Йилларда франция

 So‘l markaz (1963-1976 yillar).  
50  yillar  va  60  yillar  boshlari,  ya’ni  “iqtisodiy  mo‘jiza”  davrida  xalq  xo‘jaligini 
rivojlantirishdagi  salmoqli  yutuqlar  va  shuningdek  siyosat  maydonida  XDPning  ustunligi 
Italiyadagi boshqa siyosiy partiyalarning birinchi navbatda - ISP va IKP ning siyosiy yo‘nalishlarini 
qayta ko‘rib chiqishni talab qildi. Pyetro Nenni boshchiligidagi ISP rahbariyati: oppozitsion partiya 
statusidan voz kechdi va hukumat tepasiga chiqish uchun kurash boshladi. ISP kommunistlar bilan 
aloqani uzdi.  Kompartiya esa “sotsializmga  borishning  italyancha  yo‘li” strategiyasini qabul qildi. 

---

 
153 
Bu  strategiyaning  asosida  monopoliyaga  qarshi  faol  va  ommaviy  kurash  olib  borish,  barcha 
antimonopolistik kuchlarni o‘z tomonlariga og‘dirib olish, Sotsializmga tinch yo‘l bilan bosqichma-
bosqich o‘tish ko‘zda tutilgan edi. XDP so‘l partiyalarning jamiyatdagi siyosiy mavqei va elektorati 
sonining  borayotganini  e’tiborga  olib,  hokimiyatga  intilayotgan  ISPni  o‘ziga  qaratib  va  ISDP 
tomonidan ham qo‘llab-quvvatlanishga harakat qildi. Shu yo‘l bilan XDP jamiyatda o‘z mavqeini 
mustahkamlab olishni ko‘zda tutib, “so‘lmarkazchilik” strategiyasini ilgari surdi. So‘lmarkazchilik 
strategiyasi  XDPning  so‘l  partiyalar  bilan  parlament  va  hokimiyat  boshqaruvida  hamkorlik 
qilishidan  tashqari,  xristian  demokratlar  tomonidan  so‘l  partiyalarning  (kompartiya  bundan 
mustasno) ba’zi bir talablarini qabul qilishini ham bildirar edi.  
 Chunki, reaksioner sifatida tanilgan Piy X11 ning vafotidan so‘ng (1958) uning o‘rniga kelgan 
rim  papasi  Ioann  XX111  xristian  demokratlar  yangi  strategiyasining  tasdiqlanishiga  deyarli  hech 
qanday qarshilik ko‘rsatilmadi. Ioann XX111ning “Patsem in terris” (“Yer yuzida tinchlik bo‘lsin”) 
nomli  ensiklikining  asosida  turli  xil  siyosiy  oqimlarning  hamkorligi  va  yer  yuzida  tinchlikni 
mustahkamlash  g‘oyalari  ustun  edi.  Cherkovning  keng  xalq  ommasi  bilan  aloqalari  masalasidagi 
muammo  bo‘yicha  yangilanish  tarafdorlari  va  konservatorlar  o‘rtasida  kelishmovchiliklar  mavjud 
bo‘lib, bu kurashda yangilanish tarafdorlarining qo‘li baland keldi.  
 Shu bilan bir vaqtda hukumat ichkarisida tez-tez ro‘y berib turgan inqirozlar, XDPning siyosat 
maydonidagi  yakka  hokimlik  davriga  chek  qo‘yilayotganini  ko‘rsatib  turar  edi.  XDP  ning  1962 
yilda  bo‘lib  o‘tgan  syezdida  “so‘lmarkazchilik”  strategiyasi  tasdiqlandi.  Xristian  demokratlarning 
vakili  A.Fanfani  xristian  demokratlar,  sotsial  demokratlar,  respublikachilar  vakillaridan  tashkil 
topgan birinchi hukumatni tuzdi. Bu so‘lmarkazchilik strategiyasini amalga oshirish uchun qilingan 
birinchi urinish edi.  
1963 yildan boshlab esa, “so‘lmarkazchilar” hukumati tarkibiga Italiya sotsialistik partiyasining 
vakillari  ham  kiritildi.  1963-1968  va  1974-1976  yillarda  yuqoridagi  hukumat  boshida  Italiyaning 
ko‘zga ko‘ringan  siyosiy arboblaridan biri Aldo Moro turdi. Xristian demokratlarning vakili Aldo 
Moro  so‘l  partiyalar  bilan  hamkorlik  qilish  tarafdori  bo‘lib,  inson  sifatida  yuksak  axloqiy 
prinsiplarga  qat’iy  amal  qiluvchi  biror  bir  mojaroli  ishga  aralashmagan  siyosatchi  sifatida  obro‘ 
qozongan  edi.  A.Moro  (1916-1978  yillar)  universitetini  yurisprudensiya  ixtisosligi  bo‘yicha 
tamomlagach,  huquq  falsafasi  bo‘yicha  doktor  bo‘ldi.  Ikkinchi  jahon  urushida  qatnashdi.  Xudoga 
o‘ta  ishonuvchi  A.Moro  dastlab  yoshlar  tashkiloti  hisoblangan  universitetlardagi  katoliklarining 
Federatsiyasida, so‘ngra esa XDPda faoliyat ko‘rsatdi. Siyosiy  faoliyatini erta boshlagan A.Moro, 
o‘zining  yuksak  intellektual  potensiali  hamda  tirishqoqlik,  chidamlilik,  sabr-bardoshlik,  qat’iylik 
kabi ijobiy xislatlari tufayli siyosat maydonida De Gasperi darajasidagi yirik siyosiy arbob sifatida 
shakllandi  va  tanildi.  Uning  eng  ko‘zga  ko‘zga  ko‘ringan  xizmatlaridan  biri  XDPdagi 
strategiyaning  o‘zgarishi  bo‘ldi  desak,  mubolag‘a  bo‘lmaydi.  Chunki,  uning  davrida  XDP  de 
Gasperi  davridagi  markazchilikdan  “so‘lmarkazchilik”  strategiyasiga  o‘tdi.  A.Moro  xalq  orasida 
so‘l  partiyalar,  jumladan  kommunistik  partiyaning  katta  obro‘ga  ega  ekanligini  hisobga  olib  va 
ularning  ishtirokisiz  hech  qanday  umummilliy  masalalarni  hal  etib  bo‘lmasligini  birinchilardan 
bo‘lib  tushunib  yetdi.  A.Moro  XDPdagi  konservativ  oqimning  ochiqchasiga  jiddiy  qarshilik 
ko‘rsatishga  qaramasdan,  nafaqat  sotsialistlar,  balki  kommunistlar  bilan  ham  hamkorlik  qilish 
tarafdori  bo‘lib  chiqdi.  Umrining  oxirigacha  qat’iy  xristian  demokrat  bo‘lib  qolgan  A.Moroning 
fikricha,  XDP  har  qanday  sharoitda  ham  o‘zining  siyosiy  hukmronligini  yo‘qotmasligi  kerak  deb 
hisoblar edi.  
 
So‘l markazchi hukumat bir qancha  islohotlarni amalga oshirdi. 1962 yilda iqtisodiyotning 
muhim  sohalaridan  biri  hisoblangan  -  elektro  energiya  ishlab  chiqarish  sanoati  milliylashtirildi 
(davlat  tasarrufiga  o‘tkazildi).  Natijada  kuchli  davlat  “Birlashgan  milliy  elektroenergiya  sanoati” 
tashkil topdi. Davlat tasarrufiga o‘tkazishga  mo‘ljallangan yirik xususiy kompaniyalarning egalari, 
mulklari evaziga hukumatdan katta miqdorda kompensatsiya oldilar va bu mablag‘larni sanoatning 
boshqa  sohalariga  ishlatish  imkoniyatiga  ega  bo‘ldilar.  1965  yilda  davlat  sektori  uchun  majburiy 
rejalashtirish amalga oshirildi. 1967 yildan boshlab esa milliy 5-yillik rejalashtirish joriy etildi. Shu 
bilan  bir  vaqtda, davlat rejalarining direktivalari,  xususiy sektor uchun  majburiy emas edi. Ta’lim 
tizimidagi  islohotga  ko‘ra,  to‘liqsiz  o‘rta  maktablarda  o‘quvchilarni  14  yoshgacha  bepul  va 
majburiy  o‘qitishni  amalga  oshirish  bo‘yicha  konstitutsion  prinsip  joriy  qilindi.  Ishchilarning 
hayotida katta ijobiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ular ish haqining oshirilishi ish haqining mintaqaviy 

---

 
154 
darajalarini  bartaraf  etilishiga,  sanoatda  mehnat  qilayotgan  ishchilarga  bir  haftada  40  soatlik  ish 
kunini  joriy  etishga  kasaba  uyushmalarining  huquqlarini  kengaytirish  va  pensiya  ta’minotini 
yaxshilashga muvaffaq bo‘ldilar.  
Ammo,  so‘l  markaz  o‘z  faoliyati  davomida  ba’zi  bir  iqtisodiy  muammolarga  ham  duch  keldi. 
Bu  davrga  kelib  iqtisodiy  vaziyat  yanada  og‘irlashdi.  “Iqtisodiy  mo‘jiza”  davri  tugab,  Italiya 
iqtisodiyotining  o‘sish  sur’atlari  pasaydi  va  60-yillarning  o‘rtalariga  kelib,  inqiroz  nuqtasigacha 
borib  yetdi.  1974-1975  yillarga  kelib  esa,  Italiya  ham  jahon  iqtisodiy  inqirozi  girdobiga  tushib 
qoldi.  Milliy  daromadni  taqsimlash,  takror  ishlab  chiqarish  strukturasi  va  mexanizmidagi 
nomutanosibliklar  jiddiy  kelishmovchiliklarni keltirib  chiqardi. Jahon  bozorida  narxlarning  keskin 
oshganligi  tufayli,  iqtisodiyotni  xom  ashyo  va  yonilg‘i  bilan  ta’minlash  muammosi  yanada 
kuchaydi.  Kasaba  uyushmalari  faoliyatining  kuchayishi  va  stachkasi  kurashning  o‘sishi  tufayli 
mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat keskin o‘zgardi.  
Inqirozlar tufayli hukumat va tadbirkor doiralar iqtisodiy strategiyalarga o‘zgartirishlar kiritish, 
rivojlangan  g‘arb  davlatlaridan  modernizatsiyalashning  ilg‘or  metodlarini  o‘rganish  va  joriy  etish 
kabi vazifalarni amalga oshirishga majbur bo‘ldi. Italiya tadbirkorlarining elitasi mamlakatni kuchli 
yettilik  safida  saqlab  qolishga  harakat  qildi.  O‘sha  davrda  Italiyadagi  iqtisodiy  taraqqiyotning 
ekstensiv modeli ham o‘z potensialini batamom tugatmagani tufayli, 70-yillarning o‘rtalariga kelib, 
kun  tartibida  iqtisodiy  taraqqiyotning  ekstensiv  yo‘llarini  yuqori  texnologiyali  jarayonlar  bilan 
almashtirish  masalasi  yuzaga  keldi.  Avvalgi  iqtisodiy  modeldan  tez  sur’atlarda  ajralishning 
imkoniyati yo‘qligi,  
 Italiya  iqtisodiyoti  ichki  qayta  qurishlarni  amalga  oshirmaganligi  tufayli  70-yillarda  jahon 
bozorida  noqulay  ahvolda  qoldi.  Iqtisodiy  taraqqiyotdagi  notekislik  mehnat  munosabatlari  va 
ijtimoiy sohaga salbiy ta’sir ko‘rsatar edi.  
Kasaba  uyushmasi  va  kommunistik  partiya  talabalarni  qo‘llab-quvvatladi.  1968  va  1969 
yillarda  pensiya  islohotini  o‘tkazish  va  uy-joy  muammosini  bartaraf  etishni  talab  qilib  chiqqan 
ikkita  yirik  umummilliy  ish  tashlashlar  bo‘lib  o‘tdi.  Hukumat  ma’lum  bir  yon  bosishlarni  xalq 
kvartiralarini qurish uchun katta miqdorda mablag‘ ajratib, 1969 yilning “jazirama kuzi”da  yanada 
yaxshiroq  shart-sharoitlarni  ta’minlab  beradigan  yangi  jamoa  shartnomalarini  tuzishni  talab  qilib, 
millionlab  kishilar  ish  tashladilar.  Buning  natijasida  1970  yilning  may  oyida  mehnatkashlarning 
huquqlari statu qabul qilindi. Bu statutga ko‘ra kasaba uyushmalarining korxonadagi o‘rni aniqlandi 
va korxona egalarining ishchilarni ishdan bo‘shatish imkoniyati chegaralab qo‘yildi.  
Italiyaning konstutitsion sudi 1974 yilda ijtimoiy-siyosiy talablar ilgari surilgan ish tashlashlarni 
qonuniy  deb  tan  olishga  majbur  bo‘ldi.  Ish  tashlashlar  orqali  erishilgan  yutuqlar  tufayli  kasaba 
uyushmalarning tarkibi va ta’siri yanada ortdi. 1969 yildan boshlab kasaba uyushmalari va hukumat 
vakillari o‘rtasida o‘tkazilayotgan muzokaralar doimiy holatga kirdi.  
1970 yilda so‘l kuchlar nikohda ajralishlarga ruxsat beradigan qonunni qabul qildirishga erishdi. 
Cherkov  rasm-rusumlariga  ko‘ra  nikoh  buzilmas  deb  hisoblansada,  1974  yilda  o‘tkazilgan 
referendum  nikohdagi  ajralishlarning  qonuniyligi  masalasida  katta  ovozga  ega  bo‘ldi.  Shunday 
qilib,  so‘l  markaz  hukumati  ish  tashlovchilarning  asosiy  talablarini  bajarib,  katta  yon  bosishlar 
qilishga majbur bo‘ldi.