Йилларда франция

Buyuk Britaniya 60-70 yillarning ikkinchi yarmidagi xalqaro  
munosabatlar tizimida.  
 
 
Iqtisodiy  rivojlanishning  yomonlashib  borish  sharoitida  Buyuk  Britaniyaning  Yevropa 
integratsiyasida  qatnashuvi  uning  tashqi  siyosatidagi  asosiy  yo‘nalish  bo‘lib  qoldi.  G.Vilson  bu 
muammoni  1965  yil  yanvar  oyida  Londonda  U.Cherchillning  dafn  marosimida  qatnashayotgan 
Fransiya  prezidenti  de  Goll  bilan  norasmiy  uchrashuvi  vaqtida  muhokama  qildi.  Ammo 
parlamentning yakdillik bilan bu masalaga munosabat bildirishga erishish juda qiyin edi. Faqatgina, 
1967  yil  2  mayida  YEIHga  qabul  qilinish  to‘g‘risidagi  rasmiy  ariza  berish  masalasini  hukumat 
umum  palatasi  muhokamasiga  qo‘ydi  va  xujjatning  to‘la  qo‘llab-quvvatlanishiga  erishdi 
(qo‘llaganlar-488 ovoz, qarshilar 62 ta) 
 
Fransiya  rahbari  bu  gal  ham  Bkyu  Britaniyaning  “umumiy  bozor“ga  qo‘shilishiga  qarshi 
chiqdi.  Ammo  ilgarigi  “temir  veto”dan  farlqi  o‘laroq  de  Goll  bu  muammoning  barcha  iqtisodiy 
jihatlarni  muhokama  qilish  uchun  kechiktirish  kerakligini  bayon  qildi.  Buyuk  Britaniyaning 
Yevropa  “oltiligi”  bilan  to‘la  mosligini  ta’minlash  uchun,  uning  fikricha,  London  Hamdo‘stlik 
mamlakatlari bilan imtiyozli iqtisodiy munosabatlardan voz kechishi va jahon moliyaviy bozoridagi 
siyosatga  mos  holda  yagona  qishloq  xo‘jaligi  siyosatini  tartibga  solishi  kerak  edi.  Fransiyaning 
“barqut vetosi” leyboristlar hukumatining Yevropaga bog‘liq bo‘lgan rejalarini o‘zgartirmadi. 1968 
yilda  Fransiya  va  Gfrning  YEIHga  a’zo  bo‘lish  talablarini  qo‘shimcha  tarzda  kiritgan  takliflarini 
rad  etib,  ular  Yevropa  mamlakatlari  poytaxtlariga  reja  asosidagi  diplomatik  hujumlar  uyushtirdi. 
Italiya  rahbariyati  hamda  Beshlyuks  davlatlari  hukumatlari  tomonidan  bu  qadamlar  qo‘llab-
quvvatlana  bordi.  De  Goll  hokimiyat  teppasidan  ketganidan  so‘ng,  g‘alaba  bo‘lgan  ishonch  yana 
oshdi.  Fransiyaning  yangi  prezident  J.Pompidu  va  uning  hukumati  integratsion  jarayonlarning 
faollashuvi,  jumladan  “Yagona  Yevropa”ning  kengayishi  tarafdori  edi.  1969  yilning  oxiridan 
boshlab Buyuk Britaniyaning YEIHga a’zo bo‘lishi shartlari haqida muzokoralar boshlandi.  
 
E.Xit  juda  uzoq  davom  etgan  “Yevropa  uchun  kurash”  jarayonining  iloji  boricha  tezroq 
nihyasiga  yetkazishga  ishtiyoqmand  edi.  Buyuk  Britaniyaning  Yevropa  Hamjamiyati  tizimiga 
qo‘shilishi  haqidagi  siyosiy  qarorga  1971  yil  may  oyida  E.Xitning  Pompidu  bilan  uchrashuvi 
chog‘ida  qabul  qilingan.  Fransiya  va  Britaniya  diplomatiyasi  federalistik  loyihalarga  emas,  balki 
Gollchilarning  “Vatanlar  Yevropasi”  g‘oyasiga  nisbatan  moyillik  bildirdilar.  Keyingi 
muzokoralarda  Buyuk  Britaniyaning  “Umumiy  bozor”ga  kirishi  shakli  ham  aniq  belgilandi.  Besh 
yillikka mo‘ljallangan “moslashish davri”ni o‘tkazish ko‘zda tutilayotgan edi. Buyuk Britaniya va 

---

 
125 
YEIH  o‘rtasida  savdo-sotiqqa  oid  bojlarning  miqdori  asta-sekin  yiliga  20%  dan  qisqara  boshladi. 
Shu davr mobaynida Buyuk Britaniya Hamdo‘stlik mamlakatlari bilan imtiyozi savdoni bosqichma-
bosqich  qisqartirib  borishi  kerak  edi.  Buyuk  Britaniyaning  “Umumiy  bozor”ga  qo‘shilishi  shakli 
masalasidagi  asosiy  muammo  valyuta-moliya  sohasiga  tegishli  edi.  1970-1974  yillarda  YEIHning 
o‘zida  budjetni  isloh  qilish  muhokamasi  bo‘layotgan  edi.  Yangi  qoidalarga  ko‘ra,  budjetini 
moliyalash  uchun  Buyuk Britaniya  va Hamjamiyatining  boshqa davlatlari Hamjamiyatlari  fondiga 
uchinchi dunyo mamlakatlari (jumladan, Hamdo‘stlik mamlakatlari)dan keltirilgan qishloq xo‘jaligi 
importiga  soliqlar,  uchinchi  dunyo  mamlakatlaridan  importning  barcha  bojxona  to‘lovlari,  hamda 
ustama  narx  uchun  olinadigan  soliqning  bir  qismini  o‘tkazishlari  kerak  edi.  Buyuk  Britaniyaning 
Hamjamiyatiga  bosqichma-bosqich  kirib  borishi  hisobga  olingan  holda  uning  umumiy  budjetga 
to‘lovlari  1973  yilda  100  million  funt  sterlingdan,  1980  yilda  300  million  funt  sterlinggacha 
ko‘tarilishi  kerak  edi.  Shunday  qilib,  Buyuk  Britaniya  “Umumiy  bozor”ga  kirayotganida 
Hamjamiyat  budjetining 8%ini,  1977  yilda  deyarli 19%, 1980  yilga kelib  esa 24%dan  ko‘prog‘ini 
to‘lashi kerak edi.  
 
qabul  qilish  shartlari  to‘g‘risidagi  muzokoralarning  natijalari  Briatniya  parlamentdagi 
Yevropeistlik  kayfiyatini  biroz  tinchlantirdi.  Ikkala  partiyada  ham  “yevro  skeptik”lar  va 
“yevroromantik”lar  guruhlari  tuzildi.  Keskin  bahs-munozaralardan  so‘ng,  1971  yil  28  oktabrida 
umum palatasi ko‘pchilik 356 ta ovoz (244 ta qarshi va 22 ta ovoz berishmagan) bilan integratsion 
loyihani  qo‘llab-quvvatladi.  1972  yil  22  yanvarda  Bryusselda  Buyuk  Britaniyaning  1973  yil  1 
yanvardan  boshlab  Yevropa  Hamjamiyati  tarkibiga  kirishi  to‘g‘risidagi  shartnoma  imzolandi.  Bu 
qarorga  qarshi  bo‘lganlar  mamlakatda  referendum  o‘tkazishni  talab  qilishsa,  Xit  va  Vilsonlar  bu 
shartnomani parlamentda tasdiqlanishi tarafdorlari edi.  
 
Buyuk  Britaniyaning  Yevropa  Hamjamiyati  tizimlariga  qo‘shilishining  huquqiy  jihatlari 
o‘ziga  xos  bo‘ldi.  Yevropa  huquqi  uchun  ikkita  asosiy  tamoyillarining  birligi  xarakterli  edi: 
Hamjamiyat  hududining  milliy  huquqlarga  nisbatan  ustunligi  va  Yevropa  hududining  a’zo 
mamlakatlar  hududida  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  amal  qilishi.  Buyuk  Britaniya  uchun  ushbu  huquqiy 
doktrina,  undagi  o‘ziga  xos  konstitutsion  tamoyil  birligi  sababli  to‘g‘ri  kelmas  edi.  Bu  tamoyilga 
ko‘ra  (“parlament  ustunligi”)  parlament  huquqiy  xujjatlarining  har  qanday  tashqi  manbalar, 
jumladan  xalqaro  shartnomalardan  ham  ustunligi  e’tirof  etilardi.  Shu  sababli  Buyuk  Britaniyada 
implementatsiya,  ya’ni  xalqaro  shartnomalarning  Milliy  huquq  normalariga  bo‘ysundirilishi 
shakllangan.  
 
Xalqaro  shartnomani  mamlakat  hududida  amalga  tatbiq  etish  uchun  Britaniya  parlamenti 
implementatsiya tartibida xalqaro shartnoma matnini saqlab qoluvchi yoki uni ingliz huquqi asosida 
qayta  yozilishi asosida qonuni chiqaradi. Bu xalqaro huquq normalarining boshqa mamlakatlardan 
ratifikatsiyasi  (kuchga  kirishi)dan  tubdan  farq  qiladi  va  shartnomaning  oliy  boshqaruv  organlari 
tomonidan  tasdiqlanishidan  iborat.  Buyuk  Britaniyada  ushbu  amaliyot  natijasida  to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
faqat  milliy  huquq amal qiladi,  ingliz huquqlari esa  milliy  huquqqa, ichki davlat  va xalqaro,  zarur 
bo‘lgandagina amal qiluvchi huquq sifatida ko‘rsatishadi. 
 
Britaniyaning  hukumat  ekspertlari  va  xalqaro  komissiyalarining  sa’i-harakatlaridan  so‘ng 
1972  yil  yoziga  kelib,  Yevropa  Hamjamiyati  uchun  yagona  bo‘lgan  Yevropa  huquqining  Buyuk 
Britaniya  hududi  amal qilish tartibi  ishlab chiqildi.  U  “dualistik  model”  nomini oldi  va  bu holatda 
Yevropa  va  Milliy  huquqlar  yetarlicha  mustaqil  tizim  ekanligini  ta’kidlardi.  Yevropa  huquq 
aktlarini Buyuk Britaniya hududiga amal qilishi uchun implementatsiya amaliyoti qo‘llanishi kerak 
edi, ammo Yevropa huquq normalariga zid bo‘lgan milliy qonunlar o‘z kuchlarini yo‘qotardi.  
 
1973  yil  1  yanvarida  Buyuk  Britaniya  Yevropa  Hamjamiyatining  to‘laqonli  a’zosiga 
aylandi. Ammo  leyboristik partiyaning so‘l qanoti va konservatorlar  -  “yevrosketik”lar  ilgarigidek 
Buyuk  Britaniyaning  YEIHga  a’zolik  prinsiplarini  qayta  ko‘rib  chiqishni  talab  etishardi.  Bu 
talabning  jarchisi  J.Kollagen  bo‘ldi.  Vilson  esa  1974  yildagi  parlament  saylovlaridagi  g‘alabadan 
so‘ng, aksincha “Yevropacha siyosatni” tubdan isloh qilishdan voz kechdi.  
 
 Uzoq muddatli “Yevropa uchun kurash”ga 1975 yil 5 iyunda ro‘y bergan referendum nuqta 
qo‘ydi. Referendum a’zolarining uchdan ikki qismi mamlakatning Yevropa Hamjamiyati tarkibida 
bo‘lishini yoqlab ovoz berishdi. Ammo bosh vazir lavozimiga Kollagen kelgandan so‘ng Britaniya 
diplomatiyasi  Hamjamiyat  budjeti  to‘laydigan  mablag‘lar  miqdorini  kamaytirishga  harakatlarni 
davom ettirdi. Buyuk Britaniya YEIH ga “yagona hisob-kitob birligi” (EKYU)ni joriy etish, valyuta 

---

 
126 
ittifoqini  tashkil  etish  loyihasi  va  Yevroparlamentga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  saylovlarga  nisbatan  salbiy 
munosabatda edi. Kollagen bunday saylovlarni 1980 yilgacha (Buyuk Britaniyada) kechiktirilishiga 
erishdi.  Britaniya  diplomatiyasining  yana  bir  muhim  g‘alabasi  shundan  iborat  ediki, 
Yevrokomissiya  1975  yilda  Milliy  Hamdo‘stlik  mamlakatlari  bilan  YEIH  davlatlari  o‘rtasida 
imtiyozli iqtisodiy munosabatlar o‘rnatish haqida shartnoma tuzish to‘g‘risida qaror qabul qildi.  
 
Buyuk Britaniyaning Yevropaga oid siyosatining faollashuvi Londonning Vashington bilan 
“maxsus”  munosabatlarini  susaytirdi.  Atlantik  hamdillikni  rad  etmasdan  G.Vilson  AQShning 
“kichik sherigi” rolidan voz kechardi. AQShning 60-yillardagi o‘ta avantyuristik siyosati Londonda 
unga  nisbatan  nafratni  kuchaytirdi.  Ingliz-Amerika  munosabatlaridan  yaqqol  ko‘rsatuvchi  voqea 
Londonning  Vyetnamga  hech  bo‘lmasa  ramziy  harbiy  kuchlarni  jo‘natishdan  bosh  tortganligi 
bo‘ldi.  O‘z  navbatida  Amerika  diplomatiyasi  Buyuk  Britaniyaning  Gonkong,  Malayya  va  Fors 
qo‘ltig‘idagi mavqeini kuchaytirish yo‘lidagi sa’i harakatlarini qo‘llab-quvvatlashdi.  
 
Xit hukumatining hokimiyat tepasiga kelgan davrida ham Ingliz-Amerika munosabatlaridagi 
sovuqlik  o‘zgarmadi.  Ikkala  mamlakat  manfaatlari  to‘qnash  kelishiga  hech  qanday  asos 
bo‘lmasada,  lekin  diplomatik  qarama-qarshiliklar  tez-tez  bo‘lib  turardi.  1971  yilda  bo‘lib  o‘tgan 
ikkinchi  Hindiston-Pokiston  urushi  davrida  Buyuk  Britaniyaning  betaraf  bo‘lishga  harakat  qilishi 
va  vositachi  bo‘lishga  urinishiga  qaramasdan  AQSH  Pokistonni  qo‘llab-quvvatladi.  O‘sha  vaqtda 
AQSH  Xitoy  bilan  o‘ziga  xos  siyosiy  muloqot  yurgizib,  o‘zining  hatti-harakatlarida  Buyuk 
Britaniyaning  janubiy  Osiyodagi  manfaatlarini  hisobga  olmadi.  O‘z  navbatida  Buyuk  Britaniya 
ham  1965  va  1973  yillarda  Yaqin  Sharqda  yuz  bergan  halqaro  inqirozlar  vaqtida  AQShning 
arablarga qarshi tutgan keskin pozitsiyasidan ikki xil tushunib bo‘lmaydigan darajada oraliq masofa 
saqlashga harakat qildi.  
 
1974 
yilda 
leyboristlar  hokimiyat  tepasiga  qaytganidan  so‘ng  Ingliz-Amerika 
munosabatlarida ko‘zga tashlanarli  iliqlik boshlandi. Leyboristlar hukumati Yevropaga nisbatan va 
atlantik  siyosatini  muvozanatga  keltirishga  urinib  ko‘rdi.  Kollagen  hattoki  Yevropa  Amerika 
siyosiy  muloqotida  vositachi  bo‘lishga  da’vogar  bo‘ldi.  Bunga  Vashingtonning  NATO  doirasida 
ancha teng huquqli munosabatlarga o‘tishi ham yordam berdi.  
 
60-yillarda  Sovet-Britaniya  munosabatlari  juda  sovuq  xarakterga  ega  bo‘ldi.  Bu 
munosabatlardagi  normallashish  tashqi  ishlar  vaziri  Duglas-Xyumning  yangi  1973  yilda  va  ngi 
bosh vazir Vilsonning 1974  yilda Moskvaga tashrifidan so‘ng ro‘y berdi. Keyingi yillarda London 
nafaqat  G‘arbiy  Germaniyada  “ko‘priklar  qo‘yish”  siyosatini  qo‘lladi,  balki  Umumevropa 
xavfsizlik tizimining shakllanishida  ham  ishtirok etdi. Yevropa Xavfsizlik  va Hamkorlik  bo‘yicha 
yig‘ilishni tayyorlashning oxirgi bosqichida Buyuk Britaniya delegatsiyasi uni  samarali  ishlashida 
faol  yordam  berdi.  1975  yil  1  avgustda  Bosh  vazir  G.Vilson  boshqa  mamlakatlar  rahbarlari  bilan 
birgalikda  Xelsinki  yig‘ilishining  so‘nggi  aktiga  imzo  qo‘ydi.  Bosh  vazir  lavozimiga  J.Kollagen 
kelgan  paytlarda  Britaniya  tashqi  siyosatining  SSSR  bilan  iqtisodiy  hamkorlik,  siyosiy 
qurolsizlanishini qo‘llab-quvvatlash, Umumevropa Xavfsizligini ta’minlash yanada kuchaydi.  
 
Murakkab muammo Buyuk Britaniyaning uchinchi dunyodagi rolini aniqlashdan iborat edi. 
Britaniyaning “Suvayshdan sharqqa qarab” siyosati tamoyillarini qayta ko‘rib chiqish kerakligi 60-
yillarning  boshlaridayoq  yaqqol  bo‘lib  qoldi.  Ammo  Makmillanning  “o‘zgarishlar  shamoli”ni  tan 
olishga  chaqiruvchi  hali  globalistik  kayfiyatlardan  butunlay  voz  kechishini  bildirmasdi.  U  paytda 
gap siyosiy usullarni o‘zgartirish to‘g‘risida borardi, an’anaviy ta’sirlik taqalarini tark etish haqida 
emas.  Hokimiyat  tepasiga  kelagn  G.Vilson  hattoki  “Britaniya  chegaralari  Himolaydan  o‘tishi” 
haqida jar soldi.  
 
Britaniya  pozitsiyasiing  uchinchi  dunyo  mamlakatlarida  susayganligi  Hindiston-Pokiston 
to‘qnashuvlarida yaqqol namoyon bo‘ldi. 1965 yil bahorida Londonning vositachilik harakatlariga 
qaramasdan Hindiston va Pokiston o‘rtasidagi keng ko‘lamdagi harbiy harakatlarning oldini olishga 
muvaffaq  bo‘linmadi.  Faqatgina  sentbrga  kelib  bu  mamlakatlar  BMTning  urushni  to‘xtatish 
haqidagi  talabiga  bo‘ysunishdi,  ulardagi  vaziyatni  tinchlik  yo‘li  bilan  hal  qilish  SSSR  tomonidan 
amalga  oshirildi.  Hindiston-Pokiston  o‘rtasidagi  yangi  to‘qnashuv  1971  yil  dekabrida  ro‘y  berdi. 
Bu  galda  SSSR  amalda  ochiqchasiga  Hindistonni  qo‘llab-quvvatladi  va  BMTning  Xavfsizlik 
Kengashining  urush  harakatlarini  to‘xtatish  to‘g‘risidagi  rezolyutsiyasini  bajarmadi.  AQSH 
Pokistonga  yordam  berdi.  Hindiston  armiyasining  g‘alabasi  Bangladeshda  mustaqil  davlatining 
tashkil etilishiga olib keldi. Pokiston shu davrdan boshlab AQShning strategik hamkoriga aylandi, 

---

 
127 
Hindiston  esa  SSSR  bilan  yaqinlashdi,  Buyuk  Britaniyaning  esa  bu  mintaqadagi  ta’siri  ancha 
pasayib ketdi.  
 
Britaniya  diplomatiyasining  Yaqin  Sharq  inqirozini  hal  qilishga  bo‘lgan  harakatlari  ham 
muvaffaqiyat  keltirmadi.  Buyuk  Britaniyaning  bu  mintaqadagi  manfaatlari  asosan  Suvaysh 
kanalidan  foydalanish  muammolari  va  Yamandagi  protektorat  taqdiriga  bog‘liq  edi.  1962  yilda 
Shimoliy  Yamanda  inqilob  ro‘y  berdi.  Fuqarolik  to‘qnashuviga  yirik  arab  mamlakatlari  ham  jalb 
qilindi  (Misr  respublikachilarni,  Saudiya  Arabiston  monarxistlarni  qo‘llab-quvvatladi).  Buyuk 
Britaniya  bu  voqealardan  amalda  uzoqlashib,  Janubiy  Yamandagi  boshqaruvini  (hukmronligini) 
saqlab  qolishga  harakat  qildi.  U  yerda  1962  yilda  17  ta  Britaniya  protektoratlari  asosida  Janubiy 
Arabiston  Federatsiyasi  tashkil  qilingan  edi.  Ammo  bir  yil  o‘tmasdan  bu  yerda  ham 
kelishmovchilik  ro‘y  berdi.  Milliy  frontning  qurolli  otryadlari  Britaniya  harbiy  qismlariga  qarshi 
harbiy  harakatlarni  boshladi. 1964  yilda  hokimiyat teppasiga kelgan  leyboristlar  hukumati  Yaman 
muammosini  huquqiy  yo‘l  bilan  bartaraf  etishga  urinib  ko‘rdi.  Janubiy  Yamanga  suverenitet 
berilishi jarayoni 1968 yilga kelib yakunlandi.  
 
60-yillarning  oxirida  Arab-Isroil  to‘qnashuvlari  ham  keskinlashdi.  1967  yil  5  iyunda  Isroil 
va  Misr-Suriya  harbiy  kuchlari  o‘rtasida  harbiy  harakatlar  boshlandi.  Isroil  uchun  muvaffaqiyatli 
bo‘lgan  “olti  kunlik  urush”  portlash  xavfi  bo‘lgan  mintaqadagi  keskin  vaziyatni  yana 
keskinlashtirdi.  1970  yilda  Nosirning  vafotigacha  Misrning  sovetparast  rejimi  AQShga  tayangan 
Isroilga qarshilik ko‘rsatib keldi. Britaniya diplomatiyasi esa aksincha biror bir faol pozitsiyada voz 
kechdi.  Aynan,  1967  yil  oxirida  Vilson  hukumati  “Suvayshdan  sharq  tomon”dagi  mintaqalarni 
“tark  etish”  haqida  amalda  e’lon  qildi.  Bu  Londonning  sobiq  ishtirokchilik,  globalistik 
kayfiyatlardan butunlay voz kechganligini bildirardi.  
 
1973  yildagi  Arab-Isroil  urushida  Buyuk  Britaniya  Yevropaning  boshqa  mamlakatlari 
qatorida  so‘nggi  marta  tinchlik  yo‘li  bilan  hal  qilishda  tashabbus  ko‘rsatishga  urinib  ko‘rdi  va 
hattoki  Isroilda  ishlatilayotgan  Britaniya  harbiy  texnikasi  uchun  Isroilga  Buyuk  Britaniyadan 
ehtiyot qismlar jo‘natilishiga emborga ham qo‘ygan edi. Ammo, oxir-oqibatda London AQShning 
qadamlarini to‘la qo‘llab-quvvatladi, bu esa 1979 yilda Kempdevid shartnomasining imzolanishiga 
olib keldi.  
 
60-70  yillarning  ikkinchi  yarmida  Millatlar  Hamdo‘stligining  iqtisodiy  va  siyosiy-huquqiy 
asoslarining  takomillashtirilishi  va  uning  tarkibining  kengayishi  davom  etdi.  Bu  o‘zgarishlarning 
umumiy leytmotivi (asosiy g‘oyasi) Hamdo‘stlikning xalqaro tashkilotlarning umum qabul qilingan 
qonunlariga  yaqinlashishi  bo‘ldi.  Hamdo‘stlik  tabiatini  aniqlashga  yangicha  yondashuv  ilk  bor 
1965  yilda  “Hamdo‘stlik  Kotibiyati  to‘g‘risidagi  muvofiqlashtirilgan  memorandumi”da  aks 
ettirilgan  edi.  Bu  xujjatda  ta’kidlanishicha  Hamdo‘stlik  mustaqil  davlatlar  birlashmasi  bo‘lib, 
xalqaro  huquq  nuqtai  nazaridan  norasmiy  tashkilot  xarakterini  saqlab  qoladi  va  o‘z  a’zolaridan 
biror-bir umumiy qarorlarni qabul qilish yoki biror yagona harakatlarni bajarishni talab qilmaydi.  
 
Hamdo‘stlik  faoliyatining  umumiy  asoslarining  to‘laroq  xarakteristikasi  (tavsifi)  1971 
yildagi  Hamdo‘stlik  tamoyillarining  Singapur  deklaratsiyasida  berildi.  Unda  yozilishicha 
“Hamdo‘tlik-bu  mustaqil  suveren  davlatlarning  ko‘ngilli  birlashmasi  bo‘lib,  bu  davlatlarning  har 
biri  o‘z  siyosati  uchun  javobgar,  ammo  ular  o‘z  millat  va  xalqlar  umumiy  manfaatlari  va  xalqaro 
yakdillik va tinchlik yo‘lida o‘zaro maslahatlashadilar va bellashadilar”. Uning faoliyatining asosiy 
shakllari  “maslahatlar,  muhokamalar  va  hamkorlik”  deb  ataldi.  Deklaratsiyada  ko‘rsatilishicha 
Hamdo‘stlikka  a’zolik  butunlay  ixtiyoriydir  va  Hamdo‘tlikka  qabul  qilingan  har  qanday  davlat 
uning tarkibida qolish jumladan undan chiqish masalalarini butunlay o‘zi mustaqil hal qiladi.  
 
Hamdo‘stlikning  ko‘pchilik  yangi  a’zolari  uchun  irqiy  muammo  va  mustamlakachilikka 
qarshi  harakatlar  masalasi  juda  muhim  edi.  Singapur  deklaratsiyasi  Hamdo‘stlikning  eng  muhim 
maqsadlarining  biri  sifatida  mustamlakachilik  hukmronligi  va  irqchilikning  har  qanday  shakliga 
qarshi kurashishni e’lon qildi. Deklaratsiya Hamdo‘stlik a’zolariga o‘z davlati hududida irqchilikka 
qarshi  faol  kurash  olib  borish,  hamda  irqiy  kamsitishga  yo‘l  qo‘yayotgan  har  qanday  mamlakatni 
qo‘llab-quvvatlamaslik  majburiyatini  yukladi.  Xitning  hukumati  bu  yo‘nalishni  umuman  qo‘llab-
quvvatladi,  ammo  Hamdo‘stlikning  Britaniya  davlatining  ichki  ishlariga,  ayniqsa,  muhojirlar 
siyosatiga  aralashuviga  yo‘l  qo‘yildi.  Singapur  konferensiyasida  Xit  hukumatining  Janubiy 
Afrikadagi rejimga qurol sotishni yana qaytadan tiklash haqidagi qarori keskin bahs-munozaralarga 
sabab bo‘ldi.  

---

 
128 
 
Sobiq  mustamlakalar  hududidagi  Milliy  va  irqiy  to‘qnashuvlar  isloh  qilinayotgan 
hamdo‘stlik  uchun  eng  og‘ir  muammo  bo‘ldi.  1967  yil  kuzida  Nigeriyaning  federal  hukumati 
Buyuk  Britaniyadan  ayirmachi  (separatist)larga  qarshi  kurashda  ko‘mak  so‘radi.  Ammo, 
Londonning  sustkashligidan  norozi  bo‘lgan  holda  SSSRga  harbiy  texnik  yordam  uchun  murojaat 
qildi.  1969  yil  martida  Vilsonning  shaxsan  o‘zi  Nigeriyaga  tinchlikni  barqarorlashtirish  uchun 
borishga majbur bo‘ldi. 1970 yilga kelibgina to‘qnashuv bartaraf etildi.  
 
Britaniya hukumati Janubiy Rodeziyadagi voqealarga nisbatan esa yanada ko‘proq ojizligini 
namoyish qildi. 1964 yilda Yan Sintning  irqchilikka  moyil rejimi hokimiyat teppasiga keldi va bir 
yildan so‘ng mamlakat mustaqilligini e’lon qildi. Vilson hukumati Rodeziyadagi tuzumning o‘zaro 
hamkorlikdan  bosh  tortganligini  qoraladi,  ammo  muammoni  hal  qilish  uchun  zo‘ravonlik 
choralarini  qo‘llash  imkoniyati  yo‘qligini  ma’lum  qildi.  Afrikaning  Hamdo‘stlik  tarkibidagi 
davlatlari  Sint  rejimga  nisbatan  qat’iy  chora  ko‘rishni  talab  etishdi.  Vilsonning  1966  va  1968 
yillarda  Sint  bilan  yakkama-yakka  uchrashuvlari  hech  qanday  natija  bermadi.  Rodeziya  hukumati 
Janubiy Afrika Respublikasiga tobora yaqinlasha borib, undagi apartsid xususiyatlaridan nusxa olib 
boshladi. Tez  orada  Rodeziya  muammosini  bartaraf qilishga  oid tashabbusni  AQSH diplomatiyasi 
o‘z  zimmasiga  oldi,  bu  masalaga  esa  1979  yilda  M.Tetcher  boshchiligidagi  yangi  Britaniya 
hukumati uzil-kesil nuqta qo‘ydi.