Йилларда франция

 
J.Meyjor va Britaniya yangi konservatizmining  
 “qayta qurilishi” 
 
 
Jon  Meyjor  1989  yil  iyul  oyida  tashqi  ishlar  vaziri  lavozimiga  saylangandagina  keng 
ommaga tanildi. Boshqacha vaziyatda uning zudlikda partiya yetakchiligi va bosh vazir lavozimiga 
tavsiya qilinishi partiya obro‘sini tushirishi mumkin edi. Ammo jamoat hukmron partiya rahbariyati 
o‘zgarishishi  qoniqish  bilan  qabul  qildi.  Bunda  Meyjorning  shaxsiy  qiyofasi  (imij)  muhim  rol 
o‘ynadi.  Yosh  OBAYATELNO‘Y,  doim  yaxshilik  tilovchi,  bosiq,  katta  “professorcha” 
ko‘zoynaklar  orqasida  yashiringan  kulayotgan  ko‘zlar  va  past  ovozga  ega  bo‘lgan  Meyjor  “temir 
xonim” uslubidan charchagan saylovchilar uchun ayni muddao edi. Matbuot tinmasdan uning ingliz 
jamiyatining eng quyi qatlamidan chiqqanligi, o‘z hayotini o‘z qo‘llari bilan yaratayotganligini  bir 
necha  bor  ta’kidlardi.  Shu  bilan  bir  vaqtda  uning  siyosiy  irodasi,  1991  yilda  Fors  qo‘ltig‘idagi 
Harbiy inqiroz (konflikt)ga nisbatan ko‘rsatgan qat’iyligi ham baholandi.  
 
Bashoratlarga  qaramasdan  Meyjor  parlamentni  tarqatib  yuborishga  shoshilmadi  va  yil 
davomida  saylovchilar  ishonchini  tiklashga  harakat  qildi.  “Yostiq  (jon  boshiga?)  solig‘i”ni  bekor 
qilish  to‘g‘risidagi  qaror  katta  targ‘ibotchilik  samarasiga  ega  bo‘ldi.  1991  yilda  uning  o‘rniga 
fuqarolar  daromad  darajasiga  asoslangan  differensionallashgan  (qismlarga  bo‘lingan)  soliqqa 
tortish  tizimi  joriy  qilindi.  Rivojlanishning  asosiy  ko‘rsatkichlarining  sezilarli  yomonlashganiga 
qaramasdan hukumat iqtisodiy siyosat sohasida radikal qadamlar qo‘yishga shoshilmadi. 1991 yilda 
Yalpi Ichki Mahsulot  2%ga, sanoat ishlab chiqarishi  hajmi  3%ga qisqardi,  inflyatsiya  yiliga  6%ni 
tashkil etdi, budjet kamomadi YAIMning 3%ini tashkil etdi. Hukumatning biroz passivligi “qayiqni 
tebratmaslik”  (tinchlikni  buzmaslik)  ga  harakat  qilish  bilan  izohlanardi.  Navbatdagi  parlament 
saylovlari bo‘sag‘asida (arafasida) Meyjor Tetcherga xos faol, “barqaror” saylovchilarni  harakatga 
keltirishdan voz kechib jamiyatning keng qatlamlari SIMPATIYA sini o‘ziga jalb qilishga harakat 
qildi.  
 
Leyboristlar  rahbari  Nil  Kinnok  uchun  1992  yil  saylovlari  millat  yetakchisi  lavozimiga 
loyiqligini ko‘rsatishi uchun oxirgi  imkoniyat edi. U iqtisodiyotda davlat sektori  mavqeini tiklash, 

---

 
135 
kasaba uyushmalariga qarshi  bo‘lgan qonunlarni bekor qilish, Lordlar palatasiga  barham berish va 
keng ko‘lamdagi shahar uy-joy qurilishini tiklash haqidagi va’dalardan voz kechgan holda partiya 
dasturiy  asoslarini  tubdan  yangiladi.  O‘zining  ilgarigi  chiqishlaridan  farqli  o‘laroq  Kinnok  hatto 
Buyuk  Britaniyaning  Yevropaga  qo‘shilishini  faollashtirishni  yoqlab  chiqdi.  1990-1991  yillardagi 
mahalliy  saylovlardagi  yutuqlar  saylovchilarning  yangilangan  leyboristlar  partiyasiga  qiziqishi 
ortganligidan  guvohlik  berardi.  Ammo  Kinnok  leyborizmning  yangi  ko‘rinishining  konseptual 
asosini bayon qila olmadi.  
 
Saylovoldi  kompaniya  davrida  liberal  demokratlar  favqulodda  faollikni  namoyish  etdilar. 
Bu harakat tarixida  tubdan o‘zgarishga  olib kelgan  voqea  1988 yilda  liberal  va sotsial-demokratik 
partiyalar  Alyansining  yagona  liberal-demokratlar  partiyasiga  birlashgani  bo‘ldi.  Yangi  partiya 
dasturi asosni iqtisodiyotda bozor asoslarini ketma-ket mustahkamlab borish, Buyuk Britaniyaning 
Yevropa Ittifoqi,  jumladan, Yevropa valyuta tizimiga qo‘shilishi to‘g‘risidagi g‘oyalar tashkil etdi. 
Ammo  saylovlarga  bir  oydan  kamroq  vaqt  qolganda  liberal-demokratlar  partiyasi  rahbari  Peddi 
Eshdaun  atrofida  shov-shuv  ko‘tarildi.  U  va  uning  kotibasi  o‘rtasidagi  ishqiy  munosabatlarning 
fosh qilinishi partiya rahbariyati obro‘sini keskin pasaytirdi.  
 
1992  yil  2  aprelidagi  obhinalar  palatasiga  bo‘lgan  saylovlar  konservativ  partiyaga  yangi 
g‘alaba  olib  keldi.  U  saylovchilarning  41,9%i,  leyboristlar-34,4%,  liberal-demokratlar-17,8% 
tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Konservatorlar fraksiyasi 338 tagacha qisqardi, ammo ko‘pchilikni 
tashkil etish uchun bu yetarli edi. Leyboristlar 271, liberal-demokratlar 20 mandatga ega bo‘lishdi.  
 
Saylovlarning  muvaffaqiyatli  yakunlanganiga  qaramasdan,  meymorning  partiya  va 
parlamentda  o‘z  mavqeini  mustahkamlashi  uchun  uch  yil  davomida  kurashishiga  to‘g‘ri  keldi. 
Yevropa  Ittifoqini  tuzish  to‘g‘risidagi  Maastrixt  shartnomasiga  imzo  qo‘yish  borasidagi 
muzokoralar  davrida  konservativ  partiyadagi  “yevroskeptiklar”  (skeptizm-ishonchsizlik),  hukumat 
billlariga  qarshi  ovoz  berib,  haqiqiy  qo‘zg‘olon  ko‘tarishdi.  Meyjor  uchun  bosh  vazirning  (uning) 
budjet siyosatiga qarshi bo‘lgan moliya vaziri N.Lemontning 1993 yil may oyida iste’foga chiqishi 
qattiq zarba bo‘ldi. Hukmron partiya rahbariyatidagi ko‘tilayotgan parchalanish uning saylovchilar 
orasidagi  obro‘sining  pasayishiga  olib  keldi.  1994  yilda  konservatorlar  Yevroparlament  saylovlari 
va mahalliy saylovlarda mag‘lubiyatga uchrashdi.  
 
Ichki partiyaviy muxolifotni bartaraf qilish uchun Meyjor eng qattiqqo‘l usullarni qo‘llashga 
majbur  bo‘ldi.  1994  yil  noyabrida  Yevropa  Ittifoqi  budjetiga  Britaniya  to‘lovi  to‘g‘risidagi  bill 
bo‘yicha  ovoz  berish  hukumatga  ishonch  votumi  shaklida  bo‘ldi.  Parlament  tarqatib  yuborilishi 
tahdid ostida  “yevroskeptiklar”-torilar hukumatni  qo‘llagan  holda  ovoz berishga  majbur  bo‘lishdi. 
1995  yil  bahorida  Meyjor  yetakchilik  vakolati  va  qayta  saylov  o‘tkazishni  birlashtirishga  qaror 
qilganligini  e’lon  qildi.  1995  yil  4  iyulda  bo‘lib  o‘tgan  saylovlarda  Meyjor  nomzodligiga  218, 
uning raqibi Jon Redvudga - 89 ovoz berildi. Bu g‘alaba Meyjorga hukumat atrofida siyosiy kurash 
keskinlashishini ancha pasaytirishga imkon berdi.  
 
Siyosiy  vaziyatning  barqarorlashishiga  Buyuk  Britaniyaning  iqtisodiy  ahvolining 
yaxshilanishi yordam berdi. 1992 yilda iqtisodiy pasayish barqarorlashish, keyinchalik, o‘sish bilan 
almashdi.  Intensivligi  bo‘yicha  u  1997  yil  ikkinchi  yarmigacha  YEI  boshqa  mamlakatlar 
dinamikasidan  ham  yuqoriroq  bo‘lgan  edi.  1993-1997  yillarda  Buyuk  Britaniyada  Yalpi  Ichki 
Mahsulotning o‘rtacha  yillik  o‘sish sur’atlari  2,8%ni tashkil  etdi. Ishsizlik  darajasi  1995  yilda  8% 
gacha kamaydi va 1998 yilning boshida iqtisodiy faol aholining 5%ini tashkil etdi (1980 yildan beri 
eng past ko‘rsatkich). Ishlayotganlarning umumiy soni 1,2 million kishiga ortdi. Ayollar orasida ish 
bilan ta’minlanganlar soni oshdi (1997  yilga kelib ular  ishchi  va xizmatchilarning umumiy sonini 
47%ini tashkil etishdi).  
 
O‘sishning asosiy  manbalari 80-yillarda o‘tkazilgan Britaniya  iqtisodiyotining strukturaviy 
qayta  qurish,  Britaniya  tovarlari  eksportini  oshirish,  gaz  va  neftni  qazib  olish  va  eksport  qilishni 
kengaytirish,  shaxsiy  iste’solning  kengayishi  natijasi  bo‘ldi.  Bu  siklning  o‘ziga  xosligi  oxirgi  ikki 
o‘nlikda  kuzatilmagan  sanoat  sektorining  uzluksiz  kengayishidan  iborat  bo‘ldi.  Sanoatda  mehnat 
unumdorligining  o‘sish  sur’atlari  yuqoriligicha  qolaverdi  (yiliga  3-4%).  Bu  davrda  kapital 
qo‘yishlar ancha sekin o‘sdi;  1994  yilda 4,3%ga, 1995-1996 yillarda 2% dan kamroq, 1997 yilda 
4,3%.  Ammo  kapital  qo‘yishlarning  o‘sishini  ishlab  chiqarish  o‘sish  sur’atlaridan  ortda 
qolayotganligi kapitaldan kelgan foyda, investitsiyalarning samaradorligi,  mehnat unumdorligining 
oshganligi, sohalar tuzilmasining muvozanatga kelganligidan guvohlik berardi.  

---

 
136 
 
Meyjor  hukumati  iqtisodiyot  rivojlanishining  innovatsion  muhitini  yaratuvchi  kichik 
biznesni qo‘llab-quvvatlashni davom ettirdi. 1992  yilda  “Kichik  biznes  xartiyasi”  ishlab chiqilgan 
bo‘lib, unga ko‘ra, kredit berish sohasida tartibga solish va kichik biznesga soliq imtiyozlari berish, 
boshqaruv va marketing masalalari bo‘yicha maslahat qilish, grantlar tizimi orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
moliyaviy  yordam  ko‘rsatish,  kichik  formalarning  eksport  faoliyatini  rag‘batlantirish  ko‘zda 
tutilgan edi.  
 
Tuzilmaviy  siyosat  doirasida  Meyjor  hukumati  xususiylashtirish  dasturlarini  amalga 
oshirishni davom ettirdi. Elektroenergetika korxonalarini xususiylashtirish tugatildi, shaxta va temir 
yo‘l  xo‘jaligini xususiylashtirish davom ettirdi. Shu bilan bir vaqtda monopoliya tuzilishini saqlab 
qolgan  xususiylashtirish  sohalarida  raqobatni  rag‘batlantirishga  qaratilgan  harakatlar  amalga 
oshirildi. Davlat tasarrufida qolgan korxonalarda bandlikni qisqartirish asbob-uskunalarni yangilash 
choralari  amalga  oshirildi.  Ishbilarmonlikning  faollashishi,  xorijning  Britaniya  tovarlariga 
talabining  oshishi  va  energiya  tashuvchi  mahsulotlarning  o‘sib  borayotgan  eksporti  1994-1995 
yillardagi  eksport  BUM  iga  asos  bo‘ldi.  O‘sha  yillarda  import  yiliga  4-5%  oshayotgan  bir  vaqtda 
eksport  yiliga  10%  dan  oshib  bordi.  (YEH  mamlakatlarida  14%)  90-yillardagi  iqtisodiy  o‘sish 
amalda  inflyatsiyasiz  ro‘y  berdi.  Urushdan  keyingi  butun  davrda  birinchi  marta  iqtisodiy  o‘sish 
sur’atlari narxlar o‘sishidan oshiq bo‘ldi.  
 
qulay  iqtisodiy  KONYUKTURAga  qaramasdan,  Meyjor  hukumati  munosabatlari  sohasida 
qattiq siyosat  yurgizdi. Ilgarigidagidek  ish kuchining arzonlashuvi  mahsulot  umumiy tonnarxining 
pasayishini  asosiy  omili  sifatida  qaraldi.  Ish  haftasi  qancha  davom  etishi  qat’iy  normalari 
belgilanmaganligicha qoldi. Oylik maosh va mehnat unumdorligi o‘sish dinamikasi ishchi xodimlar 
foydasiga  o‘zgarmadi.  Yevropa  Hamjamiyatining  boshqa  mamlakatlardan  farqli  o‘laroq  Buyuk 
Britaniyada  90-yillarda  ishchi  xodimlar  ishdan  ozod  qilinish  shartlari  murakkablashtirilmagan  va 
mehnat  munosabatlari  diskriminatsion  amaliyotidan  ko‘pgina  cheklashlar  joriy  qilinmagan  edi. 
Buyuk Britaniya Yehning “Ijtimoiy xartiyasi”ga qo‘shilmadi.  
 
Tetcher  kabi,  “umumfaravon  mamlakatni”  qisman  tiklanishini  ham  butunlay  inkor  etgan 
Meyjor  ijtimoiy  siyosatga  mohiyatan  yangi  jihatni  kiritdi.  Hukumat  dasturlarining  leytmotivini 
fuqarolik  jamiyati  huquqiy  asoslarini  mustahkamlash,  kurashchanlik  va  raqobat  ideallarining 
hamjihatlik  va  hamkorlik  bilan  birligi  tashkil  etdi.  Hukumat  1992-1993  yillarda  “Fuqarolar 
xartiyasi”  umumiy  nomi  ostida  xujjatlar  to‘plamini  tayyorladi.  Uning  tarkibiga  18  ta  konkret 
“xartiya”,  jumladan,  “ota-onalar  xartiyasi”,  “Iste’molchilar  xartiyasi”,  “Mijozlar  xartiyasi”, 
“Kvartira oluvchilar xartiyasi”, “Ish zlayotganlar xartiyasi”, “Yo‘lovchilar xartiyasi” va hokazolar 
kirardi. 1994 yilning oxiriga kelib xartiyalar soni 40 gacha oshdi.  
 
Bu hukumat tashkilot  (chora)larining birinchi  navbatdagi  vazifasi turli davlat  xizmatlari  va 
savdo tuzilmalari faoliyatining zamonaviy iste’molchilik va axborot standartlarini yaratish, xususiy 
tashabbuskorlikda samarali balansni tiklash va ijtimoiy ta’minotning eng muhim sohalarida ijtimoiy 
boshqaruvni  yaratish,  tashkil  etishdan  iborat  edi.  Ammo  ko‘pgina  xartiyalar  amalda  ijtimoiy 
hayotning  u  yoki  bu  sohasida  fuqarolarning  asosiy  huquqlar  yig‘indisini  va  ularning  davlat  bilan 
o‘zaro  munosabatlari  qoidalarini  belgilovchi  va  mustahkamlovchi  o‘ziga  xos  Konstitutsiyalarga 
aylanishdi.  
 
Meyjorning  hukmronlik  davrida  mintaqaviy  siyosat  ancha  faollashdi.  Uning  asosiy 
yo‘nalishlari  Shotlandiya,  Shimoliy  Irlandiya  va  Uelsning  eng  qoloq  rayonlarida  iqtisodiy 
rivojlantirishni  rag‘batlantirish  hamda  bir qator  siyosiy-huquqiy  o‘zgarishlarni  amalga oshirishdan 
iborat  bo‘ldi.  1994  yilda  Shotlandiyada  mahalliy  hukumat  isloh  qilindi  va  uning  davomida 
mintaqaviy  boshqaruv  organlari  ekologik siyosat, yo‘l  va  uy-joy  qurilishi, ta’lim  sog‘liqni  saqlash 
sohalarida  kengroq  vakolatlarga  ega  bo‘lishdi.  Uelsda  milliy  til  mintaqasini  konsolidatsiya  qilish 
asosida  “korporativ  muxtoriyat”  elementlari  joriy  qilingan  edi.  Vallit  (Uellit)  tilining  mavqei 
kuchaytirildi, jumladan, Uels maktablarida bu tilni majburiy o‘qitish, uellit tilida televizion kanallar 
barpo etish, barcha ko‘rsatkichlar va nomlarni  ikkala tilda yozish joriy qilindi. 1994 yildagi qonun 
Uelsning  ma’muriy-hududiy  bo‘linishini  Angliyaga  yashash  tarzda  qonuniylashtirdi.  Shotlandiya 
va Uelsda mahalliy vakillik hukumat organlarini tuzish bo‘yicha bahs-munozara hech qanday natija 
bermadi.  
 
1993-1994  yillar  davomida  Meyjor  hukumati  Shimoliy  Irlandiya  va  Irlandiya 
Respublikasidagi  siyosiy  harakatlar  yetakchilari  bilan  keskin  muzokoralar  olib  bordi.  1995  yil 

---

 
137 
boshiga  kelib  kelgusida  Olster  mummosini  tartibga  solishga  asos  bo‘lgan  ikki  davlat  o‘rtasidagi 
tarixiy  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  kelishuvga  kelishga  muvaffaq  bo‘lindi.  Irlandiya  hukumati  o‘z 
konstitutsiyasidagi  yagona  Irlandiya  mamlakatini  birlashtirish  (tuzish)  to‘g‘risidan  ikkita  asosiy 
moddani qayta ko‘rib chiqishga tayyor ekanligini bayon qildi. Britaniya hukumati bu o‘z navbatida 
Shimoliy  Irlandiyani  Birlashgan  qirollikning  “abadiy  viloyati”  sifatida  e’tirof  etuvchi  qonun 
xujjatlarini o‘zgartirishga rozi bo‘ldi. Ammo bu loyihaning muvaffaqiyatli amalga oshirilishga yana 
Irlandiya ekstremistlarining yangi terrorchilik harakatlari to‘sqinlik qildi.  
 
murosaga  kelishga  norozilik  sifatida  1994  yilda  IRA  (Irlandiya  Respublikasi  Armiyasi) 
tarkibida  Irlandiya  kurashishni  davom  ettirish  armiyasi  (IKDEP)  shaklida  yangi  radikal  guruh 
ajralib chiqdi. Uning jangarilari Olster va Angliyaning bir qator shaharlarida portlashlar uyushtirdi. 
Keyinchalik,  terroristik  urushni  davom  ettirish  tashabbusi  IRA  dan  ajralib  chiqqan  “haqiqiy 
Irlandiya  Respublikasi  armiyasi”  (HIRA)ga  o‘tdi.  IKDEP  va  HIRAning  harakatlari  1996  yildagi 
“Olster  forumi”ga  saylovlarni  o‘tkazishni  puchga  chiqardi.  Bu  forum  Shimoliy  Irlandiya  ko‘p 
partiyali  muzokoralariga vakillar doirasini tuzishga qaratilgan saylanganlarni yig‘ishdan iborat edi. 
Shimoliy Irlandiyada tinch jarayonning buzilishi va London hukumatining Shotlandiya va Uelsdagi 
milliy harakatlari bilan muloqotining keskinlashib borishi 1997 yildagi parlament saylovlari oldidan 
konservativ partiya mavqeining yomonlashishiga olib keldi.