Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí

Nur sındırıw kórsetkishiniń jaqtılıq tolqın uzınlıǵına baylanıslılıǵına
dispersiya delinedi.
Bul dispersiyaǵa berilgan ekinshi táriyp bolap esaplanadı. Bunnan prizmadan ótken nurlar ne ushın túrli múyeshke awıwı sebebin túsinip alıwǵa boladı. Demek, qızıl nurlardıń hár qanday ortalıqtaǵı tezligi, fiolet nurdıkinen úlken boladı. Mısalı, suwda v_q = 228 000 km/s, v_b = 227 000 km/s, uglerod sulfitte v_q = 185 000 km/s, v_b= 177 000 km/s.
Vakuumda jaqtılıq dispersiyası bolmaydı, sebebi onda barlıq jaqtılıq tolqınları birdey tezlik penen tarqaladı. 1807-jılı inglis fizigi Tomas Yung qızıl, jasıl hám kógis reńlerdi kombinaciyalap, aq reńdi alıw múmkin ekenligin dálilleydi. Sondayaq, qızıl, jasıl hám kógis reńlerdi kombinaciyalap, basqa reńlerdi alıw múmkin (4.22-súwret).

Qızıl, jasıl hám kógis reńlerdi Yung birlemshi nurlar dep ataydı. Usı birinshi reńlerdiń birewinde basqa hesh qanday reńlerdiń kombinaciyasınan alıw múmkin emes. Bunı ekranǵa qızıl, jasıl hám kógis reńli jaqtılıqtı túsirip ańsat tekseriw múmkin. Barlıq úsh reń birlesken yaki qosılǵan jerde aq reń payda boladı. Qızıl reń menen kógis reń qosılǵanda – qaraltım; qızıl hám jasıl reń qosılǵanda sarı reń júzege keledi. Házirgi zaman televizorlarında hám kompyuter ekranlarında reńli kartina, mine, usı úsh reńniń qosılıwınan payda etiledi. Hár qıylı jaqtılıq dereklerinen shıqqan jaqtılıq prizmadan ótkizip kórilse, hesh biri de (lazerden tısqarı) monoxromatlı, yaǵnıy tek bir jiyilikke iye bolǵan nurdı shıǵarmaydı eken. Qızdırılǵan zatlar da ózine tán spektrdegi nurlardı shı^aradı. Olardıń spektrin úsh túrge ajıratıw múmkin.
Tutas spektr. Quyash spektri yamasa jaqtı beriwshi talshıqlı lampochkadan shıqqan jaqtılıq tutas spektrge iye boladı. Zat qattı yamasa suyıq halatta bolǵanda hám de kúshli qısılǵan gazlar shıǵarǵan jaqtılıq tutas spektrge iye boladı.
Polosalı spektr. Ayırım bir-biri menen baylanıspaǵan yamasa kúshsiz baylanısqan molekulalar shıǵarǵan jaqtılıq polosa kórinisine iye boladı. Polosalar bir-birinen qarańǵı jolaqlar menen ajıralǵan boladı.