|
Sızıqlı spektrler. Bunday spektrde tek bir sızıq boladı. Bunday spektrdi bir-biri menen baylanıspaǵan atomlar shıǵaradı. Bir-birinen ajıralǵan atomlar bir tolqın uzınlıǵına iye bolǵan nurdı shıǵaradı.
Jutılıw spektrleri. Lampochkadan shıǵıp atırǵan jaqtılıq jolına qızıl shiyshe qoyılsa, onnan tek qızıl jaqtılıq ótedi hám qalǵan nurlar jutılıp qaladı. Eger aq nur, nurlanbay atırǵan gaz arqalı ótkizilse, derektiń úzliksiz spektri fonında qara sızıqlar payda boladı. Buǵan sebep, gaz belgili bir jiyilikli nurlardı jutıp qalıwı esaplanadı. Úyreniwler sonı kórsetedi, gaz qızǵan waqıtta qanday jiyiliktegi nurlardı shıǵarsa, sonday jiyiliktegi nurlardı jutadı eken. Qálegen ximiyalıq element ózine tán spektrge iye boladı. Hár bir adamnıń barmaq izleri tek ózine tán bolǵanınday, bir element spektri basqasınikine uqsamaydı. Mine, usı qásiyet boyınsha, zattıń ximiyalıq quramın anıqlawǵa spektral analiz delinedi. Bul júdá sezgir usıl bolıp, tekseriw ushın zárúr bolǵan zattıń massası 10–10g nan aspaydı. Bunday analiz kóbirek sapa xarakterine iye boladı, yaǵnıy zatta qaysı element bar ekenligin anıq aytıp beriw múmkin. Biraq, onıń qansha muǵdarda bolıwın anıqlaw qıyın. Sebebi, zat temperaturası tómen bolǵanda, kóplegen spektral sızıqlar kórinbeydi.
Házirgi dáwirde barlıq atomlardıń spektri anıqlanǵan bolıp, keste dúzip qoyılǵan (4.23-súwret). Spektral analiz usılı menen rubidiy, ceziy hám basqa kóplegen elementler ashılǵan. Ceziy sózi «aspan kók» degen mánini bildiredi.
Stronciy elementiniń spektri
Cink elementiniń spektri
Usı spektral analiz járdeminde Quyash hám juldızlardıń ximiyalıq quramın anıqlaw múmkin boldı. Basqa usıllar menen olardı anıqlap bolmaydı. Aytıw kerek, geliy elementi dáslep quyashta, keyin ala Jer atmosferasında tabılǵan. Elementtiń atı geliy «quyashlı» degen mánini bildiredi. Spektral analiz tek nur shıǵarıw spektri arqalı emes, al jutılıw spektri járdeminde ótkeriledi.
Aqılıy hújim
Aqılıy hújim usılın birinshi bolıp bunnan bir neshe on jıllar aldın F. Osborn Aleks reklaması arqalı Batter, Barton, Dastin hám Osborn firmalarında qollaǵan. Keyinirek bul usıldan iri xalıq aralıq korporatsiyalar da paydalana baslaǵan. Házirgi kúnde kóplegen rawajlanǵan mámleketlerde, bul usıl basqarıwda hám mámleketlik emes shólkemlerde ápiwayı ádetiy halǵa aylandı.
Respublikamızdaǵı tálim mekemelerinde bul usıldan 2000-jıllardan baslap paydalanıla baslandı. Bul usıldıń mánisi júdá ápiwayı. Studentler temaǵa tiyisli mashqalalı soraw yamasa másele menen tanıstırıladı. Másele boyınsha studentler óz ideya hám pikirlerin xabar beriwleri ushın anıq waqıt ajratıladı, mısalı - 10 minut. 10 minut ishinde bildirilgen barlıq ideyalar hám pikirler jazıp barıladı. Bildirilip atırǵan ideyalar bahalanbaydı, auditoriyada shawqım bolıwına, ayırım studentlerdiń basqa student pikiri ústinen kúliwi yamasa onı bahalawına ruxsat berilmeydi. Dáslepki maqset-san! Ideya qansha kóp bolsa sonsha jaqsı. Bólek aktiv studentlerdiń jetekshilik etiwlerine, yaǵnıy tek bir neshe student pikir xabar beriwlerine jol qoyılmaydı. Múmkin bolǵanınsha barlıq studentler pikirin bayanlawlarına múmkinshilik jaratıladı. Waqıt tawsılǵannan keyin studentlerge ekranda jazılǵan barlıq pikirlerdi oqıp, baqlawı ushın waqıt ajratıladı. Keyin oqıtıwshı járdeminde barlıq ideyalar gruppalarǵa bólinedi hám olar analiz etilip, eń maqul túsetuǵın variant tańlap alınadı.
Aqılıy hújim usılınıń tiykarǵı qaǵıydaları:
● ilgeri surilgen pikir iva ideyalardı sın pikir astına alınbaydı hám bahalanbaydi;
● usınıs qılınıp atırǵan pikir hám ideyalar qanshellilik fantastik hám ajayıp sonda da, onı bahalawdan ózińizdi tıyıń;
● sın pikir etpeń! Hámme bildirilgen pikirler birdeyde bahasız bolıp tabıladı;
● pikir bildirilip atırǵanda gapni bólmeń;
● maqset-pikir hám ideyalar sanın kóbeytiw;
● qansha kóp ideya hám pikir bildirilse, sonshalıq jaqsı. Jańa, bahasız pikir hám ideyanıń tuwılıw múmkinshiligı payda boladı;
● eger pikirler qaytarılsa, biykar etpeń;
● qıyalıy pikirlewge ruqsat beriń;
● bul mashqala tek ǵana málim, anıq usıllar járdeminde sheshiliwi múmkin dep oylamań;
● pikirler hújimin ótkeriw waqıtına qatań ámel etiń;
● berilgen sorawlarǵa qısqasha juwap beriń.
Aqılıy hújim ushın sorawlar:
Spektr sózi qaysı tilden alınıp, qanday mánisti bildiredi?
Spektral analiz degenimiz ne?
Jaqtılıqtıń san mánisi neshe teń?
Dispersiya degenimiz ne?
Spektrdiń neshe túrin ajıratıw múmkin?
Do'stlaringiz bilan baham: |
