Ájiniyaz atindaģi nmpi "Pedagogika" fakulteti Pedagogika hàm psixologiya tàlim baģdari 2m topar studenti

Ájiniyaz atindaģi NMPI "Pedagogika" fakulteti Pedagogika hàm psixologiya

tàlim baģdari 2m topar studenti

Qarjawbaeva Ayjamaldiñ

"Ekalogiya hàm tàbiyatti qorģaw"pàninen SLAYD jumisi

Tema:Ekalogiyada qollanilatuģin usillar
Joba:
Ulıwma ekologiya páni jáne onıń bólimleri.
Ekologiyada paydalaniletuǵın usıllar.
Modellestiriw.
Ekologiyanı qısqasha tariyxı.
Orta Aziya Ózbekstanda ekologiya pániniń qısqasha rawajlanıwı.
Ekologiya pániniń wazıypaları.

1. Ulıwma ekologiya páni jáne onıń bólimleri.

Ekologiya ne? Bul sorawǵa 30 jıl aldın juwap beriw ańsat bolar edi, sebebi “ekologiya” termininen tek biologlargina paydalanar edi hám ortalıq menen organizmleriniń óz-ara baylanısın úyrenetuǵın pán dep qaralar edi.

Keyingi waqıtlarda «ekologiya» termini júdá keń qollanila basladı hám insan menen átirap -ortalıq ortasında bolatuǵın qále tábiy, qále óz-ara baylanıslardı hár qanday formasında isletilip atır.

Ekologiya sózi óziniń ilimiy biologiyalıq termin áhmiyeti ornın, zárúrli sotsial, siyasiy termin menen almasdı. Endi ekologiyanı mánisi tábiyaattı qorǵaw hám odan ratsional paydalanıw dep túsinilip baslandı. Akademikalıq D. S. Lixachyov ta'biri menen aytqanda «ekologik mádeniyat» dep da ataw múmkin.
Ekologiya { grekshe “oikos”, jasaw jayı, úy, turar jay “logos”, fan} terminin nemis penenalımı E. Gekkel {1866} pánge kirgizdi. Orıs penentilinde ekologiya terminin birinshi ret I. I Mechnikov {1868} isletdi.
Basqa pánler sıyaqlı ekologiya páni de óziniń uzaq tariyxına iye.
Ekologiya - sonday eken bul tiri organizmlerdi jasaw ortalıǵı menen hám de óz-ara baylanısların, munasábetlerin úyrenedi.
Ortalıq, túrler, populyatsiyalar, biostenozlar hám biosfera sıyaqlı túsinikler ekologlyaning tiykarǵı ob'ekti esaplanadı.
Sol sebepli de ulıwma ekologiya tórt bólimge bólinedi.
1. Autekologiya { grekshe “aytos” - “ózi” degen mánisti b}. ayırım túrlerdi ózleri jasap turǵan ortalıq menen óz-ara baylanısı, munasábeti.
2. Populyastiyalar ekologiyası { fr. “populyas'on”- “xalıq”. }populyastiyalar dúzilisi hám dinamikasın úyrenedi.
3. Sinekologiya - { grekshe “sin” - birgelikte } Biostenozlar dúzilisi hám ózgeshelikleri, sırtqı ortalıq menen óz-ara munasábetlerin úyrenedi.
4. Biosfera {yunoncha “bio”-turmıs, “sfera” - shar degen m. b}Er qabıǵı daǵı tiri janzatlardı tarqalıwın úyrenedi.

2. Ekologiyada paydalaniletuǵın usıllar.

Ekologiyanı paydalaniletuǵın usılları tiykarınan qo'yidagilardan ibarat.

1. Súwretlew usılı.

2. Salıstırıwlaw usılı.
3. Tájiriybe usılı.
4. Modellestiriw usılı.
Joqarıdaǵı birinshi ush usılları derlik biologiya pánleri paydalanatuǵın usıllar bolıp tabıladı. Ekologiyada tájiriybe hám modellestiriw usıllarınan keń paydalanıladı.

3. Modellestiriw.

Tábiyaat bul pútin sistema bolıp tabıladı, sol sebepli de onı úyreniwde sistemalı usıldan paydalanıladı. Sistemalı usıldıń metodologik hasası sonnan ibarat, tábiyaattıń barlıq komponentleri keńislik hám waqıtta bir-birleri menen óz-ara baylanısda hám rawajlanıwda dep qaraladı. Tábiyaattı úyreniwden tiykarǵı maqset onıń haqıyqıy sáwlelendiriwshi modeller sistemasın jaratıwdan ibarat esaplanadi.

Model' álemindegi arnawlı bir hádiyseni abstrakt súwretlewden ibarat bolıp, bul hádiyseni salıstırǵanda aldınan aytıp beriw imkaniyatın beredi. Ádetde model' sóz menen yamasa grafik tárzde ańlatpalanadı.

Modellestiriw processni ulıwmalastırıw ushın talay qolay múmkinshilik beredi, sonıń menen birge hádiyseni birpara táreplerin anıq maǵlıwmat ushın yamasa jańa teoriyalıq juwmaqlar shıǵarıwǵa járdem beredi.
Model' haqıyqattı tuwrı sáwlelendirse tájiriybe ushın múmkinshilikler ashıp, sistemaǵa jańa faktorlardı kirgiziw hám olardı tásirin anıqlaw múmkin boladı.
Modeller eki gruppaǵa ajratıladı :

1. Konsteptual' model' - málim bir ekotizmni ilimiy suwretleytuǵın sxemalar kompleksi yamasa sisteması, keste, grafiklar hám basqalardan dúziledi.

M: energetikalıq model' blok - sxemalardan shólkemlesken bolıp, ol jaǵdayda bloklar, hár bir blok daǵı energiya rezervi hám de energiyanıń háreket jónelis sıyaqlılar ańlatpalanadı.

2. Matematikalıq model' - bir neshe defferenstial teńlemeler yamasa tehgsizliklar jıyındısınan ibarat bolıp, ol yamasa bul omilning tásir kúshi ózgeriwin modeldiń ózgeriwine qaray aldınan aytıp beriw múmkin.
Biz populyastiyalardagi quramalı hádiyselerdi matematikalıq modeller járdeminde úyreniwchimiz. Bunda populyatsiyani muǵdar dinamikası onıń jınıslıq yamasa jas strukturası, sırtqı ortalıq tásiri, evolyutsiyanıń hár túrlı faktorları tásirinde ótetuǵın genetikalıq forma hám adamzat iskerligi nátiyjeleri menen baylanıstırıp uyreniledi. Jansız tábiyaatda dinamikalıq model' júdá kóp ushraydı hám olardı modellestiriw ańsat, tiri organizmler ushın dinkamik modeller jaratıw asa qıyın. Sol sebepli dinamikalıq modeller jaratıwdan aldın statikalıq modeller jaratıw menen shuǵıllanılǵan. Ósimlik japıraqların jaylasıw rejimin yamasa mallyuskalar shıǵanaqları dúzilisin spiral' sızıqlar nizamlıqı járdeminde túsindiriwge háreket qılıw statikalıq modellestiriwge mısal boladı.
Dáslepki dinamikalıq modeldi, yaǵnıy shaxstı artıwın suwretleytuǵın modeldi Bel'giyalik alım Adol'f Ketls penendúzgen edi. Matematikalıq modellew biologiyalıq hám ekologiyalıq hádiyselerdi anıq túsindirme beriw hám keleshek izertlewler rejesin dúziwde qúdiretli faktor retinde úlken áhmiyetke iye.

4. Ekologiyanıń qısqasha tariyxı.

Tiri organizmler ómiriniń sırtqı ortalıq menen baylanıslılıǵı áyyemginen málim. Áyyemgi dáwirde jasaǵan filosoflardıń dóretpelerinde haywanlardıń túrli instinktlari, balıqlar hám qustıń migratsiyalari, ósimliklerdi sırtqı túsi topıraq hám ıqlım sharayatları menen baylanıslılıǵı haqqında maǵlıwmatlar keltirildi. Oyanıw dáwirindegi jumıslarda ósimlik hám haywanlardıń dúzilisi jasaw sharayatları menen baylanıslı halda úyrenildi.

XvII - XvIII ásirler degi ekologiyalıq maǵlıwmatlar tiri organizmlerdiń ayırım gruppaların úyreniwge qaratılǵan edi. J. Byuffon {1707-1778} haywanlar dúzilisinde sırtqı ortalıq tásirin

kórsetdi. J. B. Lomark {1774-1829} evolyutsion táliymattı ortaǵa tastap, haywan hám ósimlikler evolyutsion ózgerislerinde eń zárúrli faktor bolǵan sırtqı ortalıq ekenligin ayttı. Ch. Darvin “Túrlerdiń kelip shıǵıwı”{1859} shıǵarmasında “tábiyaat daǵı jasaw ushın gúres, yaǵnıy tur menen ortalıq ortasındaǵı hár qanday qarama -qarsılıqlardıń kórinisleri tábiy tańlanıwǵa alıp keledi hám evolyutsiyanıń háreketlendiriwshi kúshi bolıp tabıladı ” dep qaraydı.

XIX ásirdiń ekinshi yarımında A. N. Beketov {1825-1902} ósimlik hám haywan dúzilisi xusisiyatlari olardıń geografiyalıq dúzilisi menen baylanıslılıǵı Middindarf A. F. {1870} haywanlar turmısında bunı úyrenedi. K. Myobius penen{1977} biotsenozlar mánisin ashıp berdi.

Ósimlikler jámááti haqqında G. F. Morozov hám Sukachev tiykar salındı. Orıs penenilimpazları Keller B. A., Alyoxin B. B., Raminskiy B. G., Shennikov A. P. hám sırt ellik ilimpazlar Klementes penenF., Raukier, T. Dyu Rie, B raun-Blanke I hám basqalardıń fitotsenologik jumısları biogetsenologiyaning rawajlanıwına úlken úles qosdı.
Ulıwma ekologiya rawajlanıwda Ya. N. Kashkarov “Ortalıq hám jámáát” shıǵarması birinshi sabaqlıq bolıp qaldı.
Tensli A {1935}ekosistema, Sukachev {1942}tomonidan biogeotsenoz haqqındaǵı táliymatlardı jaratılıwı 1950 jıllardıń basında G. Odum, Yu. Odum, R. Untekker, R. Margallef hám basqalar biologiyalıq jemisdorlikning teoriyalıq tiykarların jarattılar.
Juwmaq etip aytqanda ekologiyanıń social roli artıp barıp atır hám ol tábiyaattı qorǵaw hám odan aqılǵa say paydalanıwdıń teoriyalıq hasası esaplanadı.

5. Orta Aziya hám Ózbekstanda ekologiyanıń rawajlanıwı.

Orta ásirlerde Orta Aziyada jasap dóretiwshilik etken ilimpazlardan Muhammad Muso al-Xorezmiy, Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino hám b. q. r. tábiy pánlerin rawajlanıwına úlken úles qosqanlar.
Orta Aziyanı úyrengen ilimpazlardan I. A. Severstov, A. N. Krasnov, D. N. Kashkarov, E. R. Korovin mekteplerin qáliplesiwinde ekologiyalıq jónelis zárúrli áhmiyetke iye boldı.

P. A. Baranov, I. A. Raykova, R. I. Abolin, M. v. Kul'taisov, I. I. Garanitovlarning ekologo- fitostenologik qarawları da olar baspadan shıǵartırǵan bir qansha dóretpelerde yoritildi.

Kashkarov D. N, Zoxidov T. Z, Meklenburtsov R. N. biostenozlarni ekologiyalıq noqatı -názerden súwretlewdi.

Halqimiz áyyemginen ekologiyalıq materiallıq miyraslarǵa iye bolıp kelgen. Sonıń menen birge ótken ullı oqımıslılarimizning da tábiyaat, tiri organizmler hám olardıń sırtqı ortalıq menen óz-ara baylanıslarına tiyisli máselelerge toqtalıp ótkenliginiń guwası boldıq. Ózbekstan Respublikası FA Botanika, Zoologiya institutları ilimpazları hám haywanlar ekologiyasına bag'shlangan islerdi alıp barǵanlar hám barıp atırlar.

Ózbekstan ósimlikler dúnyasın ekologiyalıq, floragenetik hám fitostenologik jónelislerde M. S. Popoov, E. P. Korovin, K. Z. Zokirov, A. Jeńimpazov, I. I. Granitov, S. S. Saxobiddinov, M. M. Nabiev, A. Butnov hám b. q. r. esaplanadı.

Ózbekstanda ekologiyalıq baǵdardaǵı islerdiń tiykarlawshileri D. N. Kashkarov, hám E. P. Korovin esaplanadı. Olardıń 1930 jıllarda baspadan shıǵarılǵan “Ortalıq hám jámáát”, “Orta Aziya hám Qozog'ston shólining túrleri hám olardan xojalıqta paydalanıw keleshekleri”,” Shóldagi turmıs” shıǵarmalarınıń jaratılıwı boldı.

Ózbekstanda haywanot álemin úyreniw D. N. Kashkarov iskerligi menen baylanıslı. Ol 1928 jılda AQSh ga bardı jáne bul erda ekologiya sol waqıtta talay rawajlanǵan edi. Ol 7 ay iri ekologlarning Adams, Shelvord, Chepman, Grinell, Elli, Teyler, Forxis penenhám basqalardıń jumısların úyrendi hám 12 universitet, muzey hám qorıq jerler menen tanıwdı.
Onıń dawamshıları akademikler T. Z. Zoxidov, A. M. Muhammadiev, UzFA sining xabarshı aǵzaları v. v. Yaxontov, M. A. Sultanov, R. O. Alımjonov haywanot áleminiń izertlewde ekologiyalıq jóneliste izertlewler alıp barǵanlar. Buǵan baylanıslı E. Gan, O. G. Davletshina, M. Ílayıqova, X. S. Solixboev, O. P. Baqdanov, G. I. Ishunin hám b. q. r.jumısları da taxsinga sazovar.
Búgingi kúnde UzFA zoologiya institutınıń UzFA xabarshı aǵzası, prof. D. A. Azimov basshılıǵındaǵı ilimpazlardıń alıp baratırǵan jumısları ǵárezsiz watanımızda haywanot álemi ekologiyasınıń aktual máselelerine bag'shlangan.

6. Ekologiya pániniń wazıypaları.

Ekologlarning keleshektegi ámeliy wazıypaları insan zárúriyatın jáne de qandırıwǵa qaratılǵan halda antropogen biostenozlarni qayta kórip shıǵıw hám olardı jemisdorligini hám turaqlılıǵındı asırilishga qaratılıwı zárúr.

“Insan hám biosfera ” dep atalıwshi xalıq aralıq programmada keyingi jıllarda ekologiya salasında hám de insan tárepinen átirap -ortalıqtı úyreniwdiń anıq ilimiy oynalishlari belgilep berilgen:

----- Turmıs procesi nizamlıqların úyreniw.
----- Insandı tábiy sistemalarǵa hám biosferaǵa tásirin bir pútkil halda úyreniw.
----- Biologiyalıq resurslardan aqılǵa say paydalanıwdıń ilimiy tiykarların islep shıǵıw.

----- Insan iskerligi nátiyjesinde tábiyaat daǵı ózgerislerdi aldınan biliw.

-----Biosferada gúzetilgen processlerdi basqarıw hám insannıń jasaw ortalıǵın saqlaw.
---- Populyastiyalar sanın basqarıw.
---- Zıyankes túrlerge qarsı gúres ushın ximiyalıq elementlardı qóllawdı minimum dárejede paydalanıw ilajların islep shıǵıw.
---- Sanaat komplekslerindi kóriwde ekologiyalıq ekspertiza ótkeriw.
---- Buzılǵan hám izdan shıqqan sistemalardı qayta qayta tiklew. {K/X oborotınan shıqqan erlerdi rekul'tivastiyalash, jaylawlardı qayta tiklew, suw xavzalari jemisdorligini asırıw. }
---- Ańshılıqtı xojalıq tarawına ótkeriw.

----- Biosferanıń ayırım uchastkaların etolon retinde saqlaw.

DIQQATLARIŃIZ USHIN RAXMET!