Ájiniyaz atíndagí NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí 1-kurs Baslawısh tálim jónelisi Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw páninen

Jerdiń resurslarini qorǵaw ilajları.

Maqsetimiz halqimizning fizikalıq hám intellektual tárepten saw bolıwǵa erisiw bolıp tabıladı. Onıń ushın áwele erimizning túrme-túr uwlı zatlı ximiyalıq elementlardan soqit etip, onı saw etiwimiz kerek. Sondaǵana kisilerdi sapalı, to'yimli azıq-túlik menen támiyinley alamız. Qánigelerdiń pikrine qaraǵanda, erni jıynalıp qalǵan uwlı zatlı shıǵındılardan soqit etiwge 8-10 jıl dawamında hesh qanday preparat qollamawdan almaslap egiw hám basqa biologiyalıq usıllardı keń qóllaw arqalı erisiw kerek.

Prezidentimiz I. A. Karimovning “Ózbekstan XX1 ásir bosaǵasıda” atlı shıǵarmasında er haqqında tómendegishe maǵlıwmat berilgen. Áyne waqıtta er úlken baylıq bolıpǵana qalmay, mámleketimizdiń keleshegin belgilep beretuǵın faktor ham bolıp tabıladı. Bul hal Ózbekstanda ásirese ayqın kórinetuǵın bolıp atır. Sebebi erning ekonomikalıq hám demografik wazıypası jıldan jılǵa kúsheyip barıp atır. Respublikanıń 447, 4 mıń kv. km den artıq bolǵan ulıwma er maydanınıń tek 10% inigiga egin maydanları quraydı. Egin maydanları quramında sońǵı waqıtlarǵa (1990 jılǵa ) shekem paxta derlik 75% maydandı iyelegen edi. Dúnyanıń qandayda-bir de mámleketinde paxta monopoliyası bul shekem joqarı dárejege kóterilmagandi. Bul hal erning kúshsizleniwine topıraq ónimliligin, onıń suw-fizikaviy ózgeshelikleri jamanlashuviga topıraqtıń bo'g'ilishiga hám unırawı processleri artıwına alıp keldi.

Usınıń sebepinen Ózbekstanda tábiyaattı muhovaza qılıw daǵı oǵada zárúrli wazıypa erning jaǵdayın jaqsılawdan, topıraqtıń pataslanıwın kemeytiw boyınsha ilajlardı ámelge asırıwdan ibarat. Dıyxanchiliktıń júzege keliwi menen topıraqtıń kisiler turmısındaǵı áhmiyeti keskin asıp ketken. Insan ózi ushın zárúr bolǵan barlıq azıq ónimleri hám kóplegen basqa qurallardı tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan topıraqtan aladı. Jer júzindegi házirgi ámeldegi topıraq qatlamı jámiyet rawajlanıwı nátiyjesinde kúshli ózgergen.

Insaniyat tariyxı dawamında 2 mlrd. den artıq ónimli topıraqlı jerler jaramsız halǵa keltirilgen. Hár jılı planetamızdaǵı awıl xojalıǵı ushın jaramlı jerler maydanı shor basıwı, emirilishi nátiyjesinde 5-7 mln.gektarǵa kamaymoqda. Topraqlarǵa insan ta'si-rining kusheytiwi suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq hám sharbashılıqtıń rawajlanıwı menen bog" liq. Suwǵarılatuǵın (obikor) dıyxanshılıq Movarounnahrda da qariyib 5 mıń jıllıq tariyxga iye. Jer júzinde dıyxanichilik maqsetlerinde isletiletuǵın jerler ámeldegi jerler aymaǵınıń 10 payızın quraydı hám dúnya xalqı jan basına 0, 5 ke den to'g" ri keledi. Jer júzi topıraq qatlamınıń házirgi jaǵdayı birinshi náwbette adamlıq jámiyetiniń iskerligi menen belgilenedi. Insan topraqlarǵa unamlı hám unamsız tásir kórsetedi. Insan topraqlardıń zúráátliligin asırıwı, jerlerdiń jaǵdayın jaqsılawı múmkin. Sonıń menen birge qala qurılısı, átirap ortalıqtıń pataslanıwı, agrotexnikalıq ilajlardıń talapǵa juwap bermasligi nátiyjesinde topraqlar tikkeley joq etiliwi, jaramsız halǵa keliwi, emirilishi múmkin. Házirgi kúnde topraqlar maydanınıń azayıwı onıń tikleniwinen mińlaǵan ret tezirek, ámelge asıp atır.

Tábiyaatda samal hám suw tásirinde topraqlardıń emirilishi yamasa erroziyası gúzetiledi. Insan iskerligi nátiyjesinde tezlashgan suw hám samal erroziyası ámelge asadı. Antropogen erroziya topıraq resurslarınan noto'g" ri paydalanıwdıń áqibeti bolıp, onıń tiykarǵı sebepleri orman hám toǵaylardı qırqıp jiberiw, jaylawlarda sharba buyımların bagıw normasına ámel etpeslik, dıyxanshılıq júrgiziwdiń noto'g" ri metodlarınan paydalanıw hám basqalar bolıp tabıladı. Túrli maǵlıwmatlarǵa kóre hár kúni jer júzinde erroziya nátiyjesinde 3500 gektar ónimli topıraqlı jerler isten shıǵadı. Suw erroziyası kóbirek, taw aldı hám tawlıq rayonlarda, samal erroziyası tegisliklerde gúzetiledi. Shań dúbeleyleri nátiyjesinde bir neshe saat ishinde topıraqtıń 25 santımetrgacha bolǵan qatlamın samal pútkilley uchirib ketkenligi haqqında malumotlar bar.

Erroziya processleriniń aldın alıw hám oǵan qarsı gúresiw ushın kóplegen ilajlar islep shıǵılǵan. Bularǵa ósimlikler oramın qayta tiklew, agrotexnikalıq ilajlardı to'g^ri aparıw, jasıl qorǵaw qalqanların qurıw, gidrotexnikalıq ilajlardı rejeli ótkeriw hám basqalar kiredi. Suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq rayonlarında topraqlardıń shorlanıwı tiykarǵı ekologiyalıq máselelerden esaplanadı. Topraqlardıń shorlanıwı suwǵarıwdı nadurıs alıp barǵanda jer astı suwi júzesiniń eliriwi nátiyjesinde júz beredi. Baslanǵısh hám ekilemshi shorlanıw gúzetiledi. Ekilemshi shorlanıwda suw kappilyarlar arqalı kóterilip duzı topıraqta qaladı yamasa artıqsha suwǵarıw nátiyjesinde jer astı suwi erigen duzlar menen kebirlenedi. Ekilemshi shorlanıw kóbirek zálel etkazadi. Topraqlardıń shorlanıwı Aziya, Amerika hám Afrikanıń kópshilik mámleketlerinde gúzetiledi. Shorlanıwdıń aldın alıw ushın salmalar ótkeriledi, jerlerdiń kebiri juwıladı. Topraqlardıń batpaqlanıwı tiykarınan ızǵarlıq kóp orınlarda gúzetiledi. Suw bazaları átirapında da batpaqlanǵan uchastkalar payda boladı. Batpaqlardı keptiriw ushın arnawlı melioratsiya ilajları ótkeriledi. Topraqlardı pataslanishdan saqlaw zárúrli áhmiyetke iye. awıl xojalıǵın ximiyalastırıw topraqlardıń túrli ximiyalıq birikpeler menen pataslanıwın kúsheytip jiberedi. Mineral tóginler to'g" ri tańlanmasa hám normaında isletilmasa topıraqtıń jaǵdayı ózgeredi, ónimlilik ózgesheligi buz'ladı. Ásirese, zıyankeslerge qarsı, otaqlarǵa hám ósimlik keselliklerine ilaj retinde keń foydlaniladngan pestisidlar gerbinesidlar, insektisidlar, defolliantlarni normaınan artıq isletiw topıraqǵa júdá unamsız tásir kórsetedi. Pestitsidlar topıraqtaǵı paydalı mikroorganizmlarni nobud etedi hám shirindiniń azayıwına alıp keledi. Mısalı, DDT pestisidi isletilingeninen 15 jıl keyin da topıraq quramında onıń ele bar ekenligi anıqlanǵan. Pestisidlar azıq shınjırı arqalı ótip, insan sawlıgına da zálel etkazadi. Házirgi kúnde ilimpazlar qısqa waqıt tásir etip sung bóleklenip ketetuǵın biosidlar ústinde islep atırlar. Topraqlar sanaat kárxanaları, transport shıǵındıları, kommunal-xojalıq shıǵındılar menen de pataslanadı. Ximiya hám metallurgiya kárxanaları, taw kán sanaatı shıǵındıları topraqlardı ásirese kúshli pataslaydı hám isten shıǵaradı. Topıraqta sınap, qorǵasın, ftor hám basqa oǵada uwlı zatlı birikpeler toplandı. Bul ósimliklerge unamsız tásir kórsetedi, bazilari nobud baladı hám insanlarda túrli qáwipli keselliklerdi keltirip shıǵaradı. Topraqlardı arnawlı ilajlar ótkerip tazalaw qıyın. Sol sebepli topraqlardı pataslanıwınan saqlaw ilajları waqıtında ótkeriliwi hám nızamlı qadaǵalaw ornatılıwı kerek. Qupg'oqchil jerlerde shólga aylanıw processlerinining aldın alıw zárúrli ahamitga iye. Jıldam qumdıń jolin to'sish jasıl qalqanlar qurıw topraqlardı saqlap qaladı. Topıraq qatlamınıń túrli jollar menen nest-nobud etiliwi mashqalası da bar. Qala hám jol qurılısı nátiyjesinde ónimli topraqlar nobud etiledi. Jer astı baylıqların qazib alıwda da kóplegen topraqlar nobud boladı. Bunday processlerdi aldın alıwdıń arnawlı ilajları bar bolıp tabıladı. Ózbekstan awıl xojalıq óndirisinde jer resurslarıiing 95 procenti hám suw resursarining 85 procenti isletiledi. Suwǵarılatuǵın jerler ulıwma jer fondining 15 foyizini quraydı. (T zbekistonda ámeldegi suwǵarılatuǵın jerlerdiń 50 procentten aslamı kebirlengen. ásirese Qaraqalpaqstan Respublikası Buxara hám Sirdaryo wálayatları topraqları kúshli kebirlengen. Topraqlarda shirindi muǵdarı 30 -50 procentkeshe azayǵan. 2 mln.gektardan artıq jerler erroziyaǵa dus kelgen. Bunday jerler Ferǵana, Surxondaryo, Qashqadárya wálayatlarında keń tarqalǵan. Topraqlardıń pestisidlar menen pataslanıw dárejesi joqarı. Bunday jaǵdaydıń tiykarǵı sebeplerinen biri, uzaq waqıt dawamında paxta monokulturasi húkimranlıǵı bolıp tabıladı. Aqırǵı jıllarda paxta maydanlarınıń azayıwı, almaslap egiwdiń keńlew engiziliwi, mineral o'gitlarni isletiliwiniń normalastırıwtirilishi hám basqa ilajlar topraqlar jaǵdayınıń jaqsılanıwına alıp kelip atır.

Ózbekstan oǵırı bay jer resurslarǵa iye. Lekin sol kunge shekem olardan nátiyjeli paydalanıw jaqsı jolǵa qoyılmaǵan. Respublikada jer hám jer resurslarınan paydalanıwdı tártipke salıw maqsetinde 1990 jılı (Jzbekiston Respublikasında «Jer tuwrısında» gi nızam qabıl etilgen.

Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasining 55-statyasında “YEr, atap aytqanda topıraq, basqa tábiyǵıy baylıqlar sıyaqlı ulıwma milliy baylıq esaplanadı, odan aqılǵa say paydalanıw zárúr hám ol mámleket qáwipsizliginde turadı” dep belgilengen. 1998 jıl 30 aprelde qabıl etilgen Ózbekstan Respublikası YEr kodeksiniń 16 -statyasına muwapıq ol mámleket múlki bolıp tabıladı. Aqırǵı jıllarda paxta maydanlarınıń azayıwı, almaslap egiwdiń keńlew engiziliwi, mineral tóginlerdi isletiwdiń normalastırıwtirilishi hám basqa ilajlar topraqlar jaǵdayınıń jaqsılanıwına alıp kelip atır.

Hár bir ózin húrmet etetuǵın jurt, ǵárezsiz hám suverenli mámleket hár qanday social munasábetlerdi nızam arqalı tártipke salıwǵa háreket etedi. Topıraq da bunnan esaptan tısqarı emes. Sebebi topıraq insannıń ómirinde kútá úlken áhmiyet kásip etar eken, ol mudami social munasábet, yaǵnıy múlkshilik, ekonomikalıq, siyasiy, bilimlendiriw-materiallıq, ekologiyalıq -sosiologik xarakter degi kisiler ortasında júzege keletuǵın mawasa ob'ekti bolıp qaladı.

Tábiyaat komponentleri-taw jınısları, suw, hawa, topıraq ; ósimlik hám haywanlar ayriqsha qásiyetleri menen rawajlansa da óz-ara ajıralmas baylanısqan. Olar ortasında to'xtovsiz element almasinuvi ámelge asadı hám nátiyjede tábiy-aymaqlıq kompleksler-landshaftlar payda boladı. Shól orman, sahra, toǵay hám basqa landshaftlardı ajıratıw múmkin. Óz-ara ishki baylanısları hám birligine kóre basqa orınlardan parq etiwshi, tábiy shegaralarǵa iye bolǵan aymaqlıq komplekslerge landshaftlar, dep ataladı. Insanlar malum bir landshaftda jasaydılar jáne onı óz mútajliklerine iykemlestirip ózgertirediler. Insannıń tásiri landshafttıń múmkinshiliklerinen asıp ketsa, odaǵı teń salmaqlılıq buz'ladı. Nátiyjede landshaft pútkilley o^zgarishi hátte joq bolıp ketiwi múmkin. Landshaft daǵı cfzgarishlar óz gezeginde insanlarǵa da kúshli tásir kórsetedi. Sol sebepli tábiyaattı qorǵawdıń túp mánisi hám maqsetine kóre landshaftlardı qorǵaw bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta jer júzinde insan tásirine uchramagan tábiy lan-dshaftlar kem qaldı. Insan tásirinde ózgertirilgen landshaftlar antropogen landshaftlar, dep ataladı. Antropogen landshaftlar atqaratuǵın funksiyaları (awıl xojalıǵı landshaftları, sanaat landshaftları, qala landshaftları hám basqalar ) hám ózgeris penenxarakterine (kem ózgertirilgen, kúshli ózgertirilgen) kóre parıq etedi. Jer júzindegi landshaftlardıń 60% idan artıqrogM antropogen landshaftlarǵa kiredi. Insan tárepinen ilimiy tiykarda ózgertirilgen, tártipke salıp turılatuǵın, eń jaqsı jasaw sharayatları hám ekonomikalıq nátiyjelililikti támiyinleytuǵın materiallıq landshaftlar da bar. Landshaftlardı qorǵaw degende olardaǵı ayriqsha teń salmaqlılıq jaǵdayın saqlaw túsiniledi. Landshaftlardı qorǵawdıń túrli formaları mavjut bolıp tabıladı: a) landshaftlardı tolıq qorǵaw.
b) landshaftlardıń tábiy túsin saqlaǵan halda ayırım tábiyaat ob'ektleriniń qáwipsizligi; v) qolay antropogen landshaftlardı jaratıw hám basqalar.

Landshaftlardı hám bólek tábiy obiektlerdi qorǵaw bólek qáwipsizlik etiletuǵın aymaqlardı shólkemlestiriw arqalı ámelge asıriladı. Bular qorıq jerler, zakazniklar, milliy parklar, tábiyaat estelikleri hám basqa dar bolıp tabıladı. Bólek qáwipsizlik etiletuǵın aymaqlar XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap tashkil etińa baslaǵan. Házirgi kunga kelip bunday aymaqlardıń sanı jer júzinde 3 mıńnan artıp ketken hám qurǵaqlıqtıń 3% idan artıqlaw maydanın iyeleydi.

Qorıq jer degende insannıń xojalıq iskerligi pútkilley qadaǵan etilgen, tábiy kompleks túp jaǵdayında saqlanadagan aymaqlar túsiniledi. Suw qcf riqxonalari da bar. Qorıq jerlerde tábiy ortalıq jaǵdayın úyreniw boyınsha turaqlı ilimiy izertlew jumısları alıp barıladı. Biosferada bolıp atırǵan ózgerislerdi úyreniw maqsetinde xalıq aralıq shólkemler (YUNESKO, YUNEP, TMQXI) ǵayratı menen biosfera qorıq jerleri tashkil etińmokda. Jer júzinde 250 den artıq biosfera qorıq jerler tashkil etilgen. Olarda átirap ortalıq jaǵdayın baqlaw hám baqlaw kompleks programması ámelge asıriladı. Ózbekstandaǵı Chotqol qorıq jeri biosfera qorıq jeri qaǵıydaın alǵan. Milliy parklarda landshaftlar qáwipsizlik qilniadi hám xalıq da dem alıwı múmkin. Bul landshaftlardı qorǵawdıń aldıńǵı zamanagóy forması esaplanadı.

Zakazniklarda (sırt elde rezervatlar) tábiyaat kompleksin bólek komponentleri qáwipsizlik etiledi hám birpara tábiy resurslardan paydalanıw múmkin. Málim maqsetke erisilgeninen keyin ayırım zakazniklardagi qáwipsizlik tártibi biykar etiliwi múmkin. Túrli mámleketlerde ájayıp tábiyaat estelikleri- úńgirler, bulaqlar. mıń jıllıq arsha aǵashlar, geologik jınıslar ashılıp qalǵan aymaqlardıń qorǵaw maqsetinde de qorıq jerler tashkil etiliwi múmkin. Ózbekstanda Kitap geologik qcf riqxonasi bar. Ózbekstan Respublikasında házirgi kúnde 9 qorıq jer, 2 ta milliy park, 8 ta mámleket zakaznigi iskerlik kórsetip atır. Qáwipsizlik etiletuǵın aymaqlar 2 mln.gektardan artıq maydandı iyelegen bo" lib bul pespublika aymaǵınıń 4% ten aslamın quraydı. Ájayıp tábiyaat awlaq jerleri taw qayır hám toǵay ormanları qáwipsizlikke alınǵan.

Topıraqtıń ekologiyalıq máseleleri. Aldınǵı bir neshe mıń jıllıqlarda insan iskerligi átirap -ortalıqqa azǵantay zálel etkazdi, biraq texnikalıq revolyuciyalardan keyin insan hám tábiyaat ortasındaǵı teń salmaqlılıq buzildi, sebebi tábiy resurslar sonnan berli intensiv túrde paydalanila baslandı. Awıl xojalıǵı jumısları nátiyjesinde topraqlar da passivlesken.

Erlerdiń aynıwı

Úzliksiz túrde dıyxanshılıq qılıw, eginlerdi etiwtiriw erlerdiń degradatsiyasiga alıp keledi. Fertil topıraq shólga aylanadı, bul bolsa insaniyat tsivilizatsiyasining ólimine alıp keledi. Topıraqtıń tómenlewi az-azdan júz boladı hám tómendegi háreketler buǵan alıp keledi:

• 
  mo'l-kól suwǵarıw topıraqtıń shorlanıwına járdem beredi;
  
• 
  o'g'itlashning etarli emesligi sebepli organikalıq elementlardı joytıw ;
  
• 
  pestitsidlar hám agrokimyoviy elementlardan artıqsha paydalanıw ;
  
• 
  ekin maydanlarınan aqılǵa say paydalanıw ;
  
• 
  tasodifiy bagıw ;
  
• 
  o'rmonlarning kesiliwi sebepli samal hám suw erroziyası.
  

Topıraq uzaq waqıt payda boladı hám júdá aste jańalanadı. Sharba baǵılatuǵın orınlarda ósimlikler jeb o'ladi, jawın suwı topıraqtı emiradi. Nátiyjede tereń tereńlikler hám jarlıqlar payda bolıwı múmkin. Bul processni ásteletiw hám toqtatıw ushın adamlar hám haywanlardı basqa jaylarǵa kóshiriw hám orman egiw kerek.

Topıraqtıń pataslanıwı

Erroziya hám awıl xojalıǵınıń azayıwı mashqalasınan tısqarı, taǵı bir mashqala bar. Bul topıraqtıń túrli dereklerden pataslanıwı :

• 
  sanaat shıǵındıları ;
  
• 
  neft ónimleriniń tógiliwi;
  
• 
  mineral tóginler;
  
• 
  chiqindilarni tasıw ;
  
• 
  jollar, transport uzellarini qurıw ;
  
• 
  urbanizatsiya processleri.
  

Bul hám basqa kóp zatlar topıraqtı joq etiwge sebep boladı. Eger siz antropogen iskerlikti qadaǵalaw etpeseńiz, ol jaǵdayda kópshilik aymaqlar shól hám yarım shólga aylanadı. Topıraq ónimliligin joǵatadı, ósimlikler nobud boladı, haywanlar hám adamlar nabıd boladı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1. Abdullaev O., Toshmatov Z., O’zbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.

2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.

3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.

4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.

5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.

6. www.ziyonet.uz