Abu Abdulloh Muhammad Ibn Muso al-Xorezmiy

Reje:

1. 
   Abu Abdulloh Muhammad Ibn Muso al-Xorezmiy.
   
2. 
   Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug' ibn Tarxon Farabiy.
   
3. 
   Abu Rayhon Muxammad ibn Ahmad Beruniy.
   
4. 
   Abu Ali Husayn ibn Abdulloh ibn Sino.
   
5. 
   G'iyosiddin Abulfath Umar Ibn Ibrohim Hayyom.
   
6. 
   Abu Ja'far Muhammad ibn Muhammad, ibn Hasan Abu Bakr Nasriddiya Tusiy.
   
7. 
   Muhammad Taraǵay Uluǵbek.
   

Oraylıq Aziyalik Matematikalıq Ilimpazlar

Házirgi Oraylıq Aziya xalıqları júdá áyyemgi pán hám mádeniyat miyraslarına iye. Bul jerde jasawshı xalıqlar Kitay, Hindstan, Iran, Kavkaz mámleketleri menen sawda, siyasiy hám materiallıq baylanıslar sebepli pán jańalıqların úyrenip bardi hám ózleri de ilim-pánniń rawajlanıwına úlken úles qosdı.
Matematika salasında túrli esaplaw usılların jetilistiriw, jańa esaplaw usılların anıqlaw maqsetinde túrli ilimiy-izertlew jumısları keń kólemde alıp barıldı. Bunda túrli millet ilimpazları birgelikte dóretiwshilik jumıs alıp bardi hám júdá kóp zárúrli ilimiy nátiyjelerdi qolǵa kirgizdi.
Pánlerdiń rawajlanıwda Xalifa Ma'mun húkimranlıǵı dáwirinde Bag'dodda islengen (813-833) «Baytul-hikmet» (Danıshpanlar úyi) unamlı áhmiyet kásip etdi. Onıń qasında úlken kitapxana hám observatoriya bolıp, onda júdá kóp ataqlı ilimpazlar bul mákánda ilmiy-jumıslar alıp bardi.
Oraylıq Aziyalıq matematikalıq ilimpazlar arasında eń ataqlılarınan biri Abu Abdulloh Muhammad Ibn Muso al-Xorezmiy (733-850) joqarıda atap ótilgen Bag'doddaǵı Danıshpanlar úyinde matematika menen shuǵıllandı. Onıń matematika boyınsha jazǵan qollanbaları : «Kitap al-jábir val muqobala», «Hind esabı haqqında qısqasha kitap», «Astronomık kesteler», «Kitap ul-súwretul-arz». «Hind esabı haqqında qısqasha kitap» shıǵarması Evropada Hind pozitsion sistemasınıń tarqalıwında zárúrli rol oynadı. «Kitap al-jábir val mukobala» shıǵarmasında algebra ǵárezsiz pán retinde (matematikanıń bir bo'limi) birinshi bolıp úyrenip shıǵıldı. Bul qollanba eki bólekten ibarat bolıp, birinshi bóliminde algebralıq muǵdarlar ústinde ámellerdi orınlaw qaǵıydaları, birinshi hám ekinshi dárejeli teńlemeler kórip shıǵılǵan. Qaǵıydalar hám sheshimler sóz benen aytılǵan. Belgisiz túbir yamasa buyım dep, belgisizdiń kvadratı - kvadrat dep atalǵan. Kvadrat teńlemeler geometriyalıq usılda sheshilgen. Ekinshi bólimde bolsa, geometriyalıq máseleler aytılǵan. Onda hám sanlarınıń bir-birine jaqınlıǵı hamde bunnan tasqarı, , 3, 1416 sıyaqlı mánisler keltirilgen. Bul shıǵarma latin tiline XII asirde awdarma qılınǵan hám kóp waqıtlar dawamında Evropa mámleketlerinde matematika boyınsha tiykarǵı qo'llanba bolıp keldi.
Al-Xorezmiyning atı dáslep matematika álemine Hind esap sistemasına tiykarlanǵan arifmetika avtorı retinde belgili bolsa, keyininen qatań qaǵıydalar tiykarında atqarılatuǵın hár qanday esap sistemasınıń ulıwma atı (algoritm ) retinde ataqlı bolıp tabıladı. Al-Xorezmiydiń atı menen Aydıń kórinbes tárepindegi krater ataladı.
Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug' ibn Tarxon Farabiy (870- 950) qamusshı alım, shıǵıs pániniń tiykarshılarınan biri. Farabiy laqabın tug'ilgan jayı Farob (házirgi Otırar, Kazaxstan ) atınan alǵan. Omiriniń tiykarǵı bólegin Bag'dod, Damashq hám basqa mádeniyat oraylarında ótkergen. Tiykarǵı dóretpeleri: «Ilimlerdiń klassları hám táriypi haqqında kitap», «Hikmettiń juwmaqlari», «Filosofiya túsiniginiń mánisi haqqında sóz», «Tábiy garmoniyalar kitabı», «Úlken muzika kitabı», «Ritorika haqqında kitap», «Pazıyletli qulıqlar», «Qalanı basqarıw», «Baxıt hám ıǵbalǵa erisiw haqqında qollanba», «Astrologiya boyınsha túsindirmeler», «Kólem hám muǵdar haqqında kitap», «Keńislik geometriyasına kirisiw haqqında qısqasha kitap» hám basqalar. Onıń tiykarǵı xızmeti birinshi ret áyyemgi hám orta ásir Shıǵısı pánleri klassların hám de trigonometriya hám geometriya boyınsha ilimiy izertlewlerdi bayan etti. Sonıń menen birge, dóretpelerinde matematikanıń tiykarǵı túsiniklerin tiykarlaw hám tuwrı bayanlaw usıllarına úlken itibar berdi.

Abu Rayhon Muxammad ibn Ahmad Beruniy (4.10.973-13.12.1048.) astronom, matematikalıq hám qamusshı alım, Xorezmde tuwılǵan, tiykarǵı dóretpelerin arab tilinde jazǵan. Bir neshe jıl Indiyada bolǵan. 1017-jılda qamawǵa alınıp, Ǵazna (Afǵanıstan ) ǵa alıp ketilgen, omiriniń aqırına shekem sol jerde jasaǵan, Beruniydiń tiykarǵı jumısları astronomiya, matematika, fizika, filosofiya, tariyx, botanika, geografiya, mineralogiya hám t,b. larǵa arnalǵan. Onıń dóretpelerinen hind ilimpazları grek matematikası hám astronomiyası jetiskenlikler menen tanısqan (bul dóretpelerdi ol sanskrit tiline awdarma etken).

«Kitap at-tafxim» (1029—1034 jıllar ) shıǵarmasında matematika, astronomiya hám astrologiya tiykarları bayan etilgan. «Sheńberdegi xordalardı onıń ishine sızılǵan sınıq sızıqlar járdeminde anıqlaw haqqındaǵı qollanba» atlı shıǵarmasında (1027 jıl ) geometriya hám trigonometriyanıń qatar teoremalar dálillewleri berilgen. «Nızamı Ma'sudiy» (1037 jıl ) shıǵarması astronomiyaǵa tiyisli bolıp, sol dáwir astronomik bilimler» jıynaǵı bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, ol bul shıǵarmada matematika tariyxı, ásirese, trigonometriya tariyxı tuwrısında qımbatlı maǵlıwmatlardı bayan etken. «Hind roshiklari haqqında kitap»ta ol orta dóretpelerde kóp tarqalǵan úshlik qaǵıydaların tuzma koefficientler járdeminde bul qaǵıydalardı qálegen sandaǵı muǵdarlar ushın qollanıwdı usınıs etedi hám ulıwmalasqan qaǵıydalardı keltiredi. «Túsindirisler kitabı»nıń eki bólimi saqlanıp qalǵan, olarda geometriya hám arifmetikanıń tiykarǵı túsinikleri bayanlanǵan.
«Al-osorul-boxiya» («Áyyemgi xalıqlardan qalǵan esteliklar») (1.000 jıllar ) shıǵarmasında Beruniy ózinnen aldın ótken kóplegen ilimpazlardıń astropomiya, matematika, geografiya hám basqa pánler tarawlarında erisken jetiskenliklerin sáwlelendirdi. Beruniy múyesh trisektsiyası, kuptı eselendiriw hám úzliksiz durıs toǵızmuyishliktiń tárepin tabıwdı úshinshi dárejeli teńlemelerdi sheshiwge keltirdi. Kvadratik interpolyatsiyalaw usılın tabıwǵa háreket etken. Sferik sinuslar teoremasın keltirip shıǵarǵan. 1973 jılda onıń 1000 jıllıǵı bayramlandı, altı tomlıq saylanǵan dóretpeler kompleksi (1951-1975 jıllar ) basılıp shıqqan. Onıń atı menen Ózbekiston Respublikası pán hám texnika tarawındaǵı Mámleket sıylıǵı, Respublika pánler akademiyası Shıǵıstanıw institutı, Tashkent texnika universiteti hám Qaraqalpaqstandaǵı rayon ataladı. Aynıń arqa bóligindegi kraterga onıń atı berilgen.
Abu Ali Husayn ibn Abdulloh ibn Sino (6.08.980-18.06.1037) filosof-tábiyatshınas, táwip, matematika, shayır, Buxaraǵa jaqın Afshona awılında tuwılǵan, Xorezm hám Iranda islegen. Tiykarǵı dóretpeleri: «Medicina nızamlari», «Ashshifo», «Najot», «Belgit hám tanbih», «Donishnoma» hám «Urjuz». Bulardan «Ashshifo» hám «Donishnoma»de matematikaǵa arnalǵan arnawlı bólimler bar. «Donishnoma» (1030—1033 jıllar ) Isfahon qalasında jazılǵan bolıp, geometriyalıq mazmundaǵı materialı planimetriya hám stereometriyaǵa arnalǵan. Ol sonıń menen birge, Yevklidning «Negizler» túsindiriwin óz ishine aladı.
«Ash-shıpa» (1020 -1032 jıllar ) (Hamadon hám Isfag'on qalalarında jazılǵan ) shıǵarmasında matematikaǵa tiyisli «Qısqartirilǵan Yevklid», «Qısqartirilǵan Almagest», «Sanlar páni». «Muzika páni» dep atalatuǵın bólimler bolıp, sanlar haqqındaǵı táliymat, geometriyalıq aksiomatikanı jetilistiriwge háreket etken. Táriypler, postulat, aksioma hám teoremalar, hám olardıń tastıyıqların jaylastırıw tártibi tuwrısında málim pikirlerge iye bolǵan. Yevklid postulatın tastıyıqlawǵa háreket etedi hám odan ayrıqsha bolıp esaplanıw «sızıwlardı kóbeytiw» haqqında oy-pikir júrgizedi, bunda «tuzma koefficient» táriypin beredi. 1980 jılda onıń tuwılǵanına 1000 jıl tolıwı bayramlandı. Onıń atı menen bir qatar jaylar atap aytqanda Tashkenttegi tós operaciya ilim dárgayı, Buxara wálayat kitapxanası ataladı. Sonıń menen birge, Aydıń kórinip turǵan tárepindegi bir kraterge Ibn Sino atı berilgen.

Shayır, filosof, astronom hám matematik G'iyosiddin Abulfath Umar Ibn Ibrohim Hayyom (15.05.1048-14.12. 1131) Nishopurda tuwılǵan. Onıń ákesi shatır (xayma) tigiwshi bolǵanlıǵınan Hayyom laqabın alǵan degen shama bar. Usı dáwirdiń joqarı dárejesinde bilim alıp, joqarı qábileti sebepli Buxaraǵa Quyashul-múlk Qoraxoniy sarayında islewge shaqırılǵan. 1074 jılda saljukiylar paytaxtı — Isfahonga ótedi hám ol shaq xızmetkeri boladı. 1076 jılda onıń ixtiyarına Isfahondaǵı observatoriya beriledi jáne onı úskenelew ushın aqsha ajratıladı. Onıń basshılıǵındaǵı ilimpazlarǵa eski Iran quyash kalendarın reformalaw tapsırıladı, 1079 jılda jańa kalendar tuzib shıǵıldı. Ol birinshi bolıp úshinshi dárejegeshe bolǵan teńlemelerdi sheshiw teoriyasın jarattı hám barlıq teńlemelerdiń ulıwma klassların aytdı. Bul «Al-jábir val muqabala máseleleriniń tastıyıqları haqqında» shıǵarmasında (B. A. Rozenfeld (1917 jılda tug'ılgan, Jaqın hám Orta Shıǵıs mámleketlerinde orta ásirlerde matematika tariyxı boyınsha ilimiy jumıslar avtorı ) orıs tiline awdarma etken) keltirilgen.

Umar Hayyom birinshi ret geometriya menen algebranıń baylanısı tuwrısındaǵı hám de algebralıq teńlemelerdi geometriyalıq túsindiriw hám sheshiw haqqındaǵı máseleni qoydı. «Evklid kitabınıń qıyın postulatlarına shıǵıslar» atlı geometriyaǵa arnalǵan shıǵarması úsh kitaptan ibarat : «Parallellerdiń haqiqiy ma'nisi hám málim gúmanlar haqqında», «Munasábetler, proportsiyalar hám olardıń haqiqiy mánisi haqqında», «Parıqlardı tuziw hám olardı tekseriw haqqında». Yevklid postulatın tastıyıqlawǵa urındı, bunda ultandǵı múyeshlerdiń hár biri tuwrı hám qaptal tárepleri óz-ara teń bolǵan tórtmúyishlikten, keyinirek «Sakkeri tórtmúyishligi» dep atalǵan tórtmúyishlikten paydalanǵan, geometriyalıq túsinikler rawajlanıwında júdá úlken rol oynadı. Aynıń arqa tárepindegi bir kraterge onıń atı berilgen.

Abu Ja'far Muhammad ibn Muhammad, ibn Hasan Abu Bakr Nasriddiya Tusiy (18.02.1201 —25.07.1274) - Qamusshı alım hám mámleket ǵayratkeri. Tús (Iran ) de tuwılǵan. Abu Ali ibn Sinoning shákirti Kámaliddin Muso ibn Yunustan tálim alǵan. Tusda, Bag'dodda, Qo'histon, keyininen Marog'ada (1259 jıl ) jasaǵan. Marog'ada observatoriya quradı, oǵan ataqlı ilimpazlardı usınıs etdi, bay kitapxana jarattı. Observatoriyada onıń baslıqlıǵında juldızlar hám planetalar kestesi «Elxon kesteleri» («Ziji Elxoniy») tuzib shıǵıldı. Ol «Evklid bayani» («Redakciyası uqlidis») shıǵarmasında postulat tórt tuwrı múyeshli tórtmúyishlik bar ekenligi haqqındaǵı boljawdıń nátiyjesi ekenligin tastıyıqladı. «Tolıq tórt táreplik haqqında» («Shaklul-kita») qollanbası tastıyıqlar teoriyası hám sferik trigonometriyaǵa arnalǵan, «Taxta hám topıraq járdeminde arifmetikadan jıynaq» («Jomiul-hisob bit-taxti vat turob») (1265 jıl ) shıǵarmasında arifmetik ámeller, olardı onlıq pozitsion sanaq sistemasında orınlaw qaǵıydaları hám de sanlardı dárejege kóteriw hám sanlardan túbir shıǵarıw ámelleri aytılǵan. «Tusiydiń al-jábir val muhabaladaǵı paydaları» («Favoidi Tusi dar jabr val muqobala») shıǵarmasında alım sızıqlı hám kvadrat teńlemeler, olardı sheshiw usılların aytadı. Aynıń kórinip turǵan tárepindegi bir kraterge Tusiyning atı berilgen.

Oraylıq Aziyada matematika páni rawajlanıwına Uluǵbek ilimiy mektep úlken ules qostı (XV-XVI ásirler). Ol otız jıldan artıq iskerlik kórsetdi. Tómende bul mektepte matematika boyınsha ilimiy jumıslar alıp barǵan ilimpazlar tuwrısında aytıp ótemiz.

Muhammad Taraǵay Uluǵbek (22.03.1394-27.10.1449 ) - ullı ózbek astronomı hám matematigi. Mámleket ǵayratkeri hám bilimparvari. Ámir Temur Sahıpqırandıń aqlıǵı. 1409 jıldan Samarqand húkimdarı. Ákesi – Shohruhtıń óliminen keyin Temuriyler dinastiyası baslıǵı. Samarqandda - medrese hám dúnyada eń jaqsı observatoriya qurdı. Óz átirapına ataqlı matematikalıq hám munajjimlarni toplap, ilimiy mektep quradı. Samarqand observatoriyasında bir ásirge jaqın múddet dawamında ilimiy baqlawlar alıp barıldı. Ol jaǵdayda juldızlar hám planetalar háreketine tiyisli «Jańa astronomık kesteler» («Zmji jaddi Kóregoniy») (1437 j.) duzilip, astronomiyanıń teoriyalıq hám ámeliy máseleleri keń aytildi. 1019 juldızdıń jaǵdayı kórsetilip, 200 jıl dawamında Tixo Bragegacha onıń anıqlıw eń jaqsı bolıp turdi. Uluǵbek tárepinen júdá anıq trigonometrik kestelerdi dúziwge múmkinshilik beriwshi al-jábir usılları islep shıǵıldı. Bul usıl qálegen anıqlıqta esaplawlardı ámelge asırıwǵa járdem berer edi. Onıń atı menen Samarqand arxitektorlıq -qurılıs institutı, Tashkent qalasında Mırza Uluǵbek rayonı hám kóplegen jaylar ataladı. Aynıń kórinip turıwshı tárepindegi bir krater Uluǵbek atı menen ataladı. 1994 jılda onıń 600 jıllıq yubileyi reslublikamizda hám jáhánda keń bayramlandı.

Salohiddin Muso ibn Muhammad ar-Rumiy Qozizoda (1364-1436 ) - Uluǵbek ilimiy mektebinde iskerlik kórsetken matematik. Turkiyadaǵı Rum (Házirgi Bursa) qalasında tuwılıp ósken. Samarqandda jasadı hám dóretiwshilik etti. Pán salasındaǵı jetiskenlikleri ushın «Aflotuni zaman» degen at alǵan. Onıń matematikaǵa tiyisli jumısları : «Arifmetika haqqında qollanba», «Tiykarǵı gáplar» kitabı» (bunda Yevklid postulatın dálillewge urınadı ), «Sinus haqqında qollanba» (2° li vatar, yaǵnıy 1° li sinustıń eselengeni ushın teńlemeni keltirip shıǵarıw hám sheshiw aytılǵan ), «Sinus sheregi haqqında qollanba» (algebra hám trigometriyaǵa arnalǵan bolıp, trigonometrik funktsiyalardıń hár biri tórtten biri dáreje mánisleri Jábir usılında anıqlanǵan). Onıń matematika boyınsha jumısları al-Koshiy jumıslarına jalǵanıp ketken.
G'iyosiddin Jamshid ibn Ma'sud al-Koshiy (1385-22.06. 1429 )-matematik hám astronom, Samarqandda Uluǵbek observatoriyasında Qozizoda ar-Rumiy menen islegen. Koshon (Iran ) qalasında tuwılǵan. 1417-jılda – Samarqannqa keledi hám bulmanda jasap dóretiwshilik etedi. Matematikaǵa tiyisli 3 dóretpe jazǵan : «Arifmetika gilti» («Miftoxul-esap») (1427 jılda jazǵan ) sonda matematika boyınsha tiykarǵı oqıw kitapı bolıp xızmet etken. Kitapda ilgeri matematika boyınsha alınǵan nátiyjeler menen birgelikte kóp zárúrli jańa ashılıwlar bayanlanǵan. Atap aytqanda, sanlardan qálegen oń pútkil kórsetkishli túbir shıǵarıw, ekiaǵza - Nyuton bi atınıń pútkil oń dárejege kóteriw, Xıtay hám arab Shıǵısı ilimpazlarına qaraǵanda izbe-izlew o'nli bólshekler hám olar ústinde ámeller orınlaw qaǵıydaları islep shıǵılǵan. Alım joqarı tártipli teńlemelerdi ámeliy tarqatıp alıw qaǵıydaların «xorda hám sinus haqqında» shıǵarmasında aytadı. Natural sanlar tórtinshi dárejesiniń qosındısın tabıw qaǵıydası Koshiy atı menen ataladı. «Sheńber haqqında qollanba» (1427 jıl ) shıǵarmasında al-Koshiy  sanınıń útirden keyingi 17 ma`nisin tabadı. (Evropada bunday nátiyje 1597 jılda qolǵa kiritilgen), bunda Arximed usılınan paydalanadı, sheńberga ichki sızılǵan úzliksiz tomonlik arqalı soni ma`nisin anıqlaǵan (yaǵnıy ol úzliksiz 600 335 168-múyesh tárepin esaplawına tuwrı kelgen). Ol trigo'gonometrik htsoblashlarni rawajlanıwlashtirdi, aspan denelerine shekem bolǵan aralıqlardı ólshew usılın taptı, planetalar háreketin baqlaw ushın mexanik ásbap oylap tabıw etken.
Aloviddin ibn Muhammad Ali Qushchi (1402-1474) - astronom hám matematikalıq. Ullıbek observatoriyasında islegen. Daslep Ulu? bek sarayında ¦«? ushchi» lawazımında islegen. Keyininen Kitay pmperato-_, rn saraytgda Ullıbekning elshisi bolǵan. Ullıbek opatınan keyin Istambulga kóship ketedi. Onıń bizge málim matematikaǵa tiyisli dóretpeleri: «Esap qollanbası» (1425 jıl ) shıǵarması xindlar arifmetikasi (onlıq pozision sistema ), astronomlar arifmetikasi (alpıslıq sanaq sisteması ) hám geometriyaga arnalǵan, «Bólshekler haqqında qollanba» (1430 jıl ) bólsheklerge arnalǵan bolıp, ol jaǵdayda ápiwayı hám o'nli bólshekler haqqında tolıq maǵlıwmat berilgen. «Kitapul - Muhammadiya» shıǵarması parsı -tájik tilinde jazılǵan, geometriya, trigonometriya hám arifmetikaga arnalǵan. Bunda ol birinshi bolıp, házirgi «musbat» hám «manfiy» atamaların kirgizdi. Ol jaǵdayda sonıń menen birge, tegis úshmúyeshlikler trigonometriyasi, sinus hám kosinus teoremalari, úshmúyeshlik hám sheńber júzlerin tabıw formulaların berdi. Qushchi úshmúyeshliklerdi sheshiw máselesi menen shuǵıllanǵan. Bul máselede Koshiy hám Qushchi birinshi bar kosinuslar teoremasini qollaǵanlar. (Ovrupoda viet onı 1593 jılda qollanıw etken). Trigonometrik funktsiyalardıń bahaların esaplawda sızıqlı interpolyatsiyalash usılın aytǵan.