Ájiniyaz ati’ndaǵI’ NÓkis ma’mleketlik pedagogikali’q instituti’

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
ÁJINIYAZ ATI’NDAǴI’ NÓKIS MA’MLEKETLIK PEDAGOGIKALI’Q INSTITUTI’
Baslawısh tálim fakulteti
Baslawısh tálim hám sport tárbiyalıq is ta’lim bag’dari’ni’n’
“2-B” kurs talabası Xakimbaeva Nilyufardıń
“Tárbiya isler metodikası” páninen

KURS JUMI’SI’

Tema: Ata-ana birinshi tárbiyashı

Orınlaǵan: Xakimbaeva Nilyufar

Ilimiy basshı: Ábdijabbarova Jamila
Nókis-2021

Joba:

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Tiykarǵı bólim
   

1. 
   Shıǵıs oyshıllarınıń shańaraqlıq múnásibetler haqqındaǵı pikirleri
   
2. 
   Jas óspirim hám ata-ana arasındaǵı qarım-qatnas
   
3. 
   Shańaraqta bala tárbiyasın maqsetli túrde baǵdarlaw
   
4. 
   Shańaraqta tárbiya formaları hám ata-analıq kórsetpeleri
   

3. 
   Juwmaqlaw
   
4. 
   Paydalanılǵan ádebiyatlar
   

KIRISIW
Shańaraq hám shańaraqtaǵı múnasibetler, ásirese ata-ana hám perzentlerdiń óz ara baylanısları jámiyette júzege kelgen dáslepki dáwirlerden baslap eń áhmiyetli mashqalalardan biri bolıp kelgen. Jámiyet rawajlanıp barǵan sayın bul mashqalanıń áhmiyeti jáne de artıp bara beredi. Sebebi, insanlar tárepinen jetilisken jeńisler usı shańaraq ortasında ata-ana hám perzentler qarım-qatnasları sistemasinda basqa ha’r qanday social institutlar arasındaǵı aylanıs sıpatında alıp qaralǵanda kóbirek ózlestiriledi hám úrip-ádet, dástúrler, ruwxıy miyras sıpatında áwladtan-áwladqa ótedi. Sonday eken, ol yamasa bul jámiyet, xalıq, milettıń erki, jemisi kóp tárepten usı múnasibetlerdiń jaǵdayina baylanıslı. Buni’n’ ushi’n bolsa shańaraqtaǵi ishki ortali’qti’n’ ha’r tárepleme salamat, ruwxıy bekkem bolıwına erisiw lazım.
Ǵárezsizlikke erisken dáslepki jıllardan baslap húkimetimız tárepinen shańaraq bekkemligin, onda salamat psixologiyalıq ortalıqtıń húkim súriwin tamiynlew, salamat áwladttı qáliplestiriw máselesine óz aldına itibar berip kelinbekte.Máselen, Respublikamız kóleminde – 1996-jıl «Balalar jılı, 1998-jıl «Shańaraq» jılı, 1999-jıl «Hayallar» jılı, 2000-jıl «Salamat áwlad» jılı, 2001 jıl«Analar hám balalar» jılı, 2005 jıl «Salamatlıq» jılı, 2014-jıl «Salamat bala» jılı bul jıllardıń dawamı sıpatında 2015-jıldi’ «Qariyalardi’ qádirlew» jılı dep járiyalaniwi, usıǵan baylanıslı jaratıldı. Mámleket kólemindegi bir qatar qararlardıń qabıl qılınıwı, olardı orınlaw boyınsha kóplegen kesheler ámelge asırılıp atırǵanlıg’ı respublikamızda shańaraq bekkemligin támiyinlew, shańaraqta salamat psixologiyalıq ortali’q húkim súriwine erisiw, olarda tariyxıy, áwladlar arasındaǵı múnasibetleri maqsetke muwapıq bolıw kerekligi máselelerine óz aldına itibar berilıp atırǵanli’ǵi’nan derek beredi. Ámelge asırılıp atırǵan kesheler Respublikada shańaraq máselelerine tek mámleket hámj ámiyet kóleminde itibar berip ǵana qoymay, bálkim keń ilimiyj ámiyetshilik kóz qarasınıń keńeyiwine tiykar boldı.
Búgingi kúnde social ekonomikalıq ómirimizde baqlanıp atırǵan ózgerisler, erisilıp atırǵan jeńisler menen bir qatarda shańaraqtaǵı qarım-qatnaslar natiyjesinde júzege kelip atırǵan qolaysız hádiyseler:
ata-ana hám perzentler ortasındaǵı qarım-qatnaslardıń payda bolıwı balalardıń úyden ketip qalıwları, mehribanlıq úylerinde tiri jetimler, perzentleri bola turıp qarıyalar úylerine tapsırılǵan ata-analar sanınıń artıwı, aǵa-ini, apa-sińliler ortasındaǵı urıslardıń bolıwı baqlanbaqta. Ayırım jaǵdaylarda bul jánjeller ayanıshlı aqıbetlerge alıp kiyatırǵanlıg’ı millettiń etnik, ruwxıylıq ózgesheliklerine jat bolǵan jaǵdaylardıń júz berip atırǵanliǵı biziń shańaraqlarımızda ata-ana hám perzentler arasındaǵı óz ara múnasibetler ózgesheliklerin arnawlı túrde usınıw zárúrligin júzege keltirdi.
Shańaraqlar arasındaǵı hámde áwladlar arasındaǵı múnasibetler máselelerin úyreniw boyınsha ilimiy tájiriybe isleri sońǵı jıllarda dúnya júzi boyınsha tez pát penen ámelge asırılmaqta. Sonnan, shet el psixolog hám sotsiolog alımlar Franciyada – A.Villi, E. Dyurgeym, P.Jane; Germaniyada- T. Shrayber, Amerikada- K.Byuler, V.Met`yuza, Dj, Bruner, S.Xoll, U.Djeyms, D.Cheypi; Shvetsariyada- E.Klaparad hám basqada kóplegen izleniwshiler tárepinen bul tarawda bir qansha isler ámelge asırıldı.
Eski Sovet Mámleketinde pedagog, psixolog hám sotsiolog alımlar N,N,Obozov, V.A.Sisenko, A.N.Leont`ev, Yu.E.Alyoshina, N.I.Gubanov, V.N.Sokolova, G.Ya.Yuzefovich, D.V.Kolesov, N.V.Sil`verova, N.N.Tolstix, A.G.Shmelev, T.Kortsev, E.Goffman, V.G.Vlastovskiy, A.V.Baronov, P.F.Lesgaft h.t.basqalar da bul boyınsha belgili islerdi ámelge asırǵan. Biraq olar tárepinen orınlanǵan islerdiń hámmesi bizlerdiń milletimizdiń shańaraqlarına tuwra kele bermeydi. Sonıń ushın ózimizdi shańaraqlarımızdiń ózine say etnik ózgesheliklerin ańlaw búgingi kúnde milliy ózlikti ańlaw hámde qádiriyatlarımızdı úyreniwdiń belgili bólimine aylanıp barmaqta.
Házirǵi kúnde bul máselege itibardiń artıp baratırǵanliǵi’ ózbek psixolog alımları aldına sheshiliwi lazım bolǵan kóplep mashqalalardı qoymaqta. Bul boyınsha Respublikamız psixolog alımlarınan M.G.Davletshin, B.G.Shoumarov, E.G’oziev, B.R.Qodirov, V.M.Karimova, V.A.Tokareva, Sh.R.Baratov, T.M.Adizova, R.I.Sunnatova, E.N.Sattarov, N.A.Soǵınov, Sh.A.Dustmuxammedova, Z.T.Nishanova, F.A.Akramova, Sh.Sh.Júraeva, M.Utepbergenov, R.A.Samarova hám basqalardıń isleri itibarga ılayıq. Biraq shańaraq mashqalaların úyreniwge qaratilǵan bir qatar islerdiń bar ekenligine qaramastan, shańaraqtaǵı ata-ana hám perzentler óz-ara qarım-qatnaslarınıń psixoloǵıyalıq kóz qarastan úyreniwi boyınsha arnawlı tájiriybe isleri jeterli alıp barılmaǵan. Bunnan basqa bul máselege tiyisli adebiyatlar basqa tillerden qaraqalpaq tiline kem awdarılǵan hám qollanba sıpatında járdem bere alatuǵın qollanbalar joqtıń esabı.
Social-psixologiyalıq ádebiyatlarda shańaraq-neke múnasibetleri, shańaraqlıq turmıs máseleleri, onıń turaqlıliǵın, ondaǵı múnasibetler bekkemligin hámde párawanlıǵın támiyinlewshi faktorlar, sonıń menen birge, óz-ara múnásibetlerde qarama-qarsılıqlardıń qáliplesiwi hám shańaraq buzılıwınıń kelip shıǵıwı menen baylanıslı mashqalalarǵa baǵıshlanǵan qatar jumıslar bar bolıp, olarda házirgi shańaraqlıq turmıs ushın qımbatlı turmıslıq hám ilimiy juwmaqlar keń jaratılǵan.
Birinshi Prezidentimız I.A.Karimov ayrıqsha aytıp ótkenindey, «SHıǵısta áyyem-áyyemnen shańaraq muqaddes Watan sanalǵan. Hadallıq, tuwrı sózlik, ar-namıs, mehir-aqıbet, miynetsúygishlik sıyaqlı barlıq insaniylıq paziyletler, eń aldı menen, shańaraqta qáliplesken».
Haqıyqatında da, SHıǵıstıń ullı alımları hám oyshıllarınan esaplanǵan Abu NasrFarabiy, Abu Rayhan Beruniy, Abu Ali ibn Sina, Yusuf Has Hajib, Álisher Nawayi, Husayn Voiz Koshifiy, Zahiriddin Muhámmad Babur, Rizouddin ibn Faxruddin, Ahmad Danish, Abdulla Avlaniy, Fitrat hám basqalardıń shıǵarmalarında Oraylıq Aziyada jasap atırǵan xalıqlar, tiykarınan, ózbek xalqınıń shańaraqlıq turmısı, ondaǵi óz-ara múnasibetleriniń (ayrıqsha er-hayal) milliy psixologiyalıq ózgeshelikleri, er-hayaldıń minnet hám wazıypaları, shańaraqtıń turmıs ta’rizi, tárbiyalıq ortalıg’I hám basqalar haqqında bahalı pikirler bar.
Shańaraqlıq turmıs hám ondaǵı shaxslar aralıq múnasibetler mádeniyatına tán máseleler ullı alımlar Muhámmad ibn Ismail Buxariy, At-Termıziy dóretiwshiliginde hámde tasavvuf filosofiyasinıń úlken alımları bolǵan Ahmad Yassawiy, Baxovuddiń Naqshband, Najmiddiń Kubro tariqatlarında hám keń jaratılǵan. Shıǵıs oyshıllarınıń ilimiy-mádeniy miyrasın úyrener ekenbiz, olarda bayan qılınǵan turmıslıq qaǵıydaları, ondaǵı shaxslar aralıq múnasibetler mádeniyati, perzent kamalatı, erkek penen hayal múnasibeti, insaniylıq páziyletleriniń qálıplesiwi haqqindaǵı bahalı pikirler Shıǵıs xalıqları, tiykarınan, ózbek xalqınıń awizeki dóretiwshiligi, eposi’nıń (ózbek xalıq maqalları, ertekleri, dastanları, a’psanaları, ra’wayatları) u’zliksiz baylanıslig’i tiykarında quralǵan ilimiy-mádeniy miyras ekenligin kóremiz.
Ózbek xalqınıń awi’zeki dóretiwshiligi hám eposlarında mártlik, hadallıq, kemtarlıq, isenim, muhabbatqa sadaqat, doslıq, a’dalatlılıq, miynetsúygishlik, hám pikirlilik, azadali’q, gózzallıq, aqıllıli’q, isenim, húrmet-si’ylasi’q, shańaraq abi’royi’ hám maqtani’shi’n qorǵaw, tuwi’lǵan jerge muhabbat, jaqsılıqqa umti’li’w, hadal hám pa’k jasaw ullılanǵan. Bul waqiyalıqti’ biz Alpami’s, Kúntug’mi’sh,Go’rug’li’, Aysuli’w, La’yli hám Ma’jnun, Yusuf hám Zulayha sıyaqlı qatar ózbek xalıq dastanlarınıń qaharmanları mısalında kóriwimız múmkin.
«Áyyemgi eposlarda hayallar menen erkekler ten’ social orıng’a iye shaxslar sıpatında sáwlelenedi, hayallar erlerinen qalıspaytuǵın kúshli qılıp súwretlengen». Súyip turmıs qurıw, muhabbatqa opadarlıq, shańaraqlıq tatıwlıq sıyaqlı insani’ylıq ózgeshelikler Orta Aziya xalıqları, tiykarınan, ózbek uriwları hám milletleriniń xarakterli ózgesheligi sıpatında saqlanıp qalǵan. Málim bolǵanınday, muqaddes dinimiz islamda, onıń tiykarǵı derekleri esaplanǵan Qurani’ Karim hám Hadislerde hám shańaraqlıq turmıs hám er-hayal múnasibetlerinıi’ń barlıq tárepleri haqqi’nda bahalı maǵlıwmatlar hám sha’riy nızamlar jaratılǵan. Islamda bolajaq shańaraqtıń payda bolıwına ayriqsha itibar berilgen. Sha’riyat boyınsha nekeden ótiwde tómendegi qaǵıydalarǵa ámel qılıw tiyis bolǵan .
1. Nekeleniwshilerdiń óz-ara razıli’g’i’
2. Neke jasına tolıw
3. Nekeni gúwalar qatnasıwında dúziw
4. Kelin ushın qalıń mal tólew
5. Diniy isenim birligi
6. Nekeleniwshiler jaqi’n qari’ndas bolmasli’g’i’
7. Tabaqa boyınsha teńlik
8. Nekeden ótiwshileriniń ruwxıy tárepinen salamat bolıwı
Bul shártlerge ámel qılınıp dúzilgen neke ǵana haqıyqıy esaplanıp, táreplerdi tiyisli huqıq hám májburiyatlar menen támiyinlengen. Qurani’ Karimde shańaraqtaǵı er menen hayaldıń orni’ belǵilep berilgen. Sha’riyat húkiminshe, er eń aldı menen shańaraqtıń barlıq materiallıq hám ruwxıy táreplerine juwapker, onı shetten bolatuǵın har qanday tosqınlardan qorǵaytuǵın shaxs. Mine solar ushın hám erkek kisi ushın paziylet esaplanatuǵın awır-basıqlıq, shańaraq rózg’ar tebretiwdegi isbilermenlik sıyaqlı sıpatlar barlig’i’ sebepli ol shańaraqtıń baslıǵı sanaladı. Jaqsı hayal diyanatlı, erdiń úyin abat qılatuǵın hám oǵan bir ómir sadaqatlı bolǵan hayallar. Qurani’ Karimde er-hayal shańaraqlıq múnasibetlerge tán misallardi kóplep keltiriw múmkin. Hátte ata-babalari’mi’zdi’n’ muqaddes dini esaplanǵan zardushtiylikde hám neke hám shańaraqlıq wazıypa máselesi zárúr ádep-ikramlılıq orında turg’an.
Zardushtiylikte kóp hayallıq qatań mán etilgen.Usı waqıtta ómirdi boydaq o’tkeriw hám qaralanǵan. Balag’atqa jetken qız ata-ana hám jama’a’ttı’ń rayin pisent qılmay, qasttan turmısqa shiqpay júrse, ol qapqa salınıp, go darra keltekleniw menen jazalanǵan. Eger erkek kisi usı joldi tutsa, oǵan tamǵa basılıp badnam qılıw maqsetinde beline shınjır baylap júriwge májbúr etilgen. Avestoda aytılıwınsha, erkek eń aldı menen úyleniw ushın materiallıq hám ruwxıylıq tárepinen toq hám muqaddes kitapta shańaraq qurıw, jubın halal tańlawda asıqpaw, ata-analar, úlkenler masláhátine qulaq salıw tiykarında hám dıqqatqa ılayıq oylar bar.Sonıń menen birge, onda neke hám talaqtıń (ajrali’wdi’ń) ózine tán ólshemleri birme-bir keltirip ótilgen.
Zardushtiyliktıń ádep-ikramli’lıq o’lshemleri jıyındısında hayallar máselesine hám ayrıqsha orın berilgen. Zardushtiylikte shańaraq muqaddes sanalǵani’ ushın basqa sebeplerge kóre, tiykarınan, jalg’an, do’hmet, er-hayaldıń óz-ara kelispewshiligine, ata-ana menen shıǵısa almaslıq bánesi menen nekeni biykar qılıwǵa jol qoyılmaǵan.
Ulıwma, zardushtiylikte de, islamda da nekeden eki tárep teń hám múnásip bolıwı ayti’p ótilgen. Neke tártipleri hám turmıslıq tájiriybelerine kóre, kelin hám kúyew násil-násabınan, social ornınan, bilim-sawati’nan, aqi’l-parasatta, iyman-isenimde, mulkdarlıqta bir-birlerine ten’ bolıwı maqul tabi’lǵan.
Sonıń ushın, Shıǵıs xalıqlarında jaslardı shańaraqlıq turmısqa tayarlawda, olarda birinshi nawbette insani’y paziyletler qáliplesken bolıwı, shańaraqtıń muqaddes ekenligi, onı abaylap-asi’raw úy bekelerine baylanıslı ekenligi ata-babalari’mi’zdan bizge shekem jetip kelgen pa’ndnama hám hikmetnamalar da tárbiyalıq áhmiyetke iye bolǵan bahalı nasiyatlar gúrriń qılınadı.
Tiykarınan, turk alımı Yusuf Tavasliy toplaǵan «Hikmetler ǵaziynesi» ndegi kelin bolıwshi’ qızǵa beriletuǵın ana nasiyati’ kisiniń itibari’n ózine tartadı. Onda ana turmısqa shıǵıp atırǵan qızi’na tómendegilerdi na’siyat qıladı: «Balajani’m, súyikli qızım, meni jaqsılap tıńla. Na’siyat bilmegen úyretedi, bilgeniń esine saladi’. Allah bergen nızamǵa kóre, turmısqa qádem qoyatuǵın ha’r bir qız erge, har bir erkek hayalǵa mútáj boladı. Erkekler hayal ushın, hayallar erkek ushın jaratılǵan. Turmıs bar eken, bul nızamdı hesh kim buza almaydı. Usı sebepli sen tuwılıp ósken hám u’lkeygen úyińnen, jayrap-jasnap, oynap-kúlip júrgen jerińnen shıǵıp, óziń bilmeytuǵın, biytanis úyge barasan. Keleshekte bul úy seniki. Sen erińe sonday xızmet qıl, ol da saǵan qul bolsın. Sen oǵan jer bol, ol saǵan aspan bolsın. Aytqanlarıma ámel qılsan’ eriń menen gózzal turmıs keshiresizler, baxtiyar hám saadatli’ turmıs ko’resizler. Bizler hám (har eki shańaraq biziń hám,erińnıń hám shanaraǵı) qa’terjam bolamız. Bolmasa eki shańaraqta da tıni’shlıq bolmaydi’. Sen óziń hám dozaqta jasaǵanday bolasan’. Qızi’m, endi saǵan aytatuǵın on ugı’time qulaq sal. Bulardi’ ba’rqulla yadińda tut:
1.Qanaat iyesi bol. Óz halın’a shúkir qıl. Yaǵnıy, eriń úyge ne alıp kelse, ol gá jeytuǵın, gá kiyetuǵın nárse bolsın, keń peyillik penen, gózzal ádep penen qabıl qılıp al. Erińe raxmet ayti’p, mehir kórset. Baxıtlı turmıs keshiriwdiń bir jolı óz halına shúkir etpeklikdur, halına shúkir etpegen óz na’psin tıymaǵan kiside kewil tınıshlıǵı, qalip ra’ha’ti bolmaydi.
2.Kúyewin’e boysi’n, qıl degen jumi’slardi’ qıl, qılma degenın qılma. Yaǵnıy, eriń menen sa’wbetleskende, so’yleskende boysi’ni’wshi’ bolıwdi’, onıń sózlerin ádep penen tıńlap orınlawi’n seniń so’ylewin’, qulaq salıwi’n’nan túsinip alatuǵın bolsın. Sonda Allah taala sennen razi’ hám úyin’iz saadat nuri’nan jani’p turadi’.
3. Erińdi kózi tu’setuǵın jaylarǵa jaqsı itibar ber. Yaǵnıy, úydiń ishin, si’rtın ju’da’ taza tut, sonday qıl, erińdi kózińe bir shirkin jer ko’rınbesin.
4.U’sti-basi’n’di’ taza tut. Eriń tek jaqsı iyisti sezsin, jaman iyis kelmesin. Jaman iyisler erińnin’ kóz aldında seniń abi’royi’n’di’ tu’siredi. Sennen jerkeniwge sebep boladı. Soni’ jaqsi’ bil, tazalıq hám pa’kizelik en’ jaqsı nárseler, insanni’n’ kózine xosh korıniw solar menen.
5.Awqatti’ waqtında tayarla. Yaǵnıy awqatlani’w waqtın hesh qashan keshiktirme. Eriń qashan awqatlani’wg’a úyrengen bolsa, usı waqıtta awqatti’ tayarla. Ol keliwi menen da’rriw dástúrxan sal. Sonı jaqsı bil, ashlıq insannıń tez ashi’wi’n keltiredi.
6.Uyqi’ waqtın, oyani’w waqtın jaqsı bilıp al, yaǵnıy, onıń qashan uyqi’g’a jati’w waqti’ bolsa, ornın tayarlap qoy. Uyqi’si’zlıq insandi qapa etedi. Nervleriniń buzi’li’wi’ qapa qi’li’p, adamlardıń sezimin, muhabbatın a’ste-aqi’ri’n so’ndiredi.
7. Erińnin’ mali’ hám zatına ju’da’ itibarli’ bol yaǵnıy, erińnin’ mal dúnyasi’n jaqsı saqla, zatların abayla, qorǵa. Onıń mal-dúnyasi’ seniki. Erińnin’ mal-dúnyasi’n zaya qılmaw ,jumsap biliw hám qádirine jetiw kerek.
8. Erińniń ag’ayin hám tuwi’sqanlarına húrmet ko’rset yaǵnıy, erińniń qarindasları hám jaqinlarına húrmet - onıń itibarin qazani’w demek. Olardı húrmet qılıw-erińdi húrmet qılıw demek. Bul qádir hám itibar qazani’w.
9.Erińniń si’ri’n basqalarǵa aytpa, erińniń bazi’ si’rların bilgen waqtın’da i’qti’yat bolıp, onı saqlap, birewlerge ayti’p júrme. Eger ayti’p qoysan, onıń g’a’zebin keltirip qoyasan’, isenimin jog’altasan’. Bunda du’zip atırǵan shan’araǵın’iz buzi’ladi’.
10. Erińnin’ dinine tuwri’ keletuǵın barlıq búyri’qların orınla. Hesh qashan oǵan boysi’nbawshi’ bir ha’reket bolmasi’n. Eger bir sonday ha’reket bolsa, saǵan giyne saqlap, aqi’ri’ dushpan boladı. Ol saǵan dushpanlıq jolın tutsa, sen hám kóp ziyan kóresen hám qolıńnan hesh nárse kelmeydi».
Ko’rinip turi’pti’, xalıq awi’zeki dóretiwshiligi hám diniy ideyalar hámde hikmatnamalar awi’zeki ta’rizde áwladtan-áwladqa ko’ship, sayqallasqan halda saqlanıp kelgen bolsa, xalqımız arasınan jetisip shi’qqan danishpan hám alımlar a’ne sonday bahalı maǵlıwmatlardi’ xalıq dástúrleri hám qádiriyatlarına tayangan halda óz shıǵarmalarında sáwlelendirgen halda ilimiy-mádeniy miyras sıpatında kelesi áwladlar ushın qaldırg’an. Olardan biri – ja’ha’n ilim-pani g’a’ziynesine mu’na’sip u’les qosqan alım Abu Nasr Farabiy.
Abu Nasr Farabiy jámiyet rawajlaniwi nızamlıqların hám insan kamalati’ basqi’shların, insanlar jasaw protsesinde baxıt-saadatqa erisiw jolların ózinıń belǵili shıǵarmasi’ «Fozil odamlar shahri» nda bayan etedi. Farabiy aqılli’ insanlar haqqında soylep, «Aqılli’ dep sonday kisilerge aytiladi’, olar paziyletli, tereń oylawshi’, paydali’ islerge berilgen, jaman islerden ózlerin shetke alıp júredi. Bunday kisilerdi aqılli’ deydiler» degen edi. Alım aqılli’lar bar jerde hesh qashan mashqalalar hám kelispewshilikler bolmasli’g’i’na ishara qıladı. Onıń ideyalarında shańaraqtıń tolıqli’g’i’, onda payda bolıp atırǵan salamat ruwxıylıq ortali’g’i’nıń áhmiyetin sáwlelendiretuǵın pikirler de bar. «Har bir insan óz tabiyatı menen sonday dúzilgen, ol jasaw hám joqari’ da’rejedegi jetiklikke erisiw ushın kóp nárselerge mútáj boladı. Ol bir ózi bunday nárselerdi qolǵa kirite almaydi’, olarǵa iye bolıw ushın insanlar ja’ma’a’tine mu’ta’jlik tuwi’ladi’. Bunday ja’ma’a’t ag’zalarınıń xızmeti bir putin halda olardıń ha’r birine jasaw hám jetiklikke erisiw ushın zárúr bolǵan nárselerdi jetkerip beredi» yaki «Adamlarǵa qarag’anda olardı birlestiriwshi baslawi’sh tiykar insani’ylıq. Haqi’yqi’y baxıtqa erisiw maqsetinde óz ara ja’rdem qılıwshi’ kisilerdi birlestirgen qala (bizińshe, shańaraq) paziyletli qala, baxıtqa erisiw maqsetinde birlesken kisiler j’ama’a’ti (bizińshe, shańaraq ja’ma’a’ti) paziyletli ja’ma’a’t».
Farabiy kereksiz úrp-ádetlerden (Házir de shańaraqlıq turmısta, er-hayal múnasibetlerinde ushi’raydi’) waz keshiw, baxıt saadatqa erisiw jolları haqqında sonday deydi: «Basshi’lar (er yaki hayal) jaman ádetlerdi ózinde sáwlelendiriwshi o’tmishti de ózgertiriwi kerek. O’tmishtin’ talaplarına ámel qılıp, onıń keypiyati’ saqlansa, turmısta hesh qanday jen’illik, ózgeris te ,o’siw de bolmaydi’». Yaki «Baxıt-saadatqa erisiw jolında ne bolsa (bilim, moral, kasip-o’ner) jardem berse, onı saqlamaq, bekkemlemek, ne zi’yanli’ bolsa, onı paydali’ nársege aylandir’i’wg’a ha’reket qılıw tiyis».
Biz izertlewlerimızde úyrenetuǵi’n mashqala qarasınan qaraytuǵın bolsaq, Farabiydiń insan kamalati, onıń jámiyettegi, shańaraqtaǵı orni’, jaslardıń er jetiwine tásiri haqqi’ndaǵı pikirleri, insanlar jámáátindegi óz ara birlik, ja’rdem haqqi’ndaǵı hikmetleri házirgi shańaraqlıq turmıs máselelerin sheshiwde ondaǵı múna’sibetlerdi tuwri’ jolǵa qoyi’wda pa’rawan turmıs keshiriw ushın dástúr ámel bolıp xızmet qıladı.
Abu Rayhan Beruniy óz qarasların sáwlelendirgen tutas ta’liymat jaratpag’an bolsa da, biraq ol social máseleler boyınsha óziniń qaraslari’n kópshilik ensiklopediyali’q shıǵarmalarında keltirip o’tiwge yaki olar haqqi’nda kritikalıq pikirler ayti’wg’a ha’reket qılǵan. Abu Rayhan Beruniydiń belgili qarasları shańaraqlıq turmıs, shańaraq hám neke, shańaraqlıq qádiriyatları hám onıń ag’zaları ortasındaǵı múnasibetlerge ta’n. Bunday qaraslardi’ Beruniy hikmetlerinde de ushi’ratamız. «Jaqsı minez - jaqsılıq belgisi». «Buzi’q niyetli hám jaman ádep-ikramli’ kisiler ortaǵa kirip aliwi menen jumi’s tuwri’ bolmaydi’». «Teńlik húkim su’rgen jayda satqi’n, aldamshi’sezimler, g’am-qayg’i’ bolmaydi’». Shańaraqlıq múnasibetlerde a’ne sonday hikmetlerge ámel qılıwi’mız maqsetke muwapıq. Beruniy Orta Aziya, Áyyemgi Grek hám Hind xalıqları turmısi’n jaqsı bilgeni ushın olar ámel qılatuǵın úrp-ádetler, qádiriyatlar hám milliy mádeniyatlarınıń ózine ta’n táreplerin sali’sti’ri’p talıqlaydi’. Usı talıqlawlar shańaraq-neke, shańaraqtaǵı óz-ara múnasibetlerge de ta’n. Tiykarınan, ol shańaraqlardıń «poligamiya» (erkek yaki hayal bir waqıttıń ózińde birewden artiq er yaki hayalǵa iye bolıwına jol qoyilatuǵın neke formasi’n bildiredi) tu’ri haqqında da bahalı maǵlıwmatlardi’ keltiredi. Mısalı, qubla Hindistan mádeniyatında erkekler biologiyalıq qarasınan atalıqti’ ornati’w menen qızi’qpaǵan. Olarda balag’a atalıq tan’lawdi’ ámelge asırıw waqtında oqli’ oqjaydi’ eki qabat hayalǵa tantaneli rawishte bergen erkek balanıń atasi’ esaplanǵan. Eger keyinshelik basqa bir erkek balag’a atalıq qılıwdi’ qa’lep qalmas, bul hayaldıń na’wbettegi eki qabatli’g’i’nda qaytalanǵan. Bul maǵlıwmatlar izleniwshilerge social tariyxıy rawajlaniw dawami’nda shańaraqlıq turmıstıń qálıplesiwi, shańaraq-neke múnasibetleriniń turaqlasi’wi’ hám monogamiya shańaraq turinıń kelip shi’ǵıwi’ tariyxı haqqında ilimiy oylawlar qálıplesiwine ja’rdem beredi.
Beruniy qaraslarında shańaraqlıq múnasibetler turaqli’li’g’i’ni’ń jetekshi faktorları aqıllıq hám miynetsúygishliktıń áhmiyeti haqqi’nda da bahalı pikirler bar». Belgili wazi’ypalardi’ orınlaw zárúrligi insan xızmetıniń bir ómirge jasaw qaǵıydasi’.Insannıń qádir-qimbati’ óz wazi’ypasi’n ag’la darejede orınlawdan, sonıń ushın da insannıń en’ tiykarǵı wazi’ypasi’ hám orni’ miynet penen belgilenedi. Insan óz qa’lewine miynet arqali’ erisken». Usı mashqalag’a ta’n pikirler Abu Ali ibn Sinanıń «Donıshnoma», «Risolai ishq», «Tib qonunlari», «Uy xojaligi» sıyaqlı qatar shıǵarmaları Oraylıq Aziya xalıqları ádep-ikramli’lıq, tárbiya psixoloǵıyasi’, filosofiya hám meditsina a’leminde ayri’qsha orın tutadi’. Ibn Sina shańaraqli’q múnasibetleriniń turli hám zárúr táreplerin ko’rseter eken, en’ aldı menen shańaraq baslıǵı –erdiń juwapkershilikli wazi’ypalarına itibari’n qaratadi’. Onıń pikirinshe, birinshi na’wbette er shańaraqtaǵı tárbiyalıq jumi’slarǵa ta’n hám teoriyalıq, hám ámeliy maǵlıwmatlarǵa iye bolıwı shárt. Sonda g’ana, ol haqi’yqi’y shańaraq baslıǵı bola aladi. Er-hayal múnasibeti teńlik, birlik hám óz-ara húrmet tiykarında quri’li’wi’ haqqi’nda toqtalıp, «Er adam shańaraq baslıǵı, ol shańaraqtıń barlıq mu’ta’jliklerin qandi’ri’wi’ tiyis, bul onıń birlemshi wazi’ypasi’.
Hayal erkekti jaqsı, mu’na’sip o’mirlik joldas hám bala tárbiyasi’ bari’si’nda eń jaqsı ja’rdemshi» dep jazadi’ Ibn Sina. Ibn Sina shańaraqli’q múnasibetler shańaraqtaǵı tati’wlıq, mehir-aqibet, shańaraq maqtani’shi’ hám abi’royi’ kóp tárepinen hayallarǵa hám baylanısli’ ekenligi haqqi’nda jazg’an. Tiykarınan, «Shańaraq xojali’g’i’» shıǵarmasi’nda hayallar moraldı en’ maqul, joqari’ insani’y paziyletlerge iye boli’wları tiyis, dep jazadi’. Usı shıǵarmanıń «Hayallardıń jaqsı paziyletleri haqqi’nda» atli’ bóliminde olardıń tómendegi paziyletleri bayan qılınadı : hayal aqi’lli’, dana, uyalshan’, iybeli, pa’kize bolıp, kóp soylemewi tiyis, ol kúyewine boysi’ni’wi’, onı súyiwi, perzentler tuwi’p, ba’rqulla hadal, pa’k, tuwri’ sóz, kemtar bolıw kerek, i’nji’q bolmawi’, óz iybe hám abi’royi’n to’kpewi tiyis, ol hesh qashan kúyewine mensinbewshilik , o’zin joqari’ tuti’w sezimin kórsetpewi, óz islerin jaqsı, óz waqtında orınlap, shańaraqtıń materiallıq baylıqların tejemkerlik penen isletiwi tiyis, óz minez-qulqi’ menen óz kúyewiniń qa’lbinde qayg’i’ri’w sezimine orın qaldırmawi’ kerek («Ibn Sina va tadbiri manzil»).
Oyshi’l alımnıń salamatlıqti’ saqlawg’a ta’n shi’ǵarmalarında ji’ni’si’y baylanıslardıń o’lshemleri, oǵan qatan’ ámel qılıw, ji’ni’si’y múnasibetlerde ózgeriwdiń sebepleri, olardı jolǵa qoyi’w ilajları haqqi’nda da bahalı ko’rsetpeler berilgen. Onıń pikirinshe, er-hayal olardı yadda tuti’wi’ hám oǵan ámel qılıwi shańaraqli’q múnásibetler turaqli’li’g’i’na jaqsı ta’sir ko’rsetedi. Sonıń menen birge, Ibn Sina «Kito bush-shifo» shıǵarmasi’nda shańaraq krizisi hám buziliwina sebep bolatuǵın faktorlardi’ da ko’rsetip o’tken. Bularǵa :
1. Egerde er hám hayallıqtan perzent dúnyaga kelmegen bolsa;
2. Egerde hayal erine qi’yanet qılıp, onıń itibari’n tómenletse;
3.Hayal adam tárbiyasi bosap, tárbiya ali’wi’n qa’lemese;
4.Er hám hayal bir-birlerine jaqpaytuǵın tabiyatli’ bolsa.
Ko’rınip turi’pti’, Ibn Sina shıǵarmalarında shańaraq-neke hám shańaraqlıq turmısta er-hayal múna’sibetlerin ibratli mi’sallar tiykarında jarit’i’wg’a hámde hayallar orni’ ondaǵı múnasibetlerde zárúr orın tuti’wi’n tiykarlap bergen.
Kayqawi’s qa’lemine ta’n «Qabusnama» shıǵarmasi’ (1082 – 1083- jıllarda jazi’lǵan) Shıǵıs xalıqları arasında málim hám belgili. Qabusnamada qatar ibratli’ hám turmıslıq pa’nd-nasiyatlar menen birgelikte «Muhabbat hám onıń ádetleri haqqi’nda», «Hayal almaq haqqi’nda» hám qi’mbatli’ maǵlıwmatlar berilgen. «Ey, farzand, to kishinıng tabi latif bolmaguncha oshiq bolmagusı dir, nedińkimishq beshak tabi latiflikdan paydo bolur. Har narsaki tabi latiflikdan paydo bolsa, ul beshak latif bolur». Bul jerde insannıń qalbi taza, pa’k hám ádep-ikramlil’ıq tárepinen joqari’ bolsa, onıń kewli, sıpat hám paziyletleri hám, sezimlik keshirmeleri hám taza hám shirayli’ bolıwına ishara qılingan. «Bas, eger ashi’q bolsan’ sonday adamg’a bol, ol mashuqli’qqa i’layi’q bolsın». Bunda bolajaq er-hayaldıń nekesine shekem dáwirinde bir-birin kórip-bilip, si’nap mashuqanıń aqılli’, azada, tejemker, ta’tipli-ji’ynaqli’, bala tárbiyasi’n, úy-ruwziger jumi’sların ornına qoyatuǵın kemter hám erine sadaqatli’ bolıwı na’zerde tutil’adi’.
«Ey, perzent, eger hayal almaq tilesen’, óz húrmetin’di jaqsı saqlaǵıl. Mal aziyz bolsa da hayal hám perzentin’nenayama. Biraq hayaldı pa’k dil, perzentti parmanbardar hám mehriban tutǵıl. Bul is senıń qoli’n’dadur». Bul orında hayalǵa ta’n múnasibette bolıw erdiń i’qti’yari’nda ekenligi eskertilgen. «Hayal talap qılsan, hayaldın’ mali’n talap qılmaǵıl, hayal pa’k nixod (taza tabiyat hám pa’k dil) bolsın. Kadbonu (úy biykesi hám isshen’ hayal) erine dos bolǵay. Hayalin’, taqwali’, tili qisqa, maldı jaqsı saqlawshi’ bolsın. Deydilerki, jaqsı hayal eriniń hám ómiriniń ra’hati bolur». Bunda bolajaq o’mirlik joldasi’n tańlaw da eriniń aldındaǵı juwapkershilik hám pa’kize hayal bolıwg’a ta’n paziyletler bayan qıli’ng’an.
«Eger sen hayali’n’a qizg’ani’sh qılmasan’, ol saǵan jaqsi’li’q penen múnasibette bolur. Ol saǵan ata-anan’ hám perzentlerińnen de jaqi’ni’raq bolur hám saǵan onnan dosraq kisi tabi’lmas. Eger oǵan g’ayi’rraq (rashk,qızgani’sh) ko’rsen’iz, saǵan mi’n’ duspannan duspannraq bolur hám biygana dushpannan hazar qılsa bolur, biraq onnan hazar qılıp bolmas». Bunda er-hayaldıń óz ara múna’sibetlerin qarama-qarsi’lıqlarınıń qáliplesiwine alıp keliwshi sebepler hám faktorlar haqqi’nda sóz beredi.
Yusuf Xas Hajibtıń belgili shıǵarmasi’ «Qutadg’u bilig» («Baxtqa baslawshi’ bilim») da er yaki hayal tańlaw da onıń qaysi’ sıpat hám paziyletlerine itibar beriw zárúrligi, insan shaxsi’na ta’n ózgesheliklerinıń shańaraqlıq turmısi’n basqari’wdaǵı orni’ hám áhmiyeti, er-hayal múnasibetlerinıń o’lshemleri, pa’rawan turmıs keshiriwdiń zárúr shártleri haqqında bahalı pikirler ayti’lǵan, olar házirgi shańaraq turmısi’ hám er-hayal múnasibetleri ushın hám áhmiyetli. Shıǵarmada «Sen hayal alsan’, ózińnen to’menin al, zati’ jaqsı bolsın, úyatli’, a’ndiysheli, pa’kizesin qa’legin». «Júzi shi’rayi’n qalemes, minezi jaqsısi’n qa’lese, minez-qulqi’ jaqsı bolsa, senıń júzin’di jari’tadi’. Minez-qulqi’ jaqsı bolsa, ol to’gis boladı. Minez-qulqi’ tuwri’ bolsa, ju’da’ mu’nasip boladı, hayal shi’rayi’ minezli, buni’ bilgen biledi». «Eger jaqsı a’ndiysheli hayal tabi’wg’a múyassar bolsan’, qoldan berme (darhal al). Kisi a’ndiysheli, pa’kize bolsa, onday kisi hasi’l boladı. Sen hayaldıń a’ndiysheli-aqılli’si’n qa’le, a’ndiysheli, aqılli’ hayal tabi’lsa-parasat, a’ndiyshe, baylıq, shiray, násil-nasap ja’m boladı. Sen hayaldı qádirli tut, ne sorasa tayar et».
Egerde hayal menen bir qatarda er hám bilimdan, parasatli’, aqılli’, ziyrek bolıwı, shańaraq ta’rtibin saqlaw hám onı júritiwde tártipli (tártıp ornati’wshi’),onı baqlap bari’wi’ kerekligi, shańaraqtıń ekonomikalıq tárepinen tolıqli’g’i’n támiyinlewshi, hayali’na hám perzentlerińe mehriban, jaqsı qarım-qatnasta, tuwri’ sóz bolıwı ushın parwanli’g’i’ hám turaqli’li’g’i’n támiyinlewshi zárúr faktor ekenligi ayri’qsha ayti’p o’tilgen.
Alisher Nawayi’ «Mahbul ul qulub», yaǵnıy «Qalblar sevgilisi» hám «Vaqfiya» shıǵarmalarında shańaraqlıq turmıs penen baylanısli’ erkek hám hayaldıń wazi’ypaları, óz ara múnasibet-so’ylesiw mádeniyati’, olardıń muwapıqli’g’i’ hám muwapıq emesligi, onıń aqibetleri haqqında bahalı na’siyat hám maǵlıwmatlardi’ jazi’p qaldırǵan. Tiykarınan, Alisher Nawayi’ «Mahbul ul qulub» shıǵarmasi’nıń «U’ylengenlik hám hayallar haqqi’nda» ǵı 37 faslda hayaldıń paziyletleri hám onıń shańaraqtaǵı orni’ haqqında tómendegilerdi jazadi’:
«Erkek penen hayal bir-birine mas tu’sse, ortada baylıq hám puqtaliq bolur, úy bezegi onnan hám úylengennin’ (erkektiń) tınıshlıǵı onnan. Shi’rayi’ bolsa, kewline jaǵımli’ bolur, jaqsıli’g’i’ bolsa, jan azi’ǵı. Aqılli’ bolsa, turmısi’ tártıpli hám u’y-ruwziger kerek jaraǵı tártıpli hám azada boladı.
Sonday o’mirlik joldasi’ bolsa g’am-kulpette si’rlas hám hámdam bolur, si’rli’ hám jasırın da’rt hám mashaqatta birge bolur. Turmıstan hám japa jetse, hasratles ol hám aspannan har bir ba’le kelse, ko’mekles ol. Kewlin’ g’ami’nan ol g’am shegedi. Nasaz jup úy ushın ashi’q hám jasırın qorqi’ni’shli’ kesellik. Uyatsi’z bolsa, kewil onnan azarlanadi’, jaramas bolsa, ruh onnan azap tartadı. Tili jaman bolsa kúyewinin’ kewli jaralanadi’, jaman islik bolsa, erkek júz qaralıq keledi. Mayxor bolsa, úy abadanli’ǵi’ joǵaladi’ hám buzi’qi’ bolsa úy ishi wayranli’qqa aylanadi’».
Álisher Nawayi’ usı shi’ǵarmasi’nda (11-bóleginde) hár bir kisi ushın zárúr bolǵan jaqsı peyiller hám jaman ózgeshelikler tuwri’si’nda qanaat, sabi’r, to’zim hám ádep, muhabbat, opa, haya, jumsaq kewillilik hám bir qatar jaman illetler tuwrisinda bahalı másláhátlar beredi. Álisher Nawayi’nıń’ pikirlerin psixologiyalıq qarasınan talıqlaytuǵi’n bolsaq, usı zamanlarda hám, házir hám jigit hám qızlardıń ózlerine hár tárepleme mas turmıs ortaq tańlawi’, olarda zárúr sıpat hám paziyletler barli’g’i’ shańaraqtıń’ baxti’ hám párawánli’ǵi’. Bir-birine múnásip emes erkek yaki hayal shańaraqtıń’ krizisi.
Óz dáwirinıń’ jetik ulamasi’ Rizouddin ibn Faxrudtiń erkek-hayal múnásibetleriniń’ tazali’ǵi’ ju’da’ zárúr áhmiyetke iye bolıwın ayti’p ótken halda bul máselege sonday jantasadi. «Gózzal qarım-qatnasta bolmaq islam shariyatınıń birinshi qaǵıydalarınan. Gózzal qarım-qatnaslıqtıń eń tiykarǵı bólegi hayal menen bolajaq qarım-qatnas. Qurani’ Karim hayallar menen gózzal qatnasi’q etiwge buyi’rǵan. Bunday qarım-qatnas etiwshi erkektıń dúnyasi’ tuwri’, aqireti ra’hat bolur.
Shańaraqlıq turmıs hám ondaǵi’ múnásibetler babi’nda Ahmad Danishtıń’ qarasları ayri’qsha itibarǵa i’layi’q. Ol ózinıń «Nodir voqealar» shi’ǵarmasi’nda shańaraqlıq turmıstıń’ túrli tarawları, tiykarınan neke ádepleri, úyleniw shártleri, muhabbat hám súyiskenlerdiń ádebi, qáynene-kelin nizaları, perzentlerge wásiyat, kásip-ónerleriniń paydasi’ haqqında bahalı pikirlerdi bayan etken. Onıń pikirinshe, hár bir insan belgili jasqa jetkennen keyin onda úyleniw hám shańaraq qurıwǵa zárúrlik payda boladı. Bul dáwirge kelip insan shańaraq-neke múnásibetleri, shańaraqlıq turmıs quwani’shları hám táshiwishlerinen xabarsi’z, shańaraqli’ baxıt, perzent tárbiyasi, erkek-hayallıq hám ata-analıq wazıypaların túsinip jetkendir. Ahmad Danish úyleniw shártlerine usı dáwir ushın tán bolǵan ózgesheligi turmıs quri’wshi’lardıń belgili bir kásip iyesi ekenligin, úy-jay iyesi bolıwın, shańaraq hám shańaraqlıq turmıs máselelerin iyelep alǵanlıqların názerde tutadi. Usı dáwirge tán úyleniw shártleri (qız tárepinen qoyi’lǵan) jańa shańaraqtıń párawanli’ǵi’, tókisligin támiyinleytuǵi’n faktorlardan esaplanǵan.
Ahmad Danish usı dáwirdegi úyleniwdiń maqseti hám motivi ózine tánligi, soǵan qaramay, hayallardıń’ hám erkeklerden izzet nápsi barli’ǵi’, olar ózlerin erkeklerden kem tutpasli’ǵi’, sonıń’ ushın olardıń’ haq-huquqların qorǵaw zárúrligin aytip ótedi. Ahmad Danishtıń qaraslarında hám shańaraqtıń baxti’, shańaraq párawanli’ǵi’ onıń bekkem hám turaqli’li’ǵi’ hayali’na, onıń’ ádep-ikramlil’ıq hám ruwxıylıq kamalatına baylanısli’.
XX ásir Turkistan jadidshiliginiń úlken wakillerinen biri Abdurauf Fitrat «Shańaraq» atli’ shi’ǵarmasi’nda perzentler tárbiyasi’, qızlar hám ilim ali’w kerekligi hám bul tarawda ata-ananıń wazi’ypaları, úyleniw hám úylenmeslik,úyleniwde qanday hayal tańlaw tiyis, bolajaq er-hayal birinshi náwbette nelerge itibar beriwi tiyisligi, er-hayaldıń qanday jasawları tiykarında shańaraqtıń maishati’ hám mekemesi, erkek hayalǵa tán sıpat hám paziyletler haqqi’nda turmıslıq maǵli’wmtalarǵa tayani’p aldıńǵi’ ideyalardi’ aldıńǵa súredi. Ol «millet táǵdiri mine usı millet wákilleri jasaǵan shańaraqtıń’ halatına baylanısli’, qayjerde shańaraq múnásibeti kúshli tártipke tayansa, usi’ mámleket hám millet kúshli hám tártipli boladı», dep jazadi’.
Fitrat usı shi’ǵarmasi’nıń úyleniwide qanday hayal tańlaw tiyisligi temasi’nda «Erkek-hayal qi’yi’nshi’li’ǵi’nan ibarat bolǵan turmıs sapari’nda birge bolıp, fizikalıq hám psixoloǵıyalıq tıni’shlıqqa sherik, insani’ylıq wazi’ypalardi orınlawda dastyor,qayǵi’ hám úmitsizlik waqıtlarında ǵamxor, saadat hám baxtiyarlıq waqıtlarında bir-birlerine jaqi’n bolıwları tiyis. Sonday eken, olar álbette, eń aldı menen, bir-birlerin kamali’, di’qqat hám tájiriybe júzesinen imtihan qılıwları zárúr. Hayal erkek hali’nda hám jigit qız awhali’nda jaqsı ǵana xabardar bolıp, keyin turmıs quriwları tiyis dep eskertiledi. Fitrattıń’ pikirinshe, úyleniw ushın jáne tórt nársege ayri’qsha itibar beriw tiyis : mal, nasap, shi’ray hám iyman isenim. «Úyleniw armanında bolǵan erkek penen hayaldıń mal (baylıq) ları hám nasapları bir qi’yli’ bolıwı tiyis. Erkek penen hayal bir-birilerine teń bolmay, turmısi’n mudam azapqa qoyadi’».
Shıǵıs oyshıllarınıń ruwxıylıq miyrasında bunday mi’sallardi’ kóplep dawam ettiriw múmkin. Kórinip turi’pti’, shańaraq turaqli’li’ǵi’na shaxslar aralıq múnásibetler tásiri máselesine shi’ǵi’s oyshi’lları hám aǵarti’wshi’ zi’yali’ları ayri’qsha itibar menen qaraǵanlar. Olardıń shi’ǵarmalarında shańaraqtıń muqaddesligi, onıń jámiyet turmısinda tutqan orni’, shańaraq muqaddesligin belgilewshi zárúr milliy-mádeniy hám milliy-psixologiyalıq faktorlar kórsetip ótilgen.
Alımlarımız óz izertlew jumi’slarında oqi’wshi’lar aldına tómendegishe soraw qoyǵan; shańaraqta ata-anasi’ menen qarım-qatnas dúziwinde jas óspirimniń social statusınıń tutqan ornına sıpatlama beriw. Bul sorawdi’n’ juwaplar variantları bir neshe túrli bolıp, bunda ata-anasi’ balasi’nıń óz pikirine iye bolıwına túrlishe qarım-qatnasta bolatuǵi’nli’ǵi’n kórsetken. «Ata-anam menin’ óz pikirime iye bolıwımdi’ húrmetleydi» degen juwaplar variantında ata-ana hám jas óspirim arasında teń huqıqli’ qatnasi’qtıń bolıwın kórsetse, al «ata-anam menıń óz pikirime iye bolıwıma qızi’qpaydi’» degen juwap variantında ata-ananıń balasi’nan qashi’qlasi’w pozitsiyasi’nda turǵanliǵi’, al «ata-anam menıń pikirime qarsi hám óz pikirlerin ótkeriwge uri’nadi’» degen juwap variantında ata-ananıń balaǵa basi’m ótkeriwi degendi ańlatadi’. Eń sońǵi’ juwap variant bul «Men óz oy pikirlerimdi ata-anama bildirmeymen» degeni ata-ananıń balasi’nıń qashi’qlasqanliǵi’n bildiredi.
Orta dárámatqa iye shańaraqta jasawshi’ balalar ata-anasi’nıń talaplarına onshelli itibar bermeydi. Joqari’ dárámatqa iye shańaraqtaǵi’ balalarǵa Sali’sti’rǵanda, bul sonı kórsetedi joqari’ dárámatqa iye shańaraqlardıń social statusı shańaraqtaǵi’ óz ara qarım-qatnaslarǵa tásir jasawi’nda. Birinshiden balanıń hám ata-anasi’nıń jasi’, dinamikasi’na qaray, poziciyalarınıń ózgeriwi. Eger ata-anada balasi’nıń jasinıń úlkeyiwine qaramastan balasi’na degen qarım-qatnas poziciyasi ózgerissiz qala berse, onda balanıń óz is-háreketlerine baha beriwinde keskin ózgerisler payda boladı. Jasi’ úlkeygen sayi’n jas óspirim ataanasiarasındaǵi qatnasiqlardi biyǵárez túrde bahalaydi.Ekinshiden, jas óspirimnıń ata-anasi’ arasındaǵi’ qarım-qatnasların bahalawi’na social stratifikatsiyalıq faktorlar tásir jasaydi. Bul etapta jas óspirim menen ata-anasi’ arasındaǵi’ qarım-qatnaslardıń dúzilisinde de ózgerisler payda boladı.Sebebi, ata-ananıń bul etaptaǵi’ social statusınıń ulıwmalıq belgileri kórine baslaydi’.
Ayri’qsha, shańaraqtıń tiykarın qurawshi’ erkek hám hayalǵa tán sıpat hám paziyletlerdiń qáliplesken bolıwı, olar shańaraqlıq wazıypa hám wazi’ypalardi’ sadaqat penen orınlawları, bir-birine mehriban hám keshirimliligi eń zárúr qádiriyat sıpatında ardaqlanadi. Shańaraq turaqli’li’ǵi’n belgilewshi shaxslar aralıq múnásibetler tásirine tán bahalı maǵli’wmatlar házirgi shańaraqlıq turmıs hám onıń turaqlil’i’ǵi’n támiyinlewde hám zárúr áhmiyetke iye boladı.
Jetilisken áwlad tárbiyalap jetistiriw máselesi mámleketimizdiń eń zárú rhám aktaual waziypalarınan biri esaplanadi.Usı qarastantálim-tárbiya menen shuǵıllanatuǵın shaxslar hám mekemelerge eń úlken juwapkershilik júkleydi. Olar bul juwapkershilikti sezgen halda miynet qılıwların talap qılınadı. Jas áwladtıń tálim-tárbiyasi’ mámleketimiz rawajlaniwi ushın qanday áhmiyetke iyeligin Birinshi Prezidentimiz ózińiń «Joqari’ ma’waniyat-jenilmes kúsh» shıǵarmasi’nda tómendegishe tusindiredi: «…xalqimızdiń ertengi kúni qanday bolıwı perzentlerimızdiń búgın qanday tálim-tárbiya ali’wli’ǵi’na baylanısli’. Bunıń har qaysi’ ata-ana, ustaz hám mugallim bala timsalinda en aldı menen shaxsti kóriwi tiyis». Birinshi Prezidentimız balalar tálim-tárbiyasi’nda balag’a qanday jandasi’w tiyisliligin ayti’p ótilmekte. Balalıqtıń en quramali’ baǵanasi’ óspirimlik esaplanadi’. Bul dáwirde bala ótiw basqi’shi’n basi’nan keshiredi. Biz mine usı dáwir hám onıń ózine tán tárepleri haqqında pikir júritemiz.
Óspirimlik dáwiri insan turmısinıń ózine tán dáwiri bolıp, bunda ekilemshi ji’nsi’y organlardıń keskin rawajlani’wi’, dene dúzilisinıń ózgeriwi, ózi tuwrisindaǵı maksimalizmniń artıwı sıyaqlı psixologiyalıq halatlar baqlanadi.Óspirimlerdegi bunday fizikalıq, aqıliy, ruwxıylıq-psixoloǵıyalıq ózgerisler olardıń óz ata-anaları menen bolatuǵın múnasibetlerin keskinlestirip qoyadi.Aqibette olar ortasında bir-birin tusinbewshilik, nervlesiwi, jánjelli jaǵdaylardıń ko’bewi halatları kóbirek baqlanadi. Bunday jánjellerden birinshisi –«Ata-analar múnasibetleriniń turǵın emesligi» jánjeli dep ataladi. Usı jánjel kóbirek ushi’raydi’ hám ol ózinde social múnasibetler alemindegi ósmirdiń real qarama-qarsilıqli’ statusın sáwlelendiredi : «Ele úlken emes, bala hám emes». Úlkenlerge qarag’anda baladaǵı «ideal emeslik» ayti’lsa, shańaraqtaǵı onnan kishkenelerge qaraganda onnan «ideallıq» talap qılınadı. Óspirimniń si’rtqi’ korınisindegi kemshilikler- ózin ji’ynasti’ri’p júre almasli’g’i,’ kóp terlewi, dene dúzilisindegi ten’ emesligi ata-analardıń g’ashi’n keltiredi. Olar ótiw dáwirine tán bolǵan ózgeshelikler ekenligin ata-analar bilseler de, ne ushın ósmirlerdi tártıpsizlikte, apiwayi gigienaliq talaplardi orınlay almaslıqta, ózin eplep júre almaslıqta ayi’playdi’.
Si’rtqi’ tárepinen onshelli kelisken bolmaǵan óspirim endi shańaraqta qolaysizlıq keltirip shıǵaradı. Bul halat ata-analardıń óz perzentlerine bolǵan múnasibetın ózgertiredi. Natiyjede ósmirdegi jaqsı sıpatlar kórilmeydi yaki tuwri bahalanbaydi. Ósmirler menen ata-analar ortasındaǵı jánjellerdiń keyingi «Hadden artiq g’amxorlıq» jánjeli dep ataladi. Bunday jánjeldi keltirip shigaratuǵın sebep ata-analardıń hadden artiq darejedegi óz perzentine miyirbanlıǵı esaplanadi. Ata-analar perzentler ushın jasaydi’ hám bul tárbiya usılın tuwrı dep bahalaydı. Nátiyjede bala óte kúshli qadaǵalaw astında qaladı. Balanıń har bir hareketi qadaǵalaw astında boladı.Bunday halat balalarda juwapkershilikti, tashabbustıń joqlig’i’n, óz betinshe isley almaslıqtı, úyde hesh kimge jardem bermeslikti keltirip shig’aradi. Jánjeldıń kelip shi’ǵıwi’na sebep sonda, bunday g’amxorlıq jas balalar ushın bálki tuwri bolar. Biraq óspirimlerge bunday halat maqul kelmeydi. Aqibette ata-analar menen ósmirler ortasında keskinlik kelip shıǵadı. Ata-analardaǵı bunday psixologiya «ko’rlik» tıń sebebi olardaǵı balasina qarag’anda onıń erte balalıǵındaǵı emotsionallıq múnasibetin saqlap qali’wg’a umti’li’wda jatadi’. Keyingi jánjeldıń tu’ri «Óspirimnin’ óz betınshelikke bolǵan huqıqinıń húrmet qılinbasli’g’i’» jánjeli dep ataladi. Óspirim óziniń shańaraqtaǵı ornın málim nárselerge mulkshilik huqıqi barlıǵın tasti’yi’qlaw arqali’ ornatpaqshi’boladı. Onda «meniki» degen túsınik qálıplesedi. Ol ańlap jetedi, múlik kimnıń qolinda bolsa, hakimiyat onıń qolinda boladı. Ata-analar óz balaların muliktıń bir bólegı, dep esaplaydı.Óspirim ózinıń shegaralap alǵan aymaǵına iye boladı. Ata-analar bul aymaqqa biymalel basti’ri’p kiredi. Bul halat ósmirge jaqpaydı. Aqıbette olar ortasında jánjel kelip shıǵadı. Bul jánjel tiykarında ata-analardıń shańaraqlıq tárbiya máselelerindegi sawatsi’zlıq deregi esaplanadı.
Ata-analar menen ósmir jastaǵı balalar ortasındaǵı jánjellerden jáne biri ata abiroyinıń jánjeli dep ataladi. Bul jánjeldi keltirip shıǵaratuǵın sebep kópshilik atalardıń óz perzentin «haqi’yqi’y erkek» qılıp tárbiyalamaqshi’ bolmaǵı. Ósmirdiń hám fizikalıq, hám ruwxıylıq tárepinen er jetpegenligi menen atasinıń onnan úlkenlerge tán talaplar qoyiwı ortasındaǵı qarama-qarsılıq natiyjesi arqali bul jánjel kelip shıǵadı. Bunnan tisqari bala atasi’ qálegendey «haqi’yqiy erkek» bolıwın qálemes. Bul jánjeldi saplastiriwdiń tutas jolı ósmirdiń atasi ózin ózgertiriwi kerekliginde jatadi.
Joqarida biz keltirgen jánjeller ósmirler psixoloǵıyasina kúshli tasir kórsetedi . Olarda málim jaman psixikalıq halatlardı shıgarıwı múmkin. Sonıń ushın ata-analar egerde óz perzentleri menen bir jánjeldi aniqlasa, albette psixolog-másláhátshige ushırawı tiyis boladı. Sociallasıw faktorlarınan en’ zárúr hám tasirın, yaǵnıy jámiyettiń jetekshi buwını shańaraq esaplanadı. Shańaraqta balanıń sırtqı waqi’yalıqta tásir etetuǵın nárse hám qubılıslardı seziwi qálıplese baslaydı. Shańaraqtaǵı ortalıq shaxslar aralıq múnasibeti ata-ananıń maǵlıwmatlılıq dárejesi, socialordi’, materiallıq támiyinlengenligi balanıń turmıs jolın belgilep alıwǵa járdem beredi. Ata-ana tárepinen balaǵa beriletuǵın sanalı maqsetli tárbiya, shańaraq ishindegi ortalıq balag’a tásir korsetedi, natiyjede perzentte jas ótiwi menen shaxs dúzilisinde ózgerisler kózge taslanadı.
Óspirimler taǵdirine shańaraq quramı hám onıń aǵzaları arasındaǵı óz ara múnasibetler qattı tásir qıladı. Shańaraqlıq sharayattıń jaqsı bolmaslıǵı social awır awhaldaǵılar yaki tárbiyası awır ósmirlerge tán. Sociallasıwdıń bir qansha avtonom psixoloǵıyalıq mexanizmleri bar bolıp,bunıń natiyjesinde ata-analar óz balalarına tásir qıladı.Birinshisi, bekkemlew. Balanıń minez-qulqın xoshametlep úlkenler onıtuwrı dep biledi hám belgilengen qaǵıydalardı buzǵanlıǵı ushın balanı jazalap ata-analar sanasına jámiyet qaǵıydaların belgilengen dizimin sińdiredi. Olarǵa ámel qılıw bala ushın aste-aqırın ádet hám ishki talapshańlıq bolıp qaladı. Ekinshisi, identifikatsiya. Bala ata-anasına salıstırıladı hám olarǵa uqsawǵa háreket qıladı.U’shınshisi, tu’sinbewshilik.Balanıń ishki dúnyasın bilip turıp hám onıń mashqalalarına anıq juwap beriw arqalı ata-analar onıń sanası, dúnya qarası hám sóylewshilik sıpatların qálıplestiredi.
Ata-analar hám balalar ortasındaǵı emotsoinal tondi’ psixologlar qutbli shkala kórınisinde oylawları, bir tárepinde maksimal jaqın, ıssı, mehir-aqıbetli múnasibette bolǵanlar tursa, basqa qutbda –uzaqlasqan, suwıq hám dushpan bolǵanlar turadı.Birinshi halatta tárbiyanıń tiykarǵı quralı bolıp itibar hám xoshametlep tursa, ekinshisinde – qattı qollıq hám jaza turadı.Birinshi baǵdardiń ústinligin dálilleytuǵın kópshilik baqlawlar bar.Ata-ana mehriniń qattılıǵı, oǵan múnasibettiń kemliginde bala ózine joqarı baha beriwde basqalar menen ıssı, dostana múnasibetler bekkem jaqsı «men» obrazında kishishaxsqa aylanıp qaladı.Óspirimde ushiraytuǵın psixofizioloǵıyalıq hám psixosomatikalıq ózgeriwsheńlik, nevrotikalıq nerv buzılıwı, soylesiwdegi, aqılıy xızmetindegi yáki oqıwdaǵı qıyınshılıqtıń júzege keliwi-jaslıǵında ata-anasınıń dıqqat-itibari hám mehiri jetispesligi aqibetinde kelip shiǵatuǵın nátiyjeler.
Ata-ana tárepinen suwıqqanlıq hám dıqqat-itibarsızlıq balalarda ańlap bolmaytuǵın óz ara qarama-qarsılıqtı (jánjel) keltirip shıgaradı.Bul dushpanlıq ata-anaǵa qaraǵanda anıq-rawshan kórıniwi menen birge, jasırın hám bolıwı múmkin.Bazı bir ósmir hám óspirimler tárepinen bolatuǵın, heshqanday jamanlıq qılmagan biygana adamlarǵa qaraǵanda ózine esap berealmaytuǵın, motivlestirilmegen qattı qollıq kópshilik jaslıqtaǵı sezimler tásirinde boladı.Ata-ana qadaǵalawınıń túrli usılların jáne shkala kórinisinde oylaw múmkin, bir qutbda balanıń joqari aktivligi, ózbetınsheligi hám tashabbuskorligi hám basqasinda-passivlik, qaramlıq hám kor-korana qulaq salıw hám basqalardı kiritiw múmkin. Eger ata-analar tárbiyada demokratiyalıq usıldı qollap-quwatlasa, óspirinlerdiń ata-ana menen bolǵan múnasibetlerinde jaqinlıq boladı. Bul metodika kópshilik dárejede óz betınshelik, aktivlilik,tashabbuskorlik hám social juwapkershilikti tárbiyalawda qol keledi. Bul halattabalanıń minez-qulqı bekkem, dizimli hám iyiliwsheń, usı menen birge ratsional kórıniste boladı. Ata-ana bárqulla óziniń talapları motivlerin túsindiredi hám onı ósmir menen dodalaniwin xoshametleydi húkimranlıq tek zárúr waqıtta isletiledi, balada qulaq salıwlıq penen birge ózbetinshelik qádirlenedi.Ata-ana qaǵıyda ornatadı hám olardı turmısqa bekkem engizedi, biraq ózin ayipsiz esaplamaydı, ol balanıń pikirine qulaq saladı, biraq óziniń qálewinen kelip shıqpaydı.
Múnasibetleriniń eń aqırǵı kórinisleri avtoritar yáki liberal tárepi.Ol jaman nátiyjeler beredi.Avtoritar metodika balalarda ata-analardan uzaqlasiwina(biyganalasiwina) ózlerin shańaraqta áhmiyetsiz hám kerek emeslik seziminkeltirip shigaradı.Ata-ana talapları tiykarsız bolsa, qarama-qarsılıq hám agressiyanı yáki ádetiy apatiya hám passivlikti keltirip shıǵaradı.Shıdamlılıq tárepine awıw sonıń menen birge perzentte ata-analardıńoǵan qaraganda jumısı joqday sezimin oyatadı hám onda juwapkershilikti qálıplesiwine kesent beredi.
Óspirimlerdi ata-analar menen óz-ara múnasibet tusiniw ushın jas ótken sayın bul múnasibetler wazıypaları hám ol menen baylanıslı bolǵan tusinikler qanday ózgeriwin biliw tiyis. Bala kózaldında ata hám ana bir qanshakóriniste kórinedi: emocional ıssılıqhám turtki deregi sıyaqlı (olarsiz bala ózin qorǵawsiz sezedi) ,húkimdar sıyaqlı, direktiv instantsiya, jaqsılıqlar, jazalarhám xoshametlewler taqsimatshisi sıyaqlı, úlgili, aqıllıhám eńjaqsıinsanıy sıpatlar tımsalı sıyaqlı hámme nárseni isenim tapsıratuǵın úlken dos hámmaslahatshi sıyaqlı sezedi. Biraq bul funkciyalardıń bir-birine qatnasıhám harbiriniń psixologiyalıq áhmiyeti jas úlkeyiwi menen ózgeredi.
Shańaraq, ondaǵı shaxslar aralıqmúnasibetler, er – hayal hám ata – ana, balalar múnasibetleri kóplegen izertlewlerdiń obekti hám predmeti bolǵan .Bul boyınsha Ózbekstan alımlarınıń jumısları da dıqqatqa ılayıqlı.Tiykarınan, ata – analıq ustanvkalarıhám olardıń perzent tárbiyalaw usulları mashqalası rossiyalıq bir qatar izleniwshilerdińshıǵarmalarında kórsetip ótilgen (A.E.Lichko, A.A.Bodalev, A.A.Stolin, E.G.Eydemiller, V.V.YUstitskiy).
Ata – analıqtıń en áhmiyetli sıpatlarına aldı burın protekciya yamasa perzentlerdi tárbiyalaw ushın sariplanatuǵınkúsh, waqıthám itibar olshemi, balanıń túrli mútájliklerin qanaatlandırıw dárejesi, tártip – intizamǵa shaqırıw menen baylanıslı talaplar darejesi, sheklewler yamasa balanıń minez – qulqın tártipke salıwǵa isletiletuǵın sankciyalar sisteması kiredi. Ǵıperprotekciya – ata – analardıń perzentlerinebolǵan hádden zıyat itibari bolıp, bul olardıń bala tárbiyasıushınkúsh, waqıthám itibardı ayamaslıqlarında kórınedi. Ata– ana bul jumıstıturmıs tárizine aylandıradı, yaǵnıy ana ushın da, ata ushın da bala tárbiyası ómiriniń mazmunına aylanadı.Gıperprotekciya – ata – ana tárepinen barlıq tilek hám mútájliklerdi bile tura, kritika hám pikirlesiwsiz qanaatlandırıwǵa umtılıw; balanı hár qanday qıyınshılıqlar hám tosi’qlardan qorǵaw, onıń barlıq qálewlerin sol jerde orınlaw, erkeletiw, apiwayi jetiskenliklerden quwanıw, qátelerin sezbeslikke qaratılǵan hareketler.Balası ushın «janın jabbarǵa beriwshiler» ádette ózleri bilmegen halda perzentlerine jamanlıq qılıp atırǵanlıqların sezbeydi, nátiyjede bala keleshekte iske taqatsız, kópshiliktiń ishinde ózin tuta almaytuǵın, turmıstıń pás – bálentliklerinde óziń ilajsiz sezinetuǵın, erinshek,erke bolıpqaladı.Ásirese, bala óspirimlik jasına jetkende, erke, is jaqpas bolǵanı ushın dosları hám teńlesleri atirapinda da hámme aytqanlarıbolıwın qáleytuǵın, liderlikke umtiliwshanlıǵın kórsetkisi keletuǵın, biraq ishki tárepten, negizinde onda bunday sıpatlar bolmaydı. Gáp sonda, bunday halatlarda ata – ana zurriyadi tımsalında aldın óz turmıslıq tájiriybesinde erise almagan armanların júzege shıgarǵısi keledi, olardıńtárbiya uslubları tiykarınan soǵan qaratilǵan boladı, biraq bala kóptárepten nashar ekenligin keyinshelli sociallıq ortalıqtıń turli jaǵdaylarına tuskeninde sezine baslaydı.
G’amxorlıqtan ústem keletuǵın giperprotekciya – bunda erkeletiwden kóre ata – ana tárepinen balasinıń har bir júrgen qádemi hám is – háreketın baqlawga alıw arqalı oǵan itibar beriw nazerde tutıladı. Sonıń ushın bul tárbiya uslında túrlishe taqiyqlawlar, shegaralawlar («ol múmkin emes», «bul múmkin emes» turinde) kópboladı. Bunday sharayatta úlken bolǵan bala ádette erkin pikirli, óz betınshe qarar shig’ariwshi bola almaydı, biraq sál nársege ashıwı keletuǵın, kóp nárselerden narazı halda úlken boladı, sebebi ol barqulla baqlawdı, birewlerdiń hámme jol – jobaların kórsetip, aytip beriwlerine úyrenip qaladı: anasi bolmasa sabaq tayarlay almaytuǵın, atasi bolmasa kóshege shiqpaytuǵın boladı, barlıq jumıslarında úlkenlerdiń aralasıwına kónligip ketedi. Juda kúshli ádep – ikramlılıq juwapkershiligi – bunda ata – ana tárepinen balaga bolǵan talaplar dárejesi joqarı boladı, biraq onıń tiykarǵı qálewi, mútájlikleri onshelli itibarǵa alınbaydı. Ata – ana balasınıń keleshegin puxta qılıwdı oylap, onıń júrıs – turısı ushın ózlerin juwapker dep sezingen halda, shaxsiy qiyalındaǵı insandı jaratıwǵa, shaxstı qálıplestiriwge urınadı, ayırım waqıtları baqlaw astında balanıń jasi, aqıliy yamasa fizikalıq múmkinshiliklerinen tıs talaplar, tapsırmalar da berileberedi. Máselen, «sen tunǵıshimızsan, ukelerińe sen qarawin kerek», degen mánide oǵan shańaraqtaǵı kishkene agzalarına yamasa keselikke shalınǵan shańaraq aǵzasına qaraw sıyaqlı juwapkershilikli hámawır jumıslar da júklenedi.
Emotsional radiya – bunda ata – ana balasın sonday tárbiyalaydı, onıń ata –ana ómirinde ol ózine jarasa tashwish, artıqsha júk ekenligi, ol bolmaganıńda ata – ananıń ómiri basqasha bolıwı úziliksiz ráwishte esletip turiladi. Eger bul perzent shańaraqta jalǵız bolmasa, basqa arzenderek, súyiklirek insan bolsa, jaǵday jane de awırlasadi, «sen bolmaganıńda. . .», yamasa qız balaga qarap: «senıń ornında ul bala bolǵan da edi . . .» turindegi keri sózler tez – tez aytilıp turadi.
Ayırım ata – analar bul sıyaqlı emocional tárepten balasın biykarlap atırǵanligin jasırıwǵa urınadı, «nege balani jaqtirmaysan?» sıyaqlı sorawlarǵa tiykarında onı súyiw kerekligin aytqani menen baribir bala ata – anasi ushın artiqsha tashuish ekenligin sezinip jasaydi hám tezirek erkin bolıpalıp, olardı taslap ketiwdi, ayırım jasawdı qálep qaladı. Ana qanshelli óz mehriybanligin jasalma rawishte korsetiwge urinbasin, bala baribir olardıń haqiyqiy emesligin kewili menen sezedi.Asirese, atasi menen ajirasqan yamasa ata taslap ketken halatlarda ananıń bunday múnasibeti balaǵa júdá awır batadı.Qattıqollıq – bir qarasta emocional biykarlawǵa uqsaydı, biraq onnan ashiǵıraq har awırraq boladı. Qattıqollıq tuwrıdan – tuwrı balanı jasliginan uriw, soǵıw, kemsitiw formasinda yamasa bala mútájliklerine tolıq biyparwalıq, onıń bar – joqliǵin sezbeslik sıyaqlı korınislerde bolıwımúmkin.Eki halatta da bala jasliǵınan ne qılıp bolsa da tezirek úlkenbolıw, ózi ámellep tirishiligin qılıwı, ata – ana eziwinen qutılıwın oylap jasaydı. Bunday shańaraqta balani qanday da bir minez – qulıqushın jazalaw ádet túsine kirip qaladı, bala qorqqanıńan ata –ana húkimine boysinip atırǵanligi, bunıń keleshekte jaman tásirleri bar ekenligin úlkenler bilmeydi, bilse de bul usı olar ushın nátiyjeli túyiledi. Ayipdarlıq, ayipqa jarasa jaza sıyaqlıusıllar bala minez – qulqın basqarıwshı psixoloǵıyalıq faktorga aylanadi, ol da keleshekte bárqulla ayipdarlardı izlewge úyrenip baradı. A.Freyd teoriyasina kóre, mine usı nday jazaga húkim etilgen bala bargan sayin agressiv bolıp baradi, ózińde qayǵınıń qaysidur bir obektten (ózińen kishkenelerden, biyganalardan, haywanlardan) aliwga qast etken, qasaskar bolıpósedi.Maǵlıwmatlarǵa kóre, Amerikada kóshe balalarınıńkominde % ti shańaraqta mine usı nday tárbiyanıń qurbani boladı.Amerikalıqalım S.D.SHerrits shańaraqtaǵı mine usı sıyaqlı qattıqollıqlardıń bala hám ata – ana minez – qulqına unamsız tásirin úyrenip, olardıń xarakterinde júz beretuǵın ózgerislerge toqtalıp ótken. Fizikalıq tárepten balaǵa zulım etip, onı urıw halatları da derlik barlıq qatlam wakillerine tán boladı.Turmısta, is – xizmetinde awmeti kelmegen yamasabaxıtsiz muhabbat qurbanı bolǵan , biraq perzent kórgen shańaraqlardıń hayallarınıń kópshiligine ashıwın balalarınan alıwga meyillik qálıplesip baradı, bul barǵan sayın turmıslıq kónlikpege aylanıp baradı. Ásirese, stress faktorlar tásiri astında ata – anna ( máselen, jumıssızlar, úyi joqlar, jumis izlep basqa jerlerge ketip qalǵan migrantlar, etnik yamasa finanslıq qiyinshilıqlardıń qurbanları, kambagallar) ózińıńsociallıq mashqalaların sheshe almay, tuwilǵan balasinan óz osh ala baslaydi.
Turmıstaǵı mashqalalar qanshelli ata yamasa anna ushın quramali túyilse, olardıń balasin uriwi, onnan osh aliw itimali sonshelli joqari bolıwın alımlar úyrengen. Sonısi xarakterli, balasin tez – tez uratuǵın ata – anna Ayırım halatlarǵaoǵan qattiqolliginıń sebebin aytip, bulsıyaqlı háreketlerdi ne ushın, ne sebepten ámelge asırıp atırǵanligin tusı ntiriwge de ádetlenedi, balani olardı tusı niwge, hatteki, komek beriwge shaqiradi. Máselen, tapqanıńózi koshede jep, alkagolǵa almastirip kelip, ashiwin jane baladan aladi da, puli neǵızinde kem ekenligin, ishpese tura almasligin balaga tusı ntiredi. Bunda balanıń jasi onshelli áhmiyetli de emes.
Gipoprotektsiya – sonday halat bolıp, onla ata – ananıń bala menen shuǵıllaniwga ya waqıti jetspeydi, yaki bull jumisti basqalarǵa juklep qoyadi.Ayırım ata – analar sol turizde turmıs keshirip, perzentlerińUlıwma baqlamaydi da, onıń tagdirine biyparwa boladı, gamxorlıq korsetpeydi, balasinıń’ kelesheǵıne qayǵırmaydi. Gıpoprotektsiyanıń jasırın formasinda ata – ana bala ustıńen atıńa nelerdidur qılǵanda boladı. Biraq negızinde olardı tek gana ózlerińıńkúndelik mashqalalar qıziqtiradi.Bala bul halatlardi analiz etip, ózińıń kerek emesligin, shańaraqta artiqsha ekenligin anlap baradi.
Taslap qoyılǵan balalar yamasa yaki taslandıq balalar – ádette jaslıǵınan ya materiallıq, ya ruwxıymútájlikleri qanaatlandırılmaǵan balalar bolıp tabıladı.Olar máselen, qarıni toymaganınan fizikalıq rawajlanıwdan arqada qalsa, baqlaw hám itibardiń joqlıgınan túrli jinayat jollarına kirip qaladı, Jaqsı, haqıyqıy itibar hám mehirdiń joqlıǵınan jámiyette, adamlar arasında óz ornın tabıwǵa qiynalatuǵın, adamawı, sawatsız bolıp ósedi.Bulardıńbarlıǵı olardıń keleshekte jinayat jollarına kirip qalıwına yamasa zıyanlı ádetelerge úyreniwine sebep boladı.
Gipoprotektsiyanıń da hádden ziyanlı forması bar bolıp, onda bala ata – ana baqlawınan ataylap taslap qaldırılǵanlıǵı sebepli, onıń nadurıs jollarǵa kirip ketip atırǵanlıǵınada biyparwa boladı. A.E.Lichko, A.A.Vdovichenkolardıń Rossiyada ótkergen izertlewlerinde jaman jolǵa kirip ketken, er jetpegen jinayatshılardıń ata –analarında úlken qátelikler anıqlanǵan. Olar balasinıń nadurıs is – hareketin aqlamaqshı da boladı, yamasa ayıbın basqalarǵa, máselen, kóshe balalarına, mekteptegi tártıpsizliklerge, oqıtıwshılardıń biyparwalıǵına awdarmaqshı boladı, tek gana ózleriniń ayıbın sezbeydi yamasa tan almaydı. Shańaraqlıqtárbiyanıńjáne bir formasi – qarama – qarsılıqlı tárbiya. Bunda shańaraq aǵzalarınıń hár biri bir balaǵa túrlishe tárbiyausı jolların qollanadı, máselen, atası juda qattıqol, ana júda mehriyban, yamasa ata – anna balanıń minez – qulqin juda baqlap, juwapkershilik penen onıńádep – ikramlıqtárbiyasi menen shuǵıllanadi, kempir apasi bolsa kerisinshe, onı erkeletip, izden shigarali – «ele jas, úlkenbolǵan da ózi Jaqsıbolıp ketedi», turinde maqullayberedi. Bunday turaqsiz tárbiyausı lların E.Eydemiller, V.YUstitsiy, N.Lengard úyrenip, onıń aqibetıńde ballada unamsiz xarakter ózgeshelikleri,máselen, qaysarlıq, abrayli shaxslardıń kritikasin nadurıs bahalaw sıyaqlılar qálıplesiwi daliyllengen.Ata – ana tárbiyadaǵı turaqlilıqtıń aqibetlerińqiyal etse, onıńaldıń aliwdi bilmeydi.Kópshilik ata – analar balasin jogaltip qoyiwi yamasa onıńkewili qaliwinan qorqip ta nadurıstárbiya jolların tutadi.Sonıń ushın shańaraqlıq tárbiya júda quramalı protsess bolıp, onda ata – analaraldınnan psixologiyalıq tárepten tayar bolıwları kerek.Jalǵız ata – analar. Ata yamasa anadan biri bar bolǵan shańaraqlardıń payda bolıwına túrli sebepler bar: ajıralısıw sebepli birewi qaladı, nekesiz payda bolǵan shańaraq sharayatı, bunda ananıń jasi úlkenbolıwı da, juda jas bolıwı da múmkin. Ádette turli sebeplerge kóre jalǵızlanıp qalǵan tolıq emes shańaraq aǵzalarıjámiyetten biraz bólek jasawga, jalǵızlıqqa beyim boladı.Bunday shańaraqlar finanslıq krizislerge de ushıraydi. Ayrım usınday shańaraq perzentleri júdajaslıqtan ata islewi lazımbolǵan jumislardıń bir bólimin óz moynına alıwga májbur boladı. Teńlesleri arasında adamawı, gápke de ayırım islerge de beyimligi bolmagani ushın onıń dosları da kem boladı. Tiykarǵıqarım – qatnas obekti ana bolıp, ol da kobinshe turmıs tashwishleri menen balasına jetkilikli itibar bere almaydi.Ásirese, óspirimlik jasındaǵı balalar ata – ananıń ajıralısıwın júda kewillerine jaqın aladi, ashıwlanatuǵın, sálge jánjel kóteretuǵın, anasi menen de, basqa jaqıları menen de kelise almaytuǵin, agressiv bolıpqaladı.
Injıq balanı jalǵız ózi tárbiyalawǵa májbúrbolǵan shańaraqlardaádette depressiya halatı baqlanadı. Kóbinshe bunday ana ózin áwmetsiz, turmısjaǵdaylarınıń qurbanınday sezinedi, kóbinshe qapa bolıpjúredi hám ish – ishinen ózin balaları aldında gúnakar sezedi, keleshekte onı hám perzentleriń neler kútip atırǵanlıǵın bilmey tashwishlenedi.