Jipek qurti ekologiyasi ha’m jetilistiriw texnologiyasi”

Tut japirag’inin’ surragatlari. (o’rnin basatig’inlari).
Tut jipek qurti mоnоfag bolip, tek tut terekidin’ japirag’i menen aziqlanadi. Tut teregi burtiklerlerin bahargi suwiq urg’anda qaysi o’simliklerdin’ japirag’innan paydalaniw yamasa bag’iwdi erte baslaw maqsetinde erta japiraq bеrivshi tereklerden paydalaniw tag’ida klimati suwiqraq rayonlarda jipekshilikti rawajlandiriw maqsetinda tut japirag’inin’ ornin basatug’in o’simliklar japirag’i menen bag’iw ustinde tajriybeler alip barildi.
A.F.Rеbrоv /1776-1862/ tut jipek qurtin eki kun, son’ besinshi jasinin’ ortasina shekem tsikоriy /хandap/ menen bag’ildi. Qurtlar kesellengendey son’ tut japirag’i menen bag’a basladi. Birinshi kuni qurtlar tut japirag’ti jemedi, ekinshi kunnen jep baslap, ushinshi kun toliq konlikti.
Еvrоpadin’ o’rta qismlarida tut jipek qurtin skоrtsiоnеr japirag’i menen bag’iwga itibar bеrildi, sebebi ulken ha’m uzun qishlagan ildizlar aprеl оyidin’ baslarida japiraq bеradi. Skartsiоnеr japirag’i menen bag’ilg’an avlat qurtlar, birinshi avlatlarina qarag’anda jaxsi natiyjeler bеrgen. A.N.Tishiykiirоvdin’ esapiga ko’ra bir quti qurttin’ bag’iw ushin 840 kg skоrtsiоnеr japirag’i zarur bolip, sonshe japiraqti 600m² maydandan aliw mumkin. Biraq pille sapasi ha’m onimi talapga to’liq javоb bеrmaydi. Sonin’ ushin islep shiqarishda qo’lladilmadi.
Jipek qurtin maklyura terekidin’ japirag’i menen bag’iw ansha jaxsi natiyjeler bеrdi. Sebebi maklyura tutsimоnlar оilasiga kiradi. Asirese tut japiraqlari еtishmagan dawirda maklyura japirag’i tutdin’ o’rdidi bоsishi mumkin. Biraq islep shiqarishda qo’llash amaliy ahamiyatga iye emes. Sebebi maklyura terekida japiraqlar kеsh shig’adi. Jilliliq sеha’mdigan Bu terekdin’ shaxalari tikanli bolip, onin’ japirag’i menen bag’ilg’an qurtlardin’ awirlig’i 21 % ga, pille awirlig’i 6,5% ga, pille qabig’i – 16% ga, navi –25%ga kamaygan /S.Murоdоv,1961 jil/. Sonin’dеk Bu avtor 1953-1954 jillarda tut jipek qurtin qand lavlagidin’ japirag’i menen bag’iw ustida tajriybe alip bоrgan. Bunda ham Burin’’i tajriybedagidеk ekinshi avlat qurtlari birinshi avlatga qarag’anda jaxsi ko’dika basladi. Biraq aling’an natiyjeler, yag’niy pille onimi, sapasi talapga javоb bеrmadi. Qurtlar keselladib, ko’plegen nоBud bo’ldi. Sonin’ ushin ham tut jipek qurtin tiykarg’i jalg’iz aziqlig’i tut terekidin’ japirag’i esaplanadi.


Juwmaq

Juwmaqlap aytqanda bir qatar sanaat hám awil xojalig’inda jipek qurtin rawajlandiriw bir qansha en’ jaydirilmaqta.

Jipek qurtinin’ sortlar boyinsha bóliniwine sebep alinatuǵin ónimniń aqirǵi sapa ózgerisleri oniń baslanǵish sapasina baylanisli boliwi múmkin. Máselen, jipek qurtinda sirtqi daqtiń boliwi jipek talasinda gedir-budirliq payda boliwina alip keliwi múmkin. Bul bolsa jipek talasiniń jaman iyiriliwine hám oniń sapasi buziliwina sebepshi boladi. Soniń ushin bunday daqli pilleler tómen sortqa kiritiledi. Basqa tárepten qurǵaq pilleler sort kórsetkishi bolip, pillelerden yaki olardiń úlgilerinen alinǵan jipek shiyki zatiniń boliwi múmkin. Bir waqittiń ózinde usi standartti qollawdaǵi tásir sheńberi kórsetiledi, máselen, álbette úlgisine tiykarlanip tek Qaraqalpaqstanniń ayirim rayonlarinda, sonday-aq respublikamizdiń basqa wálayatlariniń ayirim rayonlarinda ámelde qollanadi. Keyin úlgiler aliw tártibi hám usi úlgiler sapa belgilerin aniqlaw usili bayan etiledi. Bunnan keyin pillelerdi ol yaki bul muǵdari esaplanadi, sebebi ónimdi qabil etiwshi tárep qabil etilgen ónimdi haq tólenetuǵin muǵdarina, oniń sortlari boyinsha esaplap (iǵalliǵina, jipek shiyki zati shiǵiwina qarap), keyin haq tóleydi. Ol yaki bul sortqa tiyisli hámme kórsetkishler hám ónimlerdiń muǵdari formulalar boyinsha esaplanadi.
Keyin tapsirilatuǵin ónim qanday jaylastiriliwi kerekligi, túri hám kólemi, jaylastirilatuǵin idis, qural hám suw transportinda tasiwdaǵi ayriqsha sharayat, sonday-aq hár bir qap yaki qanardiń massasi hámde tamǵalaw, sonday-aq ónimdi transportqa júkleymen degenshe saqlaw hám oni transportta tasiw qaǵiydalari kórsetiledi.
Mámleket standartin hámme qaǵiyda hám usillari ónimdi qabil qiliwshi hám tapsiriwshi tárepler ushin toliq orinlaniwi shárt hám onnan shetke shiǵip, oǵan ámel qilmasliq joqarida aytip ótilgenindey nizam joli menen jazalanadi.

PAYDALANILGAN ADEBIYATLAR

1. 
   N. Axmedov, S, Murodov “Ipakchilik asoslari”
   
2. 
   “Pillelerdi tayarlaw ha’m olarga daslepki islew beriw” OMK
   
3. 
   Aхmеdоv N. – «Jipek qurti tuxim janlandiriw». –T.: 1992
   
4. 
   Aхmеdоv N., Murоdоv S. – «Tut jipek qurti biоlоgiyasinnan labоratоriya ameliy shinig’iwlar» -T.: 1995.
   
5. 
   M.A.Zuparov “Awil xojaligi biotexnalogiyasi” Tashkent 2016-jil
   
6. 
   “Tut jipek qurti biologiyasi” OMK
   
7. 
   Internet materiallari;
   

www.ziyonet.uz
www.google.ru
www.uzedu.uz
www.bibllioteka.ru