Ájiniyaz atíndagí NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí 1-kurs Baslawısh tálim jónelisi Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw páninen

Jerdiń shorlanıwı, erroziyası, shóllashish procesi hám de onıń unamsız

aqıbetleri.

Tábiyaatda samal hám suw tásirinde topıraqtıń emirilishi yamasa erroziyası gúzetiledi. Lekin búgingi kúnde adamlardıń topıraqqa nadurıs munasábette bolıwı sebepli, yaǵnıy tik erlerdi nadurıs aydaw, bastırıp suwǵarıw, ósimliklerge nadurıs munasábette bolıwı, qayta shorlanıw, zaxarli ximiyalıq elementlar salıw hám basqalar topıraq erroziyasın vujudga keltirip shıǵaradı. Antropogen erroziya topıraq resurslarınan nadurıs paydalanıwınıń áqibeti bolıp, onıń tiykarǵı sebepleri orman hám toǵaylardı qırqıp jiberiw, jaylawlarda sharba buyımların bagıw normasına ámel etpeslik, dıyxanshılıq júrgiziwdiń nadurıs usıllarınan paydalanıw hám basqalar bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlarǵa kóre, hár kúni YEr júzinde erroziya nátiyjesinde 3500 gektar ónimli topıraqlı erler isten shıǵadı. Suw erroziyası kóbirek taw aldı hám tawlıq rayonlarda, samal erroziyası gúzetiledi.

Erroziya processleriniń aldın alıw ushın ósimlik oramın qayta tiklew, agrotexnikalıq ilajlardı tuwrı aparıw, jasıl qorǵaw qalqanların qurıw, gidrotexnikalıq ilajlardı rejeli ótkeriw hám basqalar kiredi.

Alpısinchi jıllarda almaslap egiw usılı sın pikir etilip, talay jıllar dawamında ta'qiqlab qoyıldı. Keyinirek kóp regionlarda monokultura sebepli almaslap egiwdi keń engiziw múmkinshiligi bolmay qaldı. Nátiyjede erning ónimliligi barǵan sayın azaya bardı.

Respublikamızda awıl xojalıǵında paydalaniletuǵın erlerdiń ulıwma maydanı 28 mln ga erlerdi tashkil etse, odan : 23 mln ga jaylawlar, 0, 7 mln ga er jawınnan suw ishetuǵınkor hám 4, 2 mln ga suwǵarılatuǵın erlerden ibarat. Suwǵarılatuǵın erlerdiń 42% ga paxta egiledi, 12% ga g'alla egiledi.

Ilgerileri egin maydorlari talay kishi bolıp, onıń átirapı qalıń mevali terekler menen oralǵan. Bul terekler topıraqtı kúshli esken samallardan asragan. Terekler biologiyalıq drenaj wazıypasın da atqarǵan, yaǵnıy er astı suwın túbiri arqalı jıljıtıp, onı topıraqtıń joqarı bólegine kóterilgani qo'ymagan, erni zaxlanishi hám shorlanıwın aldın alıwǵa járdem bergen. Turaqlılıq jıllarında xojalıqlardıń erleri átirapındaǵı mevali terekler qo'porib taslanıp egislikler keńeytirildi. bunıń áqibetinde átirapı ashıq (jeleń) qalǵan atızlarǵa kúshli esken samal topıraqtıń ónimli bólegin óshirip, erroziyaǵa dús keliwin kúshaytirdi. Bunday hal Qashqadárya wálayatınıń Nıshan, Shırashı, Qamashi, Muborak, Mirishkor sıyaqlı rayonlarda kóplegen júz etildi.

Keyingi jıllarda ximiyalıq preparatlarni dıyxanchilikka qóllaw talay tártipte alınǵan sonda da, 1993 jılda wálayatimizning Nıshan, Dıyxanobod, Qamashi, Koson rayonlarında makrokko shekshegine qarsı 12 t geksoxloran, 1, 5 t xlorofos, 2 t BI-58 sıyaqlı júdá zaxarli elementlar qollanildi. YErda jıynalıp qalǵan bul zaxarli elementlar ósimlik túbiri arqalı jıljıtılıp, onıń miywelerine jıynaldı, ǵawıshlar arqalı haywanlar organizmine ótip, onı zaxarlaydi. Kisiler quramında normaınan bir neshe ret kóp uwlı zatlı ximiyalıq elementlar bolǵan suw, azıq -ovaqatli elementlardı tutınıw etkenleri ushın as qazan -ishek, bawır, dem alıw shólkemleri, nerv sisteması kesellikleri, tımaw, allergiya, ankologik sıyaqlı keselliklerge kóp tap bolıwdi. Awqat arqalı túsken ximiyalıq uwlı zatlı elementlar organizmdi, immunitet payda etiw sistemasın buzadı.