|
2.3. Жақтылық тезлиги
2.3. И.Кеплер ҳәм Р.Декарт сыяқлы алымлар жақтылықтың тезлигшин
шексиз үлкен деп есаплаған. Әмелде жақтылықтың тезлиги неге тең? Бул
тезликти өлшеў жолында биринши урыныўлар Г.Галилей тәрепинен әмелге
асырылған. Бул тәжирийбе анық нәтийжелерди көрсете алмасада
жақтылықтың тезлигиниң шекли екенлиги ҳаққындағы пикирди беккемлеўге
алып келген. Жақтылық тезлигиниң ҳәзирги қабыл етилген мәниске жақын
нәтийжени анықлаў биринши болып даниялық астроном К.Рюмерге несип
еткен.
1675-жылы Юпитер жолдасының тутуылыўын байқап атырған Рюмер
жақтылық тезлигиниң шекли екенине анық исеним пайда еткен. Юпитерден
Қуяшқа шекем болған аралық Жерден №уяшқа шекемги аралықтан бес мәрте
үлкен. Рюмер Жер ҳәм Юпитер бир-бирине ең жақын жайласқанда Юпитер
жолдасының тутылыўы гүзетилген. Соның менен қатар жолдастың Жер ҳәм
Юпитер бир-биринен ең узақта жайласқан ўақытта да гүзеткен. Бул еки
тутулыў белгили ўақыт кешигип болған. Буған себеп, жақтылық тезлигиниң
шекли ҳәм екинши жағдайда Жер орбитасының диаметрине тең болған
қосымша аралықты өтти. Екинши жағдайда Юпитер жолдасының тутылыўы
кешиккен ўақыт Δt ны Рюмер Жер орбитасның диаметри жәрдеминде
анықлаған
t
D
с
.
Усы дәўирде Жер орбитасы диаметриниң шамасы онша анық
есапланбағаны ушын, ўақытты өлшеўде ҳәм белгили қәтеликлергежол
қойғанлығы себепли Рюмер жақтылық тезлигиниң анық мәнисин есаплай
алмаған.
1849 жылы француз физиги И.Физо жақтылықтың ваккумдағы тезлиги
ушын 300000 км/с мәнисин тапқан. Кейиншелик Физо пайдаланған усыл
америкалы физик Майкельсон тәрепинен раўажландырылған.
Майкелсон өз тәжирийбесин, арасындағы аралық l үлкен анықлықта
өлшенген еки таў шыңы жәрдеминде өткерген. Шыңлардан бирине
орнатлыған S деректен шыққан жақтылық Т саңлақтан өтип, сегиз қырлы А
призмаға түседи. Призманың қырынан қайтқан жақтылық екинши шыңға
орнатылған B ойыс айнаға жибериледи. Оннан қайтқан жақтылық м айнадан
шағылысып және ойыс айнаға түседи ҳәм және бир мәрте шағылысып, сегиз
қырлы призманың екинши қырына түседи. Призмадан қатйқан жақтылық
көриў трубасына C жәрдеминде күзетиледи. А призма сондай айланады, ол
1/8 бөлегин айланғанда жақтылық 2 l аралықты өткен. Тек усы жағдайда ғана
көриў трубасында саңлақ үзликсиз көринип турған. Майкельсон ҳәм өз
тәжрийбесинде жақтылық тезлиги ушын 300000 км/с ға жақын мәнисти
тапқан. Буннан тысқары Майкельсон жақтылықтың тек ваккумдағы тезлигин
емес, ал басқа орталықлардағы тезликлеринде тапқан. Ол өз тәжрийбесиниң
нәтийжесинен
төмендеги
жуўмақларды
шығарған:
бириншиден,
жақтылықтың бослықтағы тезлиги оның басқа орталықлардағы тезликлеринен
үлкен; екиншиден жақтылықтың тезлиги деректиң тезлигине байланыслы
емес.
Солай етип тәбиятта жақтылықтың ваккумдағы тезлигинен үлкен тезлик
болмайды. Ол с=299792,5
0,4 км/с ға тең.
Жақтылықтың квантлық теориясын үйренип қарағанда оқытыўшы
фотоэлектрлик
эффект
қубылысын
демонстрациялаў
барысында,
фотоэффекттиң жақтылық тәсиринде электронлардың металл бетинен жулып
алыныўы екенлигин атап өте отырып, оқытыўшы оқыўшыларға фотоэффектти
жақтылықтың толқынлық теориясы тийкарында түсиндириўди усынады.
Проблемалық әмелий мәселелер.
Проблемалық маселелер оқыўшыға өз бетинше дөретиўшилик
пикирлеўди, мәселени шешиўдиң алдын үйренилмеген усылларын излеўди
үйретеди. Оқыўшы таяр үлги тийкарында мәселени шешиў көнликпесине ийе
болғанда жоқары эффективликке ийе болады. Сонлықтан, проблемалық
әмелий мәселелерди шешиў сабақтың өтилген материалды беккемлеўге ҳәм
өзлестириўди тексериўге бағдарланған басқышында әмелге асырылады.
Проблемалық әмелий мәселелерди оқыўшыларға үйге тапсырма
сыпатында, ямаса аудиторияда орынлаўға бериўге болады. Егерде, мәселе
өтилген материал бойынша көп саўалларды өз ишине алатуғын болса, оны
аудиторияда эксперименталлық мәселе сыпатында усыныўға болады.
Узақ ўақыт даўам етиўши бақлаўлар, тәжирийбе үскенесин
конструкциялаў ямаса тәжирийбе көп мәрте тәкирарланыўы талап етилетуғын
проблемалық мәселелер үй тапсырмасы сыпатында усынылады.
Проблемалық оқытыўда үй тапсырмасының төмендеги түрлери
қолланылады: теориялық ҳәм эксперименталлық изертлеўлер. Теориялық
изертлеў мәселелери әмелде тек физика-математикалық бағдардағы
аудиторияларда қолланылмақта. Эксперименталлық изертлеў мәселелери
эксперимент нәтийжелерин теориялық түсиндириў ямаса нәтийжелерди
алдын ала теориялық анықлаўға бағдарланады.
Жоқарыда келтирилген ҳәм төменде үйренилиўши эксперименталлық
фактлер атом дүзилиси ҳаққындағы мәселени ортаға қойды.
Беккемлеў ущын сораўлар:
1. Оптика нении үйретеди?
2. Жақтылықтың корпускуляр, толқын теорияларын айтып бериң.
3. Жақтылықтың толқын узынлығы қандай интервалда болады?
4. Жақтылықтың тезлиги дәслепки ўақытлары қалай анықланған.
5. Рюмер,Майкельсон тәжрийбелерин түсиндирип бериң
Do'stlaringiz bilan baham: |
