Jinoyat qonunining vaqt bo‘yicha amal qilishi deganda nima tushuniladi? Moddiy tarkibli, formal tarkibli jinoyatlarni ta’riflab bering

24.
 
 O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida belgilangan jazo 
tizimining jinoyat-huquqiy ahamiyatini ochib bering.
Jazo tizimi qanchalik mukammal bo‘lmasin, agar u to‘g‘ri tayinlanmasa va oqilona 
ijro etilmasa, samarasiz bo‘lib qolaveradi. Jazoni tayinlashda eng asosiy prinsip 
differensiatsiya bo‘lishi lozim. Bu o‘rinda gap bir xil jinoyat uchun shaxslarga turli 
jazolar tayinlanishi mumkinligi haqida ketmoqda. Jazo tayinlashda ushbu prinsipga 
rioya qilinishi adolatli jazo tayinlanishining yagona kafolati hisoblanadi. 
O‘zbekiston Respublikasining amaldagi jinoyat qonunchiligida jinoyat sodir 
etishda aybli deb topilgan shaxslarga nisbatan quyidagi jazo turlari nazarda 
tutilgan: – jarima; – muayyan huquqdan mahrum qilish; – majburiy jamoat ishlari 
155 – axloq tuzatish ishlari; – xizmat bo‘yicha cheklash; – ozodlikni cheklash; – 
intizomiy qismga jo‘natish; – ozodlikdan mahrum qilish; – umrbod ozodlikdan 
mahrum qilish. Bundan tashqari quyidagi qo‘shimcha jazo turlari ham mavjud: – 
muayyan huquqdan mahrum qilish; – harbiy yoki maxsus unvondan mahrum 
qilish. Jazo: Qonunda belgilangan jazo turlari ro‘yxati qat’iy va uzil-kesil 
hisoblanadi. Sud mahkumga faqat jinoyat qonunchiligida nazarda tutilgan jazoni 
tayinlashi mumkin. Muayyan jazo turlari jamuljam holda jazo tizimini tashkil 
etadi. a) jazolarning uyg‘unligiga qarab asosiy va qo‘shimcha jazolarga; JAZO 
TIZIMI Asosiy jazolar Qo‘shimcha jazolar Jarima Muayyan huquqdan mahrum 
qilish Majburiy jamoat ishlari Axloq tuzatish ishlari Xizmat bo‘yicha cheklash 
Ozodlikni cheklash Intizomiy qismga jo‘natish Ozodlikdan mahrum qilish Umrbod 
ozodlikdan mahrum qilish Muayyan huquqdan mahrum qilish Harbiy yoki maxsus 
unvondan mahrum qilish Jazo tizimi – qonunda belgilangan, og‘irlik darajasiga 
qarab joylashtirilgan jinoyat-huquqiy majburlov choralarining majburiy va to‘liq 
ro‘yxati. Jazolarni asosiy va qo‘shimchaga ajratish jazolash va tarbiyalash 
yo‘nalishi har xil bo‘lgan jazolarni to‘g‘ri uyg’unlashtirish imkonini beradi. Asosiy 
jazoni tayinlar ekan, sud uni mahkumning tuzalishi uchun zarur deb hisoblaydi. 
Asosiy jazo mahkumning tuzalishi uchun yetarli bo‘lmagan holda, unga 
qo‘shimcha jazo tayinlaydi. Asosiy jazolar deganda faqat yakka o‘zi 
qo‘llaniladigan hamda jazoning asosiy maqsadini amalga oshirishni ko‘zlaydigan 
jazo tushuniladi. Qo‘shimcha jazo deganda jazoning maqsadiga yanada samarali 
erishish uchun asosiy jazo bilan birga tayinlanadigan jazo tushuniladi. Aralash 
turdagi jazo deganda jinoyat uchun ham asosiy, ayni damda qo‘shimcha jazo turi 
tariqasida tayinlanishi mumkin bo‘lgan jazo tushuniladi.