Йилларда франция

 
Darsning maqsadi: 
Ikkinchi  jahon  urushida  fashistik  Germaniyaning  yengilishi  bilan  uning  parchalab  tashlanishi, 
GFR va GDRning tashkil topishi, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyoti, ikki nemis davlatlarining 
birlashtirilishi,  G.Kol  siyosati  hamda  GFRning  hozirgi  davrda  Yevropa  va  dunyo  siyosatidagi 
o‘rnini yoritib berishdir. 
 
 
1. Germaniya Ikkinchi jahon urushidan keyin. Ikkita nemis davlatlarining vujudga 
kelishi. 
  
 Germaniya masalasining urushdan keyin hal qilinishi.  
 
Germaniya  taqdiri  masalasi  Gitlerga  qarshi  koalitsiya  davlatlari  rahbarlari  tomonidan 
urushdan  keyin  tartib  o‘rnatish  muhokamasida  eng  asosiy  masalalardan  biri  edi.  Bu 
muzokoralarning  asosiy  maqsadi  urush  sababchilarini  haqqoniy  jazolash  va  dunyo  hamjamiyatini 
Germaniya  tomonidan  navbatdagi  tajovuzdan  xolos  etish  g‘oyalaridan  iborat  edi.  1941  yil 
dekabrida Moskvada bo‘lib o‘tgan Sovet-Angliya muzokoralaridayoq ikkala tomon tomonidan reyx 
hududining  bir  qismini  taqsimlash,  ya’ni  Avstriya  mustaqilligini  tiklash,  Sharqiy  Prussiyani 
Polshaga,  Sudet  viloyatini  esa  Chexoslovakiyaga  qaytarib  berish  hamda  Reyn  viloyati  va 
Bovariyada mustaqil davlatlar barpo etish masalasi  muhokama qilingan edi. AQSH ma’muriyatida 
Germaniyani parchalash g‘oyasi ham tarafdorlarga ham qarshilarga ega edi. 1949 yilning oktabrida 
Moskva konferensiyasida AQSH “Germaniya taslim bo‘lishining asosiy tamoyillari” nomli hujjatni 

---

 
23 
taqdim  etdi.  Unda  gap  “reyxga  Prussiya  ta’sirini  susaytirish”  maqsadida  Germaniyada 
markazlashishga barham berish haqida borardi.  
 
 
1943  yilning  noyabrida  Tehron  konferensiyasida  AQSH  va  Angliya  delegatsiyasi 
Germaniya  masalasini  shafqatsizroq  usulda  hal  qilinishini  yoqlashdi.  Germaniyani  beshta  muxtor 
davlatlarga  bo‘lish  yoki  Janubiy  Germaniya  yerlarini  (Yer  Germaniyada  ma’muriy-hududiy 
bo‘linish birligi-U.M.) Avstriya va Vengriya bilan birgalikda Dunay federatsiyasiga qo‘shish taklif 
qilingan  edi.  Bu  masalada  Stalinning  fikri  boshqacha  edi.  U  Germaniyani  parchalash  nemis 
millatchiligi  va  revanshizmi  (qasoskorligi)ning  yana  jo‘sh  urishiga  olib  keladi,  ammo 
koalitsiyaning  hamkorligi  Germaniyada  militarizmi  va  natsizmni  yo‘q  qilish  yordam  beradi  deb 
hisoblar edi. 1944 yil 15 yanvarda Britaniya hukumati tomonidan Germaniyani okkupatsiya (bosib 
olinishi)  mintaqalariga  bo‘lish  rejasi  taklif  qilindi.  Unda,  ilk  bor  keyinchalik,  GFR  va  GDR 
chegarasiga  aylangan  chiziq  aniq  ko‘rsatilgan  edi.  1944  yil  oktabridagi  Kvebek  (Kanada) 
konferensiyasida  Cherchill  AQSH  moliya  vaziri  Genri  Morgentau  tomonidan  ishlab  chiqilgan 
Germaniyaga  nisbatan  urushdan  keyingi  siyosatni  ma’qulladi.  Bu  loyihada  Germaniyani  hududiy 
bo‘lish,  uning  sanoat  salohiyatini  qisqartirish  va  qattiq  xalqaro  nazorat  ostida  agrar  ishlab 
chiqarishni rag‘batlantirish ko‘zda tutilgan edi. Faqatgina urush tugashi arafasida AQSH va Buyuk 
Britaniyaning  Germaniyaga  nisbatan  siyosati  biroz yumshadi. 1945  yildagi  Yalta konferensiyasida 
Germaniyani  hududiy  jihatdan  bo‘lish  masalasi  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  qo‘yilmadi.  Faqatgina 
okkupatsiya  mintaqalari  loyihasi  tasdiqlandi.  Unda  AQSH  va  ingliz  okkupatsiya  mintaqalaridan 
Fransiya  okkupatsiya  mintaqasi  ajratib  olindi.  Yalta  kommyunikesida  birinchi  marta  Germaniyani 
urushdan  keyingi  boshqaruvining  umumiy  shakli,  ya’ni  “mamlakatning  demilitarizatsiya 
(harbiysizlantirilishi)si  va  demokratlashtirilishi”  xalqqa  ma’lum  qilindi.  Bu  vazifalarni  bajarish 
Germaniya  siyosiy  tizimni  milliysizlantirish  va  nemislarga  Germaniya  harbiy-sanoat  salohiyatini 
yo‘q  qilishga  qaratilgan  mamlakat  iqtisodiyotini  monopoliyasizlantirish  va  davlat  tizimini 
shakllantirish  huquqini  berishni  talab  etardi.  Sovet  delegatsiyasi  tomonidan  qo‘yilgan 
Germaniyadan  reparatsiya  (tovon)  undirish  masalasi  (muhimligini  barcha  delegatlar  tan  olishiga 
qaramasdan) hal etilmadi.  
 
Germaniya  masalasi  1945  yil  17  iyulidan  2  avgustigacha  Potsdamda  bo‘lib  o‘tgan 
konferensiyada  uzil-kesil  hal  etildi.  Konferensiya  Germaniya  mag‘lubiyati  to‘g‘risidagi 
Dekloratsiya  va  Yaltada  ishlab  chiqilgan  Germaniya  nisbatan  siyosat  tamoyillari  ko‘rsatilgan 
kommyunike-ni  tasdiqladi.  Germaniya,  jumladan,  Berlin  hududi  4  ta  okkupatsiya  mintaqalariga 
ajratildi. Bunda sovet okkupatsiya zonasi Germaniya hududining 40%-ini, aholisining 30%-i, ishlab 
chiqarish  salohiyatining  33%ini  o‘z  ichiga  olardi.  Tartibga  solish  uchun  beshta  davlat  (SSSR, 
AQSH,  Fransiya,  Buyuk  Britaniya,  Xitoy)  tashqi  ishlar  vazirlari  Kengashi,  Bosh  qo‘mondonlar 
nazorat Kengashi hamda Berlinda qo‘shma komendaturalar tashkil qilindi. Germaniyaning iqtisodiy 
birligini va nemis xalqining yagona demokratik davlat tuzish huquqini saqlab qolish tamoyili qat’iy 
belgilandi.  Ammo  shu  narsaga  e’tibor  berish  kerakki,  Potsdam  kelishuvi  matniga  “G‘arbiy 
mintaqalar” degan tushuncha allaqachon kiritilgan edi.  
 
Potsdam  konferensiyasi  Germaniyaning  yangi  chegaralarini  belgiladi:  Sharqiy  Prussiya 
SSSRga  berildi,  Odergacha  bo‘lgan  hudud  va  G‘arbiy  Neyse-Polshaga,  Sudet  viloyati 
Chexoslovakiyaga qaytarildi, Avstriya mustaqilligi tiklandi. Polsha, Chexoslovakiya va Vengriyada 
yashovchi nemislar majburan Germaniyaga ko‘chirib kelindi.  
 
Tovon  (reparatsiya)  hajmi  va  manbalari  to‘g‘risidagi  masala  bahs-munozaralarga  sabab 
bo‘ldi.  Oqibatda  AQSH  delegatsiyasi  taklifi  qabul  qilindi.  Unga  ko‘ra  har  bir  hukumat  o‘z 
okkupatsiya zonasidan  va Germaniyaning  Korindagi  mablag‘lari  (Bolgariya, Vengriya, Ruminiya, 
Finlyandiya,  Avstriya)  hisobidan  tovon  undirishi  kerak  edi.  SSSR  Germaniyadan  G‘arb 
mamlakatlari  foydasiga  undirilgan  oltindan  voz  kechdi,  ammo  G‘arbiy  okkupatsiya  zonalardagi 
sanoat jihozlarining 10%iga ega bo‘ldi. Germaniya floti SSSR, AQSH va Buyuk Britaniya o‘rtasida 
teng  bo‘lib  olindi.  Tovon  to‘lovlarining  aniq  summasi  belgilanmadi,  chunki  Britaniya  va  AQSH 
delegatsiyasi Germaniya SSSR talabini qondira olishiga shubha qilishdi.  
 
SSSR, AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya  bosh qo‘mondonlaridan  iborat Ittifoq Nazorat 
Kengashi  (INK)  1945  yilning  iyun  oyida  tashkil  qilindi.  INK  o‘z  faoliyatining  birinchi  oylarida 
Potsdam  konferensiya  kommyunikesiga  aniqlik  kirituvchi  “vermaxtga  barham  berish”,  “nemis 
yarim  harbiy  tashkilotlarini  tarqatib  yuborish”,  “Germaniyada  harbiy  qurilishlarni  taqiqlash” 

---

 
24 
to‘g‘risidagi qarorlarni qabul qildi. INK Germaniya hududida to‘la hokimiyatni qo‘lga oldi. Uning 
qarorlari  har bir tomonning  veto huquqidan  foydalanish  hokimiyati  bilan  konsepsus asosida  qabul 
qilinar  edi.  Ammo  okkupatsiya  zonalarida  ma’muriy  boshqarish  mustaqil  amalga  oshirilar  edi. 
Okkupatsion hukumatlar nazorati ostida mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish va nemis siyosiy partiyalari 
tiklana  boshlandi.  Yagona  Germaniya  hukumatini  barpo  etishga  ilk  qadam  sifatida  markaziy 
boshqarmalarni (moliya, transport, tashqi savdo va sanoat boshqarmalari) tuzish ko‘zda tutilgan edi. 
Bu boshqarmalar INK nazorati ostida faoliyat ko‘rsatishi kerak edi.  
 Okkupatsiya davri.  
 
Urushdagi  qaqshatqich  mag‘lubiyat  Germaniyani  iqtisodiy  va  ijtimoiy-psixologik  tazyiq 
iskanjasiga  qo‘ydi.  Faqatgina  vermaxt  talofati  13,5  million  kishini  tashkil  etdi.  Hammasi  bo‘lib 
urush  yillarida  Germaniya  aholisini  o‘ndan  bir  qismidan  mahrum  bo‘ldi.  Ko‘pgina  shaharlar, 
ayniqsa, Sharqiy hududlarda butunlay vayron qilindi. Sanoat korxona va jihozlarining asosiy qismi 
bombardimonlarda  vayronaga  aylandi  yoki  g‘oliblar  tomonidan  demontaj  (qismlarga  ajratish) 
qilindi. 1946 yilda sanoat ishlab chiqarishi urush oldingi davrga nisbatan ham uch baravar qisqardi, 
qishloq  xo‘jaligi  o‘ttiz  yil  orqaga  surildi.  Iqtisodiyotga  ishchi  kuch  yetishmas  edi.  Transport 
tuzilmasi  va  energiya  tizimi  butunlay  ishdan  chiqqan  edi,  mintaqalararo  savdo  aloqalar  uzildi. 
Yoppasiga olib-sotarlik,  “qora bozor”  va do‘konlarning  bo‘m-bo‘sh rastalari  odatiy  holga aylandi. 
Urushdagi  vayronalar  va  aholi  ko‘chishi  tufayli  uy-joy  masalasi  og‘irlashdi.  1945  yilda  aholining 
eng  zarur  narsalar  bilan  ta’minlanish  darajasi  aholi  jon  boshiga  quyidagicha  edi:  bir  juft  oyoq 
kiyimi - 12 yilga, kostyum-50 yilga, tarelka-5 yilga, “pelyonka”- 5 yilga. Ocharchilik hukm surardi.  
 
Moddiy  talofatga  moliyaviy  tizimning  butunlay  ishdan  chiqqanligi  qo‘shimcha  edi. 
Muomalada  bo‘lgan  pul  miqdori  mavjud  bo‘lgan  mahsulotga  nisbatan  bir  necha  marta  ko‘p  edi, 
davlat qarzlari  1938  yil oxiridagi  27,2  mlrd.  markadan  1945 yil  mayiga  kelib 377,3  mlrd  markaga 
yetdi. Inflyatsiya urushdan oldingi davrga nisbatan 600%ni tashkil etdi. Ish kuni 16 soat va undan 
ko‘p davom etardi, ammo oylik 1940 yil darajasi saqlanib qolgan edi.  
 
Nemis jamiyatini qamrab olgan psixologik shok ham qattiq zarba berdi. Odamlar kayfiyatini 
asosan ichki OPUSTOSHENNOST, APATIYA siyosati nafrat, kelajakdan umidsizlik tashkil etardi. 
Milliy  o‘zlikni  -  anglashning  tiklanishi  dunyoda  yangi  o‘z  o‘rnini  anglash,  o‘zini  urushga 
sababchisi  deb  his  etish  muammolarini  hal  etish  juda  qiyin  edi.  Fuqarolik  boshqaruv  organlarini 
shakllantirish  nihoyatda  murakkablashgan edi.  Aholi katta qismining  siyosiy faolligi juda past edi. 
Ilgarigi  amaldorlar  va  siyosatchilarning  katta  qismi  natsistlar  bilan  aloqada  bo‘lganlikda  ayblanib 
ijtimoiy  lavozimlardan  chetlashtirildi.  Fransiya  va  Italiyadagi  kabi  yangi  boshqaruv  organlarini 
tuzish masalasida kelisha olmas edilar.  
 
1945  yilning  oktabridayoq  AQSH  ma’muriyati  Potsdam  konferensiyasi  qarorlari  asosida 
nemis  Markaziy  boshqaruvlarini  yaratish  masalasini  qo‘ydi.  Ammo  bu  takliflarga  Germaniyani 
butunlay  markazsizlantirish  (detsentralizatsiya)  tarafdori  bo‘lgan  Fransiya  qat’iy  qarshilik  qildi. 
Fransiya  vetosiga  qarshilik  ko‘rsata  olmagan  AQSH  1945  yil  noyabrida  INKga  ikki  yoki  uch 
mintaqa uchun markaziy boshqarmalar yaratish to‘g‘risidagi taklifni kiritdi. Fransiya bilan do‘stona 
munosabatlarni  saqlab  qolishga  intilayotgan  va  AQShga  shubha  bilan  qaraydigan  Sovet  tomoni 
AQSH  taklifini  Germaniyaning  to‘rt  tomonlama  boshqarilishi  tamoyilining  buzilishi  va  unga 
barham berishga qaratilgan qadam deb baholadi. Tiklanish jarayonini boshqarish to‘liq okkupatsion 
hukumatlar ixtiyorida qoldi.  
 
Germaniyadagi Sovet Harbiy Ma’muriyati (GSHM) faoliyati aholining moddiy ta’minoti va 
sanoat  jihozlari,  iste’mol  mollari,  transport  va  xom  ashyoni  tovon  hisobiga  olish  muammolarni 
birgalikda  hal  qilish  zarurati  tufayli  murakkablashdi.  Germaniya  hududidan  22  ming  vagon 
“xo‘jalik mollari”, 73 ming vagon “uy-joy mollari”, jumladan, 154 vagon matolar va mo‘ynalar va 
hattoki 24 vagon musiqa asboblari olib chiqib ketildi. SSSRga 2 million bosh qoramol olib ketildi. 
3474  ta  sanoat  va  xo‘jalik  obyektlarida  sanoat  jihozlari  demontaj  qilindi.  Faqatgina  1947  yil 
yanvaridan  boshlab,  demontajni  to‘xtatish  va  yirik  korxonalarda  sovet  hissadorlik  jamiyatlarini 
yaratish  va  ularda  ishlab  chiqarilgan  mahsulotni  reparatsiya  (tovon)  hisobiga  undirishga  qaror 
qilindi.  
 
GSHM  ofitserlari  tajribaga  ega  emas  edilar  va  qattiq  boshqaruv  metodlari  hamda 
tartiblashgan xo‘jalik tizimini joriy qilishdi. GSHM tarkibida Xavfsizlik Xizmati hamda Tashviqot 
va  Senzura  Boshqarmasi  asosiy  o‘rinni  egalladi.  Sharqiy  Germaniyada  NKVD  (Ichki  Ishlar  Xalq 

---

 
25 
Komissariyati) va SMERSH (?) ham faollik ko‘rsatishdi. G‘arbiy okkupatsion mintaqalardan farqli 
o‘laroq,  Sharqiy  Germaniyada  tezda  nemis  boshqaruv  organlari  tashkil  qilindi.  Ammo  ularning 
faoliyati to‘la sovet ma’muriyati tomonidan belgilanar edi.  
 
1945  yil  oxiridan  boshlab  sovet  mintaqasida  iqtisodiy  islohot  o‘tkazish  bo‘yicha  faol 
qadamlar tashlandi. Harbiy yoki natsist jinoyatchi deb tan olingan shaxslardan sanoat korxonalarni 
musodara qilish  nihoyatda keng tarqaldi.  GSHM  musodara qilingan korxonalar taqdirini  belgilash 
maqsadida  referendumlar  o‘tkazdi,  ular  natijasida  bu  korxonalar  xalq  mulki  deb  e’lon  qilindi. 
Shunday qilib, Sharqiy Germaniya sanoatining 60% i iqtisodiyotning davlat sektori ixtiyoriga o‘tdi. 
Bu  sektor  faoliyati  rejalashtirish  tamoyillari  asosida  va  zavodlardagi  kengashlar  va  kasaba 
uyushmalariga o‘z-o‘zini boshqarish bo‘yicha keng huquqlar berish bilan amalga oshirilardi.  
 
1945-1946  yillarda  agrar  islohot  ham  o‘tkazildi.  Yunkerlar  va  bauerlardan  musodara  qilib 
olingan  3,3  mln.  gektar  yer,  ulardagi  xo‘jalik  inshootlari,  chorva  va  6  mingta  traktorlar  bilan 
birgalikda  560  mingta  yersiz  va  kam  yerga  ega  bo‘lgan  dehqonlarga  bo‘lib  berildi.  Bu  yerlar 
Sharqiy hududlardagi agrar yerlarning 33 %ini tashkil etardi. Ularda dehqonlarning o‘zaro yordam 
obhina birlashmalari tuzila boshlandi, 1949 yilda esa islohot davomida dehqonlarga berilgan yerlar 
hamma yerlar xalq mulki deb e’lon qilindi va jamoa xo‘jaliklar (“xalq mulklari”) tuzish uchun asos 
bo‘ldi.  
 
G‘arbiy mintaqalardagi  iqtisodiy o‘zgarishlar boshidan boshqacha tus oldi. Vayronalarning 
Sharqiy hududlarga nisbatan kamligiga qaramasdan aholi ahvoli bu yerda yomonroq edi. Urushning 
oxirgi  oylari  davomidayoq  Germaniya  janubida  qochoqlar  to‘plana  boshlagan  edi.  Sovet 
mintaqasidan chiqqan  muhojirlar  Chexoslovakiya, Vengriya  va Polshadan chiqqan qochoqlar  ham 
shu yerga kelishayotgan edi. Agar 1945 yilda Sharqiy Germaniyada aholi 17 mln. nemisdan iborat 
bo‘lsa, ular g‘arbiy yerlarda 44 mln.ni tashkil etardi. Keyinchalik bu farq yanada kattalashdi.  
 
Nemis aholisining og‘ir ahvoli G‘arbiy ma’muriyatni mahsulotlar va sanoat jihozlarni tovon 
hisobiga undirishdan voz kechish hamda nemis ishchilariga oylik maoshi to‘lanishini kafolatlashga 
majbur etdi. Bepul nemis sanoat mahsulotlarning oqimi  “o‘ta qizishgan” AQSH  iqtisodiyoti uchun 
dempingni  keltirib  chiqarishi  ham  muhim  edi.  Shuning  uchun  G‘arbiy  zonalardan  asosan  xom 
ashyo  hamda  ilmiy  laboratoriyalar  va  texnika  markazlaridagi  maxsus  qurilmalar  olib  ketilar  edi. 
Umuman,  urush  oqibatida  G‘arbiy  Germaniyaning  iqtisodiy  salohiyatining  qisqarishi  urushdan 
oldingi davrning 20%ini, demontajlar oqibatida esa 12%ini (Sharqiy Germaniyada mos ravishda 45 
va 25%) tashkil etdi.  
 
G‘arbiy  mintaqalardagi  okkupatsion  hukumatlar  avvaliga  iqtisodiy  tadbirlarning  aniq 
rejasiga ega emas edilar. Uchala mintaqada harbiylar va natsist-jinoyatchilarning mulkini musodara 
qilish  bo‘yicha  choralar  amalga  oshirildi.  Ammo  u  yoki  bu  mintaqa  doirasida  biror-bir 
markazlashgan  boshqaruv  tuzilmalarini  shakllantirish  va  milliylashtirish  bo‘yicha  tayyorlangan 
loyihalar amalga oshirilmadi. Bundan tashqari eng yaxshi ta’minlangan AQSH soldat va ofitserlari 
uchun “qora bozor”ning saqlanishi qulay edi.  
 
Okkupatsion  hukumatlarning  barqarorlikni  shakllantirish  bo‘yicha  turlicha  qarashlarga  ega 
ekanliklari  1946  yil  mayida  Parijda  bo‘lib  o‘tgan  Tashqi  Ishlar  Vazirlari  Kengashi  (TIVK) 
sessiyasida  oshkor  bo‘ldi.  Unda  na  Germaniya  bilan  sulh  shartnomasi  tuzishning  umumiy 
tamoyillari,  iqtisodiy  o‘zgarishlarning  yagona  rejalari  ishlab  chiqilmadi.  Tezda  bosib  olingan 
mamlakatni parchalashi ham urinishlar bo‘lib o‘tdi. bunga mintaqalararo olib  sotarlik avj olganligi 
bahona  bo‘ldiki,  uning  davomida  doimiy  oylik  maoshi  bilan  ta’minlangan  g‘arbiy  mintaqada 
yashovchilar  Sovet  zonasidan  arzonroq  mahsulotlar  va  oziq-ovqatni  sotib  olardi.  To‘rttala  tomon 
ma’muriyati  roziligi  bilan  1946  yil  30  iyunida  Sovet  va  g‘arbiy  mintaqalar  o‘rtasidagi  chegarada 
odamlar va mahsulotlar oqimi ustidan qattiq nazorat o‘rnatildi.  
 
1946  yil  yozidan  boshlab  Germaniyadagi  ahvol  keskinlasha  boshladi.  Iyul  oyida  AQSH 
davlat  departamenti  ma’muriy  boshqaruv  samaradorligini  oshirish  maqsadida  AQSH  va  Britaniya 
okkupatsion  mintaqalarini  birlashtirish  to‘g‘risidagi  istagini  e’lon  qildi.  “Iqtisodiy  birlashgan 
mintaqa”  (Bizoniya)  tuzish  to‘g‘risidagi  kelishuv  1946  yil  dekabrida  imzolandi.  Birlashgan 
okkupatsion  mintaqalar  doirasida  iqtisodiy  infratuzilmani,  iste’molchi  bozorini,  barqarorlashgan 
mehnat  bozorini  tiklashga  qaratilgan  tartibga  solingan  siyosat  amalga  oshirila  boshlandi.  Bu 
jarayonda allaqachon nemis boshqaruv organlari, jumladan L.Erxard rahbarlik qilayotgan iqtisodiy 
Kengash muhim rol uynadi. Bu choralarning hammasi GSHM roziligisiz amalga oshirildi.  

---

 
26 
 
Germaniya Sharqiy va G‘arbiy yerlardagi siyosiy o‘zgarishlar ham keskin farq qila boshladi. 
avvaliga  bu  jarayon  Potsdam  kelishuvlari  doirasida  ro‘y  berdi.  Keyinchalik,  NSDAP  (?)  va  uning 
“docherniye organizatsii”, Germaniya qurolli kuchlari, ofitserlar korpusi, yarim harbiy tashkilotlar 
tarqatib yuborildi. Siyosiy faoliyatga aralashish va fuqarolik lavozimlarga egalik qilish faqat siyosiy 
va  ma’naviy  sifatlarga  ko‘ra  Germaniyada  demokratiyani  rivojlantirishga  yordam  bera  oluvchi 
shaxslarga ruxsat etildi. Fuqarolik, irqiy, milliy tenglik tamoyillari asosida sud tizimi qayta tashkil 
qilindi.  1945  yil  noyabri  1946  yil  oktabrida  Nyurnbergdagi  xalqaro  tribunal  faoliyat  ko‘rsatdi. 
Uning  davomida  natsist  va  harbiy  jinoyatchilar  javobgarlikka  tortildi.  Denatsifikatsiya 
(milliysizlantirish)  bo‘yicha  mahalliy  nemis  komissiyalari  (shpruxkemmer)  tashkil  qilindi.  Ular 
ittifoqchilarning  tribunallari  bilan  birgalikda  ayblanuvchilarning  aybdorlik  darajasini  aniqlardi. 
Bunday  jinoiy  ishlarning  hammasi  bo‘lib  besh  toifasi  ajratildi:  (“asosiy  jinoyatchilar”,  “jazo 
yuklanganlar”,  “jazo  bilan  kamroq  yuklanganlar”,  “hamtovoqlar”  va  “teginmaganlar”).  Jinoiy 
javobgarlik  faqat  birinchi  toifa  uchun  belgilandi,  shuning  uchun  ayblanuvchilarning  95%i  oqlandi 
va qisman huquqlardan mahrum qilindi.  
 
Milliysizlantirish  va  demokratlashtirish  jarayoni  yangilangan  nemis  siyosiy  elitasining 
shakllanishi  bilan  birgalikda  ro‘y  berdi.  G‘arbiy  va  Sharqiy  mintaqalarda  partiya  qurilishi  o‘ziga 
xos  xususiyatlarga  ega  bo‘ldi.  Sovet  ma’muriyati  1945  yilda  Sharqiy  Germaniya  yerlarida  4  ta 
partiya  faoliyat  ko‘rsatishiga  ruxsat  berdi:  Germaniya  kommunistik  partiyasi  (GKP),  Germaniya 
sotsial-demokratik  partiyasi  (GSDP),  Xristian-demokratik  ittifoq  (XDI),  Germaniya  liberal-
demokratik  partiyasi  (GLDP).  1948  yildayoq  GSHM  yordami  bilan  milliy-demokratik  partiya 
(MDP)  va  Demokratik  dehqonlar  partiyasi  (DDP).  Bu  partiyalar  so‘l  blokning  ijtimoiy  bazasini 
to‘ldirishlari  kerak  edi.  GSHM  yordami  bilan  kommunistlar  yangi  politsiya  va  sud  prokratura 
organlari uchun  yangi kadrlar  tanlash uchun  imtiyozga ega  bo‘lishdi.  Ta’lim tizimini tubdan  isloh 
qilish,  ijodkor  ziyolilar  faoliyatini  nazorat  qilishda  hal  qiluvchi  rol  o‘ynar  va  agrar  islohot 
tashabbusi  bilan  chiqdi.  GKP  rahbariyatida  ortodoksal  mafkuraviy  tamoyillarni  va  Germaniyada 
sotsializm  qurishni  yoqlovchi  Valter  Ulbrixt  rahbarligidagi  kuchli  so‘l-radikal  qanot  mavjud  edi. 
GKP  rahbari  Vilgelm  Pik  pozitsiyasi  yumshoqroq  bo‘lib,  1945-1946  yillarda  u  partiyani  butun 
nemis davlati doirasida parlamentar demokratik respublika yaratishga yo‘naltirishni yoqladi.  
 
GSDPdagi  so‘l-radikal  va  mo‘tadil  oqimlar  o‘rtasidagi  kurash  yanada  keskinroq  edi. 
Ulardan  birinchisi  O.Groteval  rahbarlik  qilayotgan  Berlin  Markaziy  qo‘mitasi  boshqarsa 
ikkinchisini  Britaniya  mintaqasi  qo‘llab-quvvatlashiga  suyanuvchi  K.Shumaxer  boshqarayotgan 
partiyaning  (GSDP)  Gonnaverdagi  byurosi  boshqarardi.  GSDP  rahbariyati  kommunistlar  bilan 
qo‘shilish va yagona Germaniya so‘l partiyasini tuzish tarafdori edi. Bu yo‘nalish 1946 yil aprelida 
GKP va GSDP birlashtiruvchi syezdida tantana qildi. Yangi partiya Germaniya yagona sotsialistik 
partiyasi  (GYASP)  deb  nomlandi.  Uning  dasturi  dolzarb  iqtisodiy  muammolarni  hal  qilish 
“ekspluatatsiya  va  zulm,  qashshoqlik,  ishsizlik  va  imperializm  tahdididan  xolos  bo‘lish”ga, 
istiqbolli  rejasi  sotsializm  qurishga  qaratilgan  edi.  GYASPning  ikki  teng  huquqli  rahbarlari  V.Pik 
va  O.Groteval  bo‘lishdi.  Yagona  ishchilar  partiyasining  rejalarini  qo‘llab-quvvatlamagan  GSDP 
a’zolari yangi partiya safidan chetlashtirildi.  
 
Shumaxer  guruhi  birlashtiruvchi  syezd  natijalarini  tan  olmadi.  O‘ng  sotsial-demokratlar 
1946 yil mayida Gonnaverdagi syezdda GSDPni qayta tiklashdi. Shumaxer kommunistlar va ularga 
qo‘shilgan  sotsial  demokratlarga  nisbatan  qattiq  pozitsiyani  egalladi  va  ulardan  birini  “sovet 
partiyasi”,  ikkinchisini  “nemis  milliy  manfaatlari  sotqinlari”  deb  atadi.  Sharqiy  yerlarda  faoliyat 
ko‘rsatishdan voz kechgan GSDP, Oder-Neysedan o‘tgan chegarani qayta ko‘rib chiqish va hamma 
okkupatsion  zonalarda  tovon  to‘lovlarini  bas  qilishni  talab  qilardi.  Shumaxer  ayirmachilikning 
ashaddiy  dushmani  edi  va  yagona,  mustaqil  nemis  davlati  tarafdori  edi.  Ammo  urushdan  keyingi 
sharoitda  Sovet  harbiy-siyosiy  ta’siridan  qutulish  uchun  hattoki  mamlakat  parchalanishiga  ham 
tayyor  edi.  Ichki  siyosat  bobida  GSDP  o‘rta  radikal  pozitsiyani  egalladi  va  burjuaziyani  to‘la 
EKSPROPRIATSIYA qilib “sotsializmni joriy etish”ga harakat qildi. Shumaxerning o‘zi natsistlar 
lagerida 10 yilni o‘tkazgan murosasiz antifashist sifatida juda mashhur edi.  
 
GYASP  ning  tashkil  etilishi  va  bir  vaqt  ro‘y  bergan  Germaniyada  sotsial-demokratik 
harakatning  parchalanishi  G‘arbda  ham  kommunistik  harakat  o‘ziga  xos  bo‘lishiga  sabab  bo‘ldi. 
G‘arbdagi  okkupatsion  hukumatlar  GYASP  bayrog‘i  ostida  yagona  kommunistik  va  sotsial-
demokratik  tashkilotlar  tuzishni  taqiqlab  qo‘yishdi.  1948  yil  aprelida  G‘arbiy  Germaniya 

---

 
27 
kommunistik  tashkilotlari  Maks  Reyman  rahbarligida  o‘z  rahbariyatini  sayladi.  GKPning 
GYASPdan to‘liq ajralib chiqishi 1949 yilning 3 yanvarida ro‘y berdi.  
 
Germaniyaning  urushdan  keyingi  siyosiy  elitasida  xristian  demokratlar  muhim  o‘ringa  ega 
bo‘ldi.  Germaniya  ko‘p  asrlik  xristian  siyosiy  harakati  an’analariga  ega  edi.  Ammo  Veymar 
respublikasida  na  “Markaz”  katolik  partiyasi,  na  protestant  nemis  xalq  partiyasi  yetakchi 
pozitsiyaga  ega  bo‘la  olmagan  edi.  Ahvol  30-yillarga  kelib  o‘zgara  boshladi.  Unda  cherkov 
natsistik  Germaniyada  yetakchi  muxolifot  kuchlaridan  biriga  aylandi.  Ikkinchi  jahon  urushi 
tugagandan so‘ng nafaqat Germaniya, balki Italiya, Avstriya, Fransiya, Gollandiya, Belgiyada ham 
xristian-demokratik  harakatning  birlashuvi  ro‘y  berdi.  Xristian  demokratiyasi  mafkuraviy  sintez 
asosida  rivojlandi:  davlat  qurilishi  to‘g‘risidagi  liberal-demokratik  qarashlar  ijtimoiy  katolitsizm, 
“taraqqiyotning uchinchi yo‘li” mafkurasi bilan qorishib ketgan edi.  
 
Ijtimoiy  katolitsizmning  korporativ  g‘oyalaridan  voz  kechgan  xristian  demokratiyasi 
ijtimoiy  birdamlik  qadriyatlari,  jamiyatni  yagona  o‘zaro  bog‘langan  organizm  deb  qarash,  insonni 
Xudo  tomonidan  yaratilganligini  tan  olish,  insonning  o‘z  vijdoni  va  Xudo  oldida  javobgarligi 
g‘oyalariga  asoslanar  edi.  Xristian  demokratik  partiyalar  klerikalizmda  voz  kechib,  xristianlikni 
siyosatning atigi ma’naviy-axoqiy asosi deb hisoblar va jamiyatning yangilanishi va insonparvarlik 
g‘oyalarini  yoqlar  va  o‘z  dasturlarini  pragmatizm  asosida  tuzar  edilar.  Konservativ-an’anaviy 
qadriyatlar  (intizom,  barqarorlik,  davlat,  oila,  millat)  ularning  dasturlarida  erkin  bozorni 
rag‘batlantirish, shaxs huquq va to‘la erkinligini ta’minlashga qaratilgan neoliberal qarashlar bilan 
mujassamlashgan edi.  
 
Germaniya  uchun  xristian-demokratiyasining  uyg‘onishi,  nihoyatda  muhim  edi.  Xristian 
demokratiyasi,  vayronaga  aylangan,  o‘z o‘tmishidan  hafsalasi  pir  bo‘lgan  va  kelajakka  umidsizlik 
bilan  qarayotgan  mamlakatda  yuzaga  kelgan  ma’naviy  bo‘shliqni  to‘ldira  oldi,  milliy  g‘oya 
haqqoniyligini saqlab qoldi, yangi qadriyatlarga samoviy qarashlarni shakllantirdi.  
 
XDIning umumgermaniya tashkiloti 1945 yil yunida Berlinda tashkil qilindi. Uning rahbari 
Andros  Germes  tezda  sovet  ma’umriyati  tazyiqi  ostida  o‘z  lavozimini  tark  etishga  majbur  bo‘ldi. 
Uning  o‘rnini  kasaba  uyushmalari  rahbari  Yakov  Kayzer  egalladi.  XDI  sovet  zonasida  iqtisodiy 
o‘zgarishlarni amalga oshirish masalalarida so‘l partiyalarga faol raqibga aylandi. GYASB tashkil 
qilingandan  so‘ng  xristian  demokratlar  yanada  radikal  pozitsiyani  egallashdi.  1947  yil  oktabrida 
Berlinda bo‘lib o‘tgan XDIning 2-syezdida Kayzer partiyani “dogmatik markaizm va uning totalitar 
(mustabid)  qarashlariga  qarshi  VOLNOREZga  aylantirishga  zarurati  haqida  gapirdi.  Kayzer 
josuslikda ayblandi.  Ta’qiblar  ostida Kayzer va uning  bir qator  hamkasblari  G‘arbiy  Germaniyaga 
ketishga  majbur  bo‘lishdi.  butun  Sharqiy  Germaniya  patiyasiga  aylangan  XDI  rahbari  O.Nushke 
bo‘ldi.  
 
G‘arbiy  Germaniya  xristian  demokratiyasi  rahbari  1933  yilda  natsistlar  tomonidan  o‘z 
vazifasidan ozod etilgan va keyinchalik AQSH tomonidan shahar ozod qilinganda qayta saylangan 
sobiq  Keln  shahri  meri  Konrad  Adenauer  bo‘ldi.  Keln  Britaniya  okkupatsion  zonasiga  o‘tganidan 
so‘ng  Adenauer  yana  vazifasidan  ozod  qilindi.  Britaniya  hukumati  Shumaxerga  yon  bosar, 
konservativ  g‘oyalari  va  Germaniya  tiklanishi  g‘oyalari  bilan  mashhur  bo‘lgan  tajribali  va 
talabchan  Adenauerga  ishonmas  edilar.  Adenauer  1945  yil  2  sentabrida  Kelndagi  syezdda  tashkil 
etilgan g‘arbiy yerlar XDIsiga rahbar etib saylandi. AQSH hukumati yordami bilan u obro‘li jamoat 
arboblari va yirik siyosiy guruh vakillaridan o‘z partiyasi yadrosini shakllantira boshladi. U partiya 
qurilishining “aktivistlar”  modelidan voz kechdi. XDI taktikasi  saylovchilarning iloji boricha keng 
doirasi  qo‘llab-quvvatlashiga  erishish  va  bu  asosda  yangi  demokratik  davlatchilikning  ijtimoiy 
asosini shakllantirishga asoslangan edi. XDI “barcha xristianlar” va “barcha qatlamlar” birlashmasi, 
ya’ni barcha ijtimoiy guruhlar hamda ikkala xristian konfessiyaning manfaatlarini himoya qiluvchi 
partiya  deb  qaralardi.  Shu  bilan  birga  Adenauer  XDIning  qat’iy  antikommunistik  yo‘nalishini 
ta’kidlab, ham natsistik, ham marksistik mafkuraviy ekstremizmni inkor etardi.  
 
G‘arbiy  mintaqalardagi  okkupatsion  hukumatlar  tomonidan  XDIning  qo‘llab-quvvatlanishi 
1946  yilning  oxiridan,  ittifoqchilar  munosabatlarda  uzoqlashish  o‘sib  borishi,  Germaniyaning 
parchalanishi  tobora  yaqqol  bo‘lib  borayotgan  davrda  kuchayib  boshladi.  Adenauer  G‘arbiy 
Germaniya  davlatini  tuzish  g‘oyasini  ochiqchasiga  qo‘llab-quvvatlovchi  nemis  siyosatchilaridan 
biri  edi.  Adenauer  nemis  ruhiga  ishonmas,  prusscha  an’analarni  ko‘rar  ko‘zi  yo‘q  va  G‘arb 
sivilizatsiyasi  doirasida  Germaniya  buyukligini  tiklashni  orzu  qilardi.  Adenauer  Reynlik 

---

 
28 
ayirmachidan  oldin  Germaniya,  keyinchalik  Yevropa  birlashishi  g‘oyasining  faol  himoyachisiga 
bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tdi. Bunday siyosatni amalga oshirishda 1946 yilda Katolik xristian partiya 
(keyinchalik  konfessiyalararo)  sifatida  Bavariyada  tashkil  topgan  Xristian  Ijtimoiy  Ittifoqi  (XII) 
ishonchli  ittifoqchiga  aylandi.  XII  rahbari  Frans-Yozef  Mtraus  bo‘ldi.  Xristian  demokratiyaning 
umumiy  tamoyillarini  Adenauerning  siyosiy  dasturini  yoqlagan  XII  rahbariyati  o‘z  faoliyatida 
mustaqillikni  saqlab  qolishga  intilar edi.  Boshqa  G‘arbiy Germaniya  yerlarida  xristian demokratik 
harakatning  birlashishi  1947  yilda  ro‘y  berdi.  Partiyaning  umumiy  dasturi  fevral  oyida  qabul 
qilingan Britaniya zonasidagi XDIning Alen dasturi bo‘ldi.  
 
Liberal  yo‘nalishdagi  siyosiy  partiyalar  urushdan  keyingi  davrda  Germaniyada  so‘llar  va 
xristian  demokratlar  kabi  mustahkam  partiyaga  ega  bo‘la  olmadi.  Liberal-demokratik  partiya 
sharqiy  zonada  1945  yildayoq  tashkil  qilindi,  ammo  Sovet  ma’muriyatining  qattiq  tazyiqi  ostida 
butun  Germaniyaga  o‘z  ta’sirini  tarqata  olmadi.  1946  yilning  boshidan  G‘arbiy  zonalarda 
liberallarning  mustaqil  siyosiy  harakati  shakllana  boshladi.  Bu  harakat  asosida  1948  yilning 
dekabrida Erkin demokratik partiya (EDP) tashkil topildi. Uning rahbari Teodor Xeys edi. EDPning 
dasturiy  yo‘nalishlari  avvaliga  nihoyatda  eklektik  xarakterga  ega  edi.  Ulardan  milliy-liberal 
g‘oyalar  va  klassik  liberal-demokratik  qadriyatlar  birlashgan  edi.  EDP  siyosatning  ham 
konfessionallashtirishi,  ham  etatizatsiyasiga  (davlatlashtirilishi)  qarshi  chiqib  xristian  demokratik 
blokka va GSDPga raqib bo‘ldi.  
 
1946  yilda  bo‘lib  o‘tgan  yer  hukumatlari  (landtag)ga  saylovlar  Germaniyadagi  yetakchi 
siyosiy  kuchlar  deyarli  tang  ekanligini  namoyish  etishdi.Hattoki  sovet  zonasida  ham  saylovlar 
demokratik muhitda o‘tkazildi. Bu yerda GYASP landtaglar va yerlar hukumatlari tarkibida GLDP 
va  XDIlar  birgalikda  egallagan  mandatlar  soniga  teng  mandatlarga  ega  bo‘ldi.  G‘arbiy  zonalarda 
xristian-demokratlar  6  ta,  sotsial-demokratlar  5  ta  yer  hukumatlariga  ega  bo‘lishdi.  Ammo  tezda 
Sharqiy va G‘arbiy Germaniya siyosiy elitalarining o‘ziga xosligi namoyon bo‘la boshladi. Bunga 
okkupatsion  hukumatlarning  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  aralashuvidan  tashqari  nemis  jamiyatining  o‘zini 
mintaqaviy xususiyatlari ta’sir qildi.  
 
Shimoliy va Sharqiy Germaniya bir necha o‘n yillar davomida ishchilar harakatining yaxshi 
tashkil  qilinganligi,  Germaniya  hududida  kommunistlarning  ta’siri  eng  kuchli  bo‘lgan  hudud 
sifatida  ajralib  turardi.  Tarixan  bu  yerda  ijtimoiy  hayotda  davlat  boshqaruvining  katta  ahamiyatga 
ega  bo‘lishi,  “prusscha  psixologik  xususiyat”-  siyosiy  va  ijtimoiy  faoliyatning  markazlashgan 
shakllariga  moyillik,  harbiy  va  davlat xizmatiga hurmatga qaratilgan  Lyutercha  siyosiy  madaniyat 
ustun edi. Aynan shu mintaqa nemis tuprog‘ida sotsialistik tuzumning rivojlanishi uchun eng tabiiy 
tayanch  bo‘ldi.  G‘arbiy  va  Janubiy  Germaniya  tarixan  ayirmachilik  harakatlari  va  katolitsizm 
hukmronlik  qilgan  mintaqa  edi.  Reyn  va  Bovariya  nemislari  o‘ziga  xos  etnopsixologik 
xususiyatlarga  egaki,  bu  xususiyatlar  ularni  nemis  millatining  etnik  asosidan  ajratib  turadi. 
Muhojirlar  va  qochoqlarning  ommaviy  oqimi  ham  nemis  jamiyati  va  siyosiy  elitasining 
qutblanishiga ta’sir ko‘rsatdi. Kommunistik tahdidga ko‘nikishni xohlamaydigan ko‘pgina nemislar 
G‘arbiy  yerlarga  qochib  ketishdi.  Kanslagerlar  va  muhojirlikdan  qaytgan  kommunistlar  va  so‘l 
sotsialistlar, albatta mamlakat sharqida to‘planayotgan edi.