Javob Kirish

Javob

Kirish. Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko`pchilik mamlakatlari uchun xos bo`lib, u turli mamlkatlarda har xil darajada va o`ziga xos hususiyatlar bilan amal qilmoqda va rivojlanmoqda.

Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy tamoyillari quyidagilardan iborat:

• 
  Turli shakllardagi mulkchilikning mavjud bo`lishi va unda xususiy mulkchilikning ustun turishi.
  
• 
  Tadbirkorlar va tanlov erkinligi.
  
• 
  Raqobat kurashining mavjudligi.
  
• 
  Davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi.
  
• 
  Korxona va firmalarning ichki hamda tashqi shart-sharoitlar o`zgarishlariga moslauvchanligi.
  

Bozor iqtisodiyotining avzalliklari quyidagilardan iborat bo`ladi:

Resurslarni samarali taqsimlaydi. Buning mazmuni shuki, raqobatli bozor tizimi resusrlarni jamiyatga eng zarur bo`lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarisha yo`naltiriladi.

Erkinlik. Bozor iqtisodiyoti tadbirkorlar va tanlash erkinligini namoyish qiladi, xususan shu asosda muvaffaqiyatga erishadi.

Bozor iqtisodiyotining yana bir avzalligi shundagi, har bir shaxs korxona, firma va korporatsiyalar tinimsiz harakatda va izlanishda bo`ladi. Chunki sustkashlik, beg`amlik har qanday xo`jalik tizimini xonavayron qilishga olib keladi.

Bozor iqtisodiyotining kamchiliklari quyidagilardan iborat:

Ijtimoiy iste’mol harakteridagi tovar bilan ta’minlash harakteriga ega emas.

Daromadlar tengsizligining kuchayishi va aholining mulkiy tabaqalanishiga olib keladi.

Tovarlar hajmi va pul massasi o`rtasidagi ro`y berib teradigan nomutanosiblikni bartaraf eta olmaydi.

Qayta tiklanmaydigan resusrlarni asrash, tabiatni va atrof muhitni muhofaza qilish, ekologik munosabatni ta’minlashda layoqatli emas.

Ish haqi bilan parxlar darajasi muqobilligini ta’minlay olmaydi.

Tezda foyda keltirmaydigan yoki jamiyat va kelajak uchun muhim bo`lgan fundamental tadqiqotlar olib borish imkoniyatini cheklaydi.

Bozorning vazifalari:

• 
  Tartibga solish – Integratsiyalash
  
• 
  Rag`batlantirish- Axborot berish
  
• 
  Narxni tashkil etish – vositachilik
  
• 
  Nazorat qilish – Tejamkorlik
  
• 
  Iqtisodiyotni sog`lomlashtirish – Bozor sub’ektlarining manfaatlarini ro`yobga chiqarish
  

Muallif tomonidan:

Norboy Beknozov, Toshkent Davlat Yuridik Instituti, 2005-yil

A.O`lmasov, A. Vahobov, Toshkent, "Iqtisod-Moliya", 2014-yil

D. Tojiboyeva, Toshkent, "Iqtisod-Moliya", 2005-yil

2. Oligopoliya deganda kam miqdordagi sotuvchilar ko`p ko`p xaridorlarga xizmat qilishi tushuniladi. Oligapoliyada kam miqdordagi firmalar ustublik qiladi.

Oligopoliya bozorida birinchidan standartlashgan, ya’ni muayyan bir turdagi mahsulotni taklif etadilar. Standart mahsulot resurslari neft, po`lat, yog`ochdan iborat bo`ladi. Tabaqalashgan maxsulot asosan iste’mol buyumlaridan iborat bo`lib, bular apparatlari va turli elektr asboblaridan iborat bo`ladi. Agar mamlakat iqtisodiyotiga mansub tarmoqlardan birida oligopoliya holati mavjud bo`lsa, bu mamlakat bozor iqtisodiyotiga ega bo`lgan davlatda mukammal erkin raqobat amalga oshiriladi. Mukammal raqobatda sotuvchilar va xaridorlar cheklanmagan bozor qonun-qoidalariga binoan va bir xil usul bilan olib boradigan raqobati tushuniladi. Oligopoliyaning mavjudligi mamlakatning bozor iqtisodiyotiga ega ekanligini anglamasligining sabablaridan biri oligapoliya bozori erkin bozor hisoblanmaydi. Chunki bu yerda ozchilik yirik firmalar tovarlarini ishlab chiqaradi va sotishning asosiy qismini o`z qo`lida to`plab oladi va bozorda o`zlarining xukumronligini o`rnatadi. Oligopoliyalarning o`zora raqobati nomukammal raqobat hisoblanadi. Chunki u ma’lum darajada cheklangan bo`ladi. Bozor iqtisodiyoti erkin iqtisodiyot bo`lganligi uchun ham oligopoliya erkin bozor holatiga kirmaydi. Erkin iqtisodiyotga kiraganimizda bizda hech qanday cheklovlar bo`lmaydi. Oligopoliya bozorida esa aksincha, ya’ni bu yerdagi firmalar bizni bu sohaga kirishimizga to`sqinlik qilishadi.

Oligopoliya qanday usul bilan rivojlanishidan qat’iy nazar kam sonli firmalar o`rtasidagi raqobat o`zora bog`liq bo`ladi. Oligopoliya tarmoqda hech qaysi o`zining baho siyosatini mustaqil o`zgartirishga botina olmaydi. Xarajat va talablar haqidagi ma’lumotlar oligopolistning narx o`rnatishi uchun mavjudligi muhim sanaladi.

Muallif tomonidan:

A.O`lmasov, A.Vahobov, Toshkent “Iqtisod-moliya” 2014 yil, 188-210 betlar

Norboy Beknozov, Toshkent Davlat Yuridik instituti 2005 yil 156-177 betlar

3. Dunyoda monopoliyaga qarshi kurashish qonunchiligi birinchi bo`lib AQSh da kelib chiqqan. AQShning trestlarga qarshi siyosatini tarixi 1890 yilda Shermon aktini qabul qilish bilan boshlanadi. O`sha vaqtda AQSh da neft, po`lat va transport kabi muhim sanoat sohalarining diyarli barchasida standart OIL singari katta kompaniyalar o`z raqobatchilarini yoki qo`shib olish yoki ular bilan birlashish siyosati orqali monopoliya holatini avjiga chiqarishayotgan edi. Katta kompaniyalar birlashmalari “Trest” deb nomlanib, unga qarshi bo`lgan dehqon fermerlar markaziy kuchni egallagan aholi qatlamining harakati esa “Anti-trest” deb nomlangan. Ko`rinib turibdiki AQSh da monopoliyaga qarshi kurashish harakatlari boshlanganiga 100 yildan ortiq vaqt bo`ldi.

Hozirda anti-trest qo`mitasi Xard Koor kartelning tartibiga solinishiga nisbatan aktiv bo`lsada, undan boshqa sohalardagi anti-trest qonunining tadbiqi bo`yicha demokratik partiya hukumati davri bilan solishtirganda passifdir. Ammo, AQSH da anti-trest siyosati bo`yicha ma’muriy organlardan ham ko`ra sudlarning o`rinlari katta hisoblanadi. Sudlar siyosiy oqimga yurmasdan sud qarorlarini ko`paytirish orqali anti-trest qonunini tadbiq etish mezonlarini asta –sekinlik bilan rivojlantirib kelishgan. Bugungi kunda mamlakatimiz dunyoning bir qator mamlakatlari tajribasidan foydalanib monopoliyaga qarshi kurashib kelmoqda. Bizning mamlakatimizda aynan AQShning monopoliyaga qarshi kurashish qonunini qo`llash noto`g`ri ish bo`ladi. Biz aynan AQShning bu qonunini qo`llamay, uning ma’lum bir qismini tajribasini qo`llashimiz mumkin. Chunki AQSh bilan O`zbekistonning iqtisodiyotida yuritadigan ishlari bir hil hisoblanmaydi. Aynan AQShning qonunchiligini bizning sharoitda qo`llash bozor iqtisodiyotiga salbiy ta’sirini o`tkazadi. Bilamizki, AQSh da monopoliyaga qarshi kurash ko`p yillardan buyon amalga oshirilib kelinmoqda.

O`zbekistonda monopoliyaga qarshi kurashish qonuni 1992 yilda qabul qilingan. SHuning uchun ham mamlakatimizda monopoliyaga qarshi kurashish bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Davlatimizda “Uzavtomotors” kompaniyasi monopoliya sifatida taqdim etiladi. Agar biz shu kompaniyaga nisbatan AQShning antimonopol qonunini qat’iy qo`llasak, bu holat davlatimiz iqtisodiyotiga ta’mir qiladi. Chunki bu holatda “Uzavtomotors” kompaniyasiga raqobat qiladigan kompaniya hozircha yo`q. SHuning uchun ham biz AQSH qonunchiligini o`zini emas, balki uning tajribalaridan foydalansak maqsadga muvofiq bo`ladi.

Muallif tomonidan:

https://www. econolawresearch.wordpresy.com

4. Herfendal-Hirshman indeksi (HHI) ga to`htaladigan bo`lsak bu indeksning vazifasi bozorning qanchalik raqobatlashishini ko`rsatuvchi indek hisoblanadi. Bozorning oligopoliya holatini Herfendal-Hirshman indeksi bilan ifodalash mumkin. Bu indeks bozorda firmaning ulushini oldindan baholash imkonini beradi.

Har bir firmaning ulishini S harfi bilan belgilab, har firmaning ulishini kvadratga ko`tarib, hammasi qo`shiladi. Masalan, biror firma bozorga hamma tarmoq ishlab chiqarishning 50% ni chiqarsa u holda S=50 % bo`ladi.

Herfendal-Hirshman indeksi

Herfendal-Hirshman indeksi 3 turga bo`linadi

Bular:

1-tur: 1800

2-tur: 1000

3-tur: HHI<1000- raqobat kuchli (sezilarli darajada) bo`ladi.

Agar tarmoqda Herfendal-Hirshman indeksi 1800 ga teng bo`lsa, davlat raqobatni kuchaytirishi kerak bo`ladi. Buning uchun faoliyatini endi boshlagan firma va karxonalarga qulaylik va imtiyozlarni oshirish kerak bo`ladi. Bunday firma yoki karxonalarga Davlat kredit berayotganda kredit foizlarini biroz tushiradigan bo`lsa firma yoki karxona ko`proq maxsulot ishlab chiqarishni boshlaydi. Va raqobat ham shunga yarasha oshadi. SHuningdek, davlat yirik firmalar tomonidan amalga oshiriladigan bosimni ham nazorat ostiga olishi talab etiladi. Chunki yirik firmalar ularga raqobatchi bo`lgan va endi bozor iqtisodiyotiga kirib kelgan firma yoki karxonalarni inqirozga uchratishni maqsad qilib qo`yadi. SHunga o`xshash holatlar vujudga kelmasligi uchun davlat bu firma yoki karxonalarga yordam ko`rsatishi kerak bo`ladi. Shuningdek, davlat bozor iqtisodiyotiga endi kirib kelgan firma ustidan yirik firmalarning xukmronlik qilishga yo`l qo`ymasligi kerak. Ana shunda sog`lom raqobat muhiti yaratiladi. Agar tarmoqdagi indeks 900 ga teng bo`lsa bu tarmoqda raqobat kuchli hisoblanadi va davlat iqtisodiyoti uchun ham katta foyda keltiradi. Raqobat kuchli bo`lsa, iste’molchilarda tanlov imkoniyatlari ham ko`p bo`ladi. Bunday tarmoqda rivojlanish ham kuchli bo`ladi.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki raqobat iqtisodiyotning eng asosiy jihatlaridan biridir. Raqobat bor joyda doimo yangilanish va rivojlanish bo`ladi va davlat ham bundan manfaat ko`radi.

Muallif tomonidan:

D.Tadjiboeva Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2005 yil 346- 348 betlar.