadqiq  etish  uchun  mo’ljallangan.  Boshqaruv  psixologiyada  longityud 

metod,  psixobiografiya,  individning  kasbiy  shaklanishini  monografik  tasvirlash 

usullaridan  keng  foydalaniladi.  Longityud metod  -  bir  xil  yoshdagi  sinaluvchilarning 

ularni  rivojlanishi  jarayonini  ko‘p  marotabali  tizimli  ravishda  o‘rganishdan  iborat. 

Longityud metodi insonlardagi turli xususiyat va sifatlarni o‘rganish maqsadida yillar 

davomida o‘tkaziladi. 

Longityud metodi psixologiyada XX asrning 20-yillarida  shakllana boshladi va 

asosan psixik genezisi va bolalar, yoshlar psixik pragnozini ilmiy jihatdan asoslab berish 

uchun  qo‘llanilgan.  Keyingi  yillarda  (20-30  yil  davomida  o‘tkazilgan)  davomli 

longityud tadqiqotlari jarayonida dearli qo‘llanilmagan. Longityud metod bir vaqtning 

o‘zida boshqa metodlarni qo‘llanilishini ham nazarda tutdi. Jumladan, kuzatish, savol-

javoblar,  test,  psixografiya,  praksimmetriya  va  hokazo.  Longityud  metodi  yordamida 

---

192 

 

olingan  natijalar  shaxsning  yoshiga,  ish  stajiga,  tadqiqot  o‘tkazilgandagi  ijtimoiy 

iqtisodiy sharoitlariga hamda kasbiy faoliyat turiga bog‘liq bo‘ladi. 

Longityud  metodini  boshqaruv  psixologiyasida  qo‘llash  orqali  shaxs  kasbiy 

shakllanishining  individual  o‘zgarishlarini  o‘rganish  imkonini  beradi  shuningdek, 

kasbiy  faoliyatda  rivojlanish,  obru-e’tibor  qozonishning  yo`l-  yuriq  va  vositalarini 

aniqlash  imkonini  beradi.  Longityudni  qo‘llashdagi  qiyinchiliklardan  biri  sinovda 

ishtirok etayotganlarni tanlash hamda ularning sonining ko‘pligi va kamligida bilinadi. 

Keyingi muammo o’lchovlar o‘rtasidagi oraliq masofalar hisoblanadi. Bu metod orqali 

insonlarda  tadqiqotlar  gohida  bir  yil  ayrim  vaqtlarda  esa  undan  ham  uzoq  vaqtlar 

oralig’ida  o‘tkazilgan.  Shaxsning  kasbiy  shakllanishini  o‘rganishda  tadqiqot  intervali 

sifatida kasbiy rivojlanish fazalari va bosqichlarini ajratib olish mumkin. 

Longityud  metodidagi  muammolardan  biri  uning  davriyligini  belgilash  bo‘lib, 

bunda   u 5-yildan 50 yilgacha  davom etishi mumkin. Klassik longityud sifatida  1928 

yildan bugungi kungacha davom etib kelayotgan Kaliforniya longityudini misol sifatida 

keltirish mumkin. Longityud metodning kamchiligi uning davriyligidadir. Shaxsiy va 

kasbiy  o‘zgarishlar  tasodifiy  yoki  drammatik  voqealarga  bog‘liq  bo‘lishi  mumkin. 

Yillar  davomida  tekshiriluvchilar  sonining  qisqarishi,  o‘rganilayotgan  jarayonlarning 

mazmun mohiyati kengayib boradi. Longityud metodining qo‘llanilishini chegaralovchi 

omillardan biri shaxsni o‘rganish uchun ko‘p vaqtni ketishidir. 

Longityud metodining kamchiliklarini boshqa psixobiografik usullarni qo‘llash 

yordamida bartaraf etish mumkin.  

Biografik usul - shaxs hayot yo`lini o‘rganish va loyihalashtirish usullari, hayotiy 

dasturlar, kasbiy rejalar, kasbiy shaxsiy shakllanishining senariylarini ishlab chiqishga 

yo`naltirilgan.  Biografik  usullarga  tarjimai  hol,  ma’lumotlarni  o‘rganish,  kasbiy 

mehnatdan qoniqish va boshqalarni kiritish mumkin. 

Kavzometriya  - Ye.I.Golovaxa va A.A.Kromiklar tomonidan  taklif etilgan usul 

bo‘lib, u shaxsning psixologik vaqti va hayotiy sub’ektiv holatlarini tahlilini tadqiq etish 

metodi hisoblanadi.  

Bu  intervyu  quyidagi  jihatlarni  o‘z  ichiga  oladi:  biografik  savol-javob,  muhim 

voqealar  ro‘yxatini  tuzish,  voqealarni  keltirib  chiqargan  sabablarini  aniqlash  va 

boshqalardir.  Intervyu  natijalari  kavzometriya  shaklida  tasvirlanadi.  Kavzometriya 

kasbiy muammo va inqirozlarni yechish uchun qo‘llaniladi.