Jinis payda etiwshi

19-su’wret. Lentali silikatlardin’ ekilansan

(list ta rizli) silikatlar. Onin formulasi

shinjiri.

(Mg,Fe)3(Si,Al)410(OH)2(Mg,Fe)3(OH)6. Gil minerallari da japiraqli (list ta’rizli) silikatlarg’a kiredi.

Japiraqli (list ta’rizli) silikatlar strukturasinda h’a’r bir kremnekislorodli tetraedr basqa sonday tetraedrler menen baylanisip, sheksiz tegis strukturani payda etedi (20-su’wret). Muskovit strukturasi bir tetraedrler qatlami h’a’m oni h’a’r eki ta’repten orap turiwshi oktaedrler qatlamlarinan ibarat.

O

20-su’wret. Japiraqli (list ta’rizli)

silikatlardin ’ du ’zilisi.
lar arasinda kovalent baylanis bar bolip, bir oktaedler h’a’m eki tetraedrler qatlamlarinan quralg’an paketlar o’z-ara unamli (anodli) zaryadlang’an K+ ionlari menen baylanisqan. Bul baylanis ionli strukturadag’i en’ ku’shsiz baylanis esaplanadi. Sonin’ ushin da deformatsiya waqtinda slyudalardin’ kristallari pishaq yamasa tirnaqlar ja’rdeminde tez an’sat listlerge ajiraladi.

Karkasli silikatlar strukturasinda h’a’r bir tetraedr to’rt, basqa tetraerler menen baylanisqan. Na’tiyjede kremnekislorodli tetraedrler sheksiz u’sh o’lshemli karkas payda etedi.

Atawli silikatlarg’a bir qansha minerallar h’a’m mineral toparlar kiredi. Olardin’ strukturasinda kremnekislorodli tetraedrler bir-birinen ajiralg’an. Granatlar h’a’m tsirkon atawli silikatlarg’a kiredi. Olivin h’a’m kainit te atawli silikatlarg’a tiyisli. Olivinnin’ formulasi (Mg,Fe)2SiO4, kainitdiki bolsa AbSiO5.

Minerallardin’ basqa basli klasslarina oksidler, karbonatlar, sulfidler, sulfatlar, fosfatlar h’a’m sap (taza) minerallar kiredi. Olardin’ strukturasi, silikatlardan pariqli tu’rde, atomlardin’ o’zgesha birigiwi tiykarinda du’zilgen. Karbonat-ion [(CO3)^2-] karbonatlar toparina struktura tiykari esaplanadi. Kaltsit jer qirtisinda ken’ tarqalg’an karbonatli mineral. Rodoxrozit (MnCO3) ta’biyatta ju’da’ kem ushiraydi. Qizg’ish ren’i ko’pshilik jag’dayda marganets minerallarina ta’n.

Oksidler toparina minerallar kislorod menen baylanisqan bir yamasa bir qansha metallar ionlarinin’ birikpesinen ibarat. Korund (Ah03), shpinel, rutil h’a’m magnetit sonday oksidli minerallar. Korund h’a’m shpinelnin’ taza kristallari qimbat bah’ali taslar esaplanadi. Magnetit h’a’m rutilten temir h’a’m titan alinadi.

Sulfidler ku’kirt menen baylanisqan metal ionlarinan quralg’an. Sulfidler toparina minerallar sanaat ushin ju’da’ a’h’imiyetli esaplanadi.

Sulfatlar strukturasinin’ tiykari sulfat-ion (SO4^2-) esaplanadi.

Fosfatlar strukturasinin’ tiykarin fosfat-ion (RO4^3-) quraydi. Olardin’ arasinda apatit [Ca5(PO4)3] ken’ tarqalg’an mineral esaplanadi. Adamnin’ h’a’m ko’pshilik h’aywanlardin’ tisleri apatittin’ mikroskopiyaliq kristallarinan quralg’an. Firuza (CuAl6[PO4]4[OH]85H2O) fosfatlar toparina siyrek ushiraytug’in mineral.

Minerallar baylanisiwi, qattilig’i, ren’i, formasi, magnitliligi, eriwshilik da’rejesi h’a’m tig’izlig’i boyinsha aniqlanadi.

Minerallardin’ ta’biyiy qa’siyetleri olardin’ ximiyaliq qurami h’a’m minerallar strukturasindag’i ximiyaliq baylanislardin’ tu’rleri menen belgilenedi.

Silikatli h’a’m alyumosilikatli minerallar

Silikatlar klasina litosferani qurawshi h’a’m san jag’inan en’ ko’p bolg’an minerallar kiredi. Olardin’ uliwma sani 800 ge jaqin bolip, jer qirtisi massasinin’ 90 % ke jaqinin quraydi. Silikatlar ko’pshilik taw jinislari, a’sirese magmatikaliqaliq h’a’m metamorfikaliq jinislardi payda etiwshi tiykarg’i minerallar esaplanadi.

Silikatli minerallar arasinda en’ ko’p tarqalg’anlari avgit, aktinolit, andaluzit, berill, bronzit, vezuvian, vollastonit, gedenbergit, gipersten, diopsid, dioptaz, jadeit, kaolinit, kianit (disten), kordierit, lazurit, leytsit, montmorillonit, nefelin, olivin, pirofillit, dala shpatlari, rogovaya obmanka, rodonit, serpentin, sillimanit, sodalit, spodumen, stavrolit, talk, titanit (sfen), topaz, tremolit, turmalin, xlorit, xrizokolla, tseolitlar, tsirkon, tsoizit, egirin h’a’m basqalar esaplanadi.

Silikatlar quraminda tiykarg’i elementlerden biri kremniy sanaladi. Silikatlar strukturasinda h’a’r bir kremniy ioni Si⁴+ a’tirapinda kislorodtin’ O^2- to’rt ioni jaylasqan boladi. Bul kremnekislorodli anionli toparinin’ [Si04]⁴+ ken’islik boylap jaylasiwi orayinda Si⁴+, ushlarinda bolsa 0^2- jaylasqan tetraedr dep shamalaniwi mu’mkin.

Sol kremnekislorodli tetraedr barliq silikatlar strukturasi ushin tiykar bolip tabiladi. Kremnekislorodli tetraedrler silikatlar strukturasinda bir-birinen dara-dara jaylasqan yamasa kislorodtin’ uliwma ioni arqali bir-biri menen ushlari arqali tutasqan boliwi mu’mkin. Sol jol menen a’piwayi h’a’m bir qansha quramali bolg’an karkasli, atawli, shinjirli h’a’m japiraqli (list ta’rizli) strukturalar ju’zege keledi.

Karkas strukturali alyumosilikatlar [Si3A108] yamasa [Si2Al208] tu’rdegi quramali uliwma radikalg’a iye bolg’an alyumo h’a’m kremnekislorodli tetraedrlerdin’ u’sh o’lshemli u’zliksiz karkasinan ibarat boladi. Tetraedrlerdegi kislorodtin’ barliq atomlari uliwma bolg’an karkas strukturasi tiykar bolip esaplanadi h’a’m karkas tek kremnekislorodli tetraedrlerden du’zilgen h’alda ol kvarts karkasi sipatinda neytral boladi. Alyumosilikatlarda karkas strukturalarinin’ bar boliwi h’a’m tu’rlishe boliwi olarda alyumokislorodli tetraedrlerdin’ boliwi menen baylanisli bolip, bunda artiqsha katod zaryad tu’rli kationlar menen kompensatsiyalang’an (orni toltirilg’an) boladi.

Ju’zeki (sirtqi) sharayatlarda turaqli bolg’an karkasli alyumosilikatlar bo’leklenedi, gidratatsiyalanadi h’a’m na’tiyjede slyudalar, gidroslyudalar h’a’m gilli minerallar ju’zege keledi. Olar qurami boyinsha u’sh toparg’a: dala shpatlari, feldshpatidlar h’a’m tseolitlarg’a bo’liniwi mu’mkin.

Dala shpatlari en’ ko’p tarqalg’an jinis payda etiwshi minerallar esaplanadi. Olar jer qirtisi massasinin’ 50 % ten artiqrag’in quraydi. Dala shpatlari ko’pshilik magmatikaliqaliq h’a’m metamorfikaliq jinislardin’ tiykarg’i quram bo’limi. Dala shpatlari ken’ izomorf qatarlardi: Na[AlSi308] - K[AlSi308] - Ca[Al2Si308] payda etedi, a’dette quraminda Sr²⁺, Va²⁺ ge iye boladi. Qurami boyinsha dala shpatlari eki u’lken toparg’a: kaliy-natriyli dala shpatlari (KDSh) yamasa a’piwayi kaliyli dala shpatlari, h ’a’m natriy-kaltsiyli dala shpatlari yamasa plagoklazlarg’a bo’linedi.

Barliq dala shpatlarinin’ qa’siyetleri o’z-ara ju’da’ jaqin. Olar jaqsi qa’liplesken prizma ta’rizli kristallar sipatinda tu’rli tu’yirshikli kristalli agregatlardi quraydi. Ko’pshiliginin’ ren’i aq. Dala shpatlari eki bag’darda, biri quramali h’a’m ekinshisi ortasha birigiwge iye. Qattilig’i 5-6 arasinda o’zgeredi.

Kaliyli dala shpatlari K-Na izomorf seriyadag’i dala shpatlarinin’ sezilerli da’rejede tarqalg’an wa’killeri esaplanadi. Olardin’ quramin uliwma formada (K,Na)[AlSi308] (formulasi arqali) tu’sindiriw mu’mkin.