Жас ҳӘм педагогикалық психология өзбекстан республикасы Жоқары ҳәм орта анраўлы билимлендириў ўәзирлиги Жоқары педагогикалық оқыў орынлары ушын оқыў қолланба

1. Ishki derekler. Olar insannıń tuwma yaki arttırılǵan zárúrlikleri menen belgilenedi. Olardıń eń áhmiyetlileri tuwma axborot alıwǵa bolǵan zárúrligi. Arttırılǵan zárúrlikler bolsa gnostikalıq hám sotsiallıq zárúrlikler esaplanadı.

2. Sırtqı derekler. Olar shaxstıń sotsiallıq turmıs sharayatları menen belgilenedi.

3. Jeke derekler. Bul shaxstıń qádiriyatlar sisteması ustanovkaları, pikirleri. Bul derekler hár bir shaxs xızmetinde ushırasadı. Olardıń barlıǵı xızmettiń barısına tásir etip tálim protsessiniń motivatsiyasın quraydı.

Oqıtıw protsessi ayrıqsha shólkemlestiriletuǵın hám de basqarılatuǵın xızmet bolıp, ol oqıwshılardıń oqıw xızmetin shólkemlestiredi hám olardı basqaradı. Oqıtıw protsessi bes elementten ibarat: Oqıtıwdıń maqseti-ne ushın oqıtıw kerek? Oqıtıwdıń mazmunı-neni oqıtıw kerek? Oqıtıwdıń metodları, usılları hám pedagogikalıq qatnas usılları. 4. Oqıtıwshı. 5. Oqıwshı. Oqıtıw hám oqıtıw protsessinde balanıń rawajlanıw mashqalası psixologiyalıq oraylıq máseleleriniń biri. Oqıtıw hám rawajlanıw mashqalasına tiyisli bir qatar teoriyalar islep shıǵılǵan bolıp, olardıń biri; 1. Aqılıy is-háreketler, bilimler, kónlikpe hám uqıplılıqlardı basqıshpa-basqısh rawajlandırıw teoriyası (P.Ya.Galperin).

Tálim protsessin shólkemlestiriw ideal hám ámeliy xızmettiń anaw yamasa mınaw túrin nátiyjeli alıp barıw ushın zárúr bolǵan sırtqı álemniń áhmiyetli tárepleri haqqındaǵı axborottıń ózlestiriliwi, xızmettiń barlıq túrlerinen quralǵan usıllar hám protsesslerdiń ózlestiriliwine, maqsetke muwapıq bolatuǵın usıllar hám protsesslerdi tuwrı tańlaw hám paydalanıwǵa baylanıslı.

Tálim protsessi nátiyjeli bolıwı ushın oqıw xızmeti tómendegi talaplarǵa juwap beriwi kerek.

1. 
   Motivatsiya, yaǵnıy oqıtıwshı jaqsıraq oqıtıwǵa, oqıwshı bolsa jaqsıraq oqıwǵa háreket etiwi.
   
2. 
   Tálimniń rawajlanǵan hám iyiliwsheń dúziliske iyeligi.
   
3. 
   Tálimniń túrli formalarda ámelge asırılıwı.
   

Oqıw xızmetin basqarıw ózin-ózi basqarıwdıń quramlı bólegi bolıp, oqıwshılardı óz betinshe bilim alıw, erkin pikirlewge jeteleydi. Oqıw xızmetin basqarıwdıń quramlı bólekleri jobalastırıw, ózin-ózi qadaǵalaw, bilimge qızıǵıwshılıqdan ibarat bolıp, ózara bir-biri menen tıǵız baylanısta boladı. Oqıw xızmetin basqarıwdıń bólekleri ulıwmalasqan tálimiy usıllar járdemi menen oqıwshılar tárepinen ózlestiriledi. Olar ózine tán ózgeshelikleri, aktivliligi, kólemi, nátiyjeliligi menen parıqlanıwına qaramastan bir-birlerin tolıqtıradı.

Xızmetten kútiletuǵın nátiyje psixologiyada maqset dep ataladı. Oqıw protsessiniń basqarılıwı eki tiykarǵı maqsette kózde tutadı. Olardan birinshisi, oqıw protsessin tuwrı shólkemlestiriw, ekinshisi bolsa oqıwshılardıń jeke qızıǵıwshılıq hám zárúrliklerin qanaatlandırıwdan ibarat.Demek, oqıw protsessin basqarıwdıń:

Birinshi wazıypası shólkemlestiriwshi bolıp, oqıwshılardıń tálim hám tárbiyası boyınsha sotsiallıq buyırtpalardı qanaatlandırıw:

Ekinshi wazıypası-tikkeley oqıwshınıń qızıǵıwshılıq hám talapların qanattlandırıwǵa qaratılǵan sotsiallıq wazıypası esaplanadı.

Oqıtıwdıń eki usılı bar. Biri dástúriy oqıtıw usılı-bunda oqıtıwshı mashqalanı belgileydi, wazıypanı anıqlaydı hám mashqalanı sheship beredi. Oqıwshı bolsa máseleni sheshiw jolların eslep qaladı hám onı sheshiwge háreket etedi. Bunda oqıwshılarda reproduktivlik pikirlew qáliplesedi. Rawajlandırıwshı tálim oqıtıwdıń mashqalalı usılında oqıtıwshı oqıwshılardıń biliw protsesslerin basqaradı, onı shólkemlestiredi hám qadaǵalap baradı. Oqıwshı bolsa mashqalanı túsinedi, onı sheshiw jolların izleydi hám onı sheshedi. Bunday jaǵdaylarda oqıwshı pikirlewiniń nátiyjeliligi artadı hám onıń erkinligi rawajlanadı.

Oqıwshınıń oqıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵın rawajlandırıw ushın oqıtıwshı tómendegi qaǵıydalarǵa ámel etiwi lazım:

1. 
   Oqıw protsessin sonday etip shólkemlestiriw kerek, bunda oqıwshı aktiv qatnasıwı, óz betinshe izleniwi, jańa bilimlerdi tabıwı hám mashqalalı máselelerdi sheshiw ushın sharayat izlew kerek.
   
2. 
   Oqıwshılarǵa bir qıylı oqıtıw usılları hám bir túrdegi maǵlıwmatlardı beriwden qashıw kerek.
   
3. 
   U`yrenilip atırǵan pánge degen qızıǵıwshılıqtı payda etiw ushın áyne sol pán yaki bilim oqıwshınıń ózi ushın qanshelli áhmiyetli ekenligin biliwi kerek.
   
4. 
   Jańa material qanshelli oqıwshı tárepinen dáslep ózlestirgen bilimler menen baylanıslı bolsa, ol oqıwshı ushın sonshelli qızıqlı boladı.
   
5. 
   Hádden zıyat qıyın material oqıwshıda qızıqıwshılıq oyatpaydı. Berilip atırǵan bilimler oqıwshınıń kúshi jetetuǵın dárejede bolıwı kerek.
   

Tálim protsessi oqıwshılar dıqqatın rawajlandırıwdı talap etedi. Sabaqlarda kórgizbeli qurallardan, axborot texnologiyaları qurallarınan paydalanıw bilim alıwshınıń dıqqatın rawajlandıratuǵın faktorlardan esaplanadı. Oqıtıw protsessinde tálim beriwshiniń wazıypası sabaqta oqıwshılardıń aktivliligin payda etiw emes, al oqıwshılardıń sabaqta ótiletuǵın materialdı qabıl etiwge tayar turıwların baqlap barıw esaplanadı.

Tálim protsessinde oqıwshılardıń biliw protsesslerin qáliplestiriwge ayrıqsha itibar beriw lazım. Sebebi, biliw protsessleri júdá quramalı protsess bolıp, onda janlı múnásebetlerden kúshli pikirlewge onnan bolsa ámeliyatqa ótiledi. Tálim protsessinde oqıw materialın qabıl etiwdiń áhmiyeti úlken. Ulıwma psixologiya kursınan belgili qabıl etiw nárse hám hádiyselerdi seziw organlarına tásir etiw nátiyjesinde olardıń adam psixikasında ulıwma obrazın payda etiw. Qabıl etiw protsessi tálimniń túrli formalarında, yaǵnıy oqıtıwshınıń awızeki gúrrińinde, sáwbetlesiwinde, lektsiyasında, kinosabaq, sxema hám kórgizbeli qurallar kórsetiw, ekskurtsiyalar ótkeriw, oqıwshınıń ózine sabaqlıqlar hám de basqa qollanbalardı oqıtıw protsessinde rawajlanadı.

Tálim protsessiniń nátiyjesi ózlestiriw, ishki hám sırtqı xızmetti maqsetke muwapıq ózgerttiw esaplanadı. Tálim bir adamnıń basqasına bilim hám kónlikpeler beriwi. Bilimlerdi ózlestiriw protsessi mashqalaları P.Ya.Galperin hám N.F.Talizina sıyaqlı psixolog alımlar tárepinen úyrenilgen. Olar aqılıy is-háreketlerdi basqıshpa-basqısh qáliplestiriw teoriyasın islep shıqqan.Avtorlar aqılıy is-háreketlerdimateriallıq tárizde sırtqı sóylew járdeminde hám de aqılıy formada pikirde payda bolıwın túsindirip berdi. Aqılıy is-háreketlerdiń birinshi basqıshı súwret, sxema, diagramma hám shártli belgiler tárizinde óz kórinisin tabadı. Aqılıy is-háreketlerdiń ekinshi basqıshı kórgizbelerden alǵan keshirmeleri haqqında oqıwshılardıń dawıs shıǵarıp pikir júritiwinen ibarat boladı. U`shinshi basqısh bolsa sub`ekt sanasında keshirmeler, túsinik, nızamlılıq, ózgeshelik, operatsiya, usıl formasında payda boladı. Tórtinshi basqıshta orınlanǵan is-háreketler ishki jobada dawıs shıǵarılmay orınlanadı. Besinshi basqıshta bolsa xızmetti pikirley orınlawǵa ótiledi.Bunnan anıq kórinip turıptı, materialdı tiykarınan yadlap alıw hám este saqlap qalıwǵa tiykarlanatuǵın tálim házirgi talaplarǵa birqansha juwap bermekte.

Bilim alıwshılardıń xızmetine qaray tálimniń tómendegi metodları ajıratıladı:

Túsindiriwshi-kórsetpelilik metodı-bul metod reproduktivlik metod bolıp, onda xızmet oqıtıwshı tárepinen alıp barıladı, oqıwshılar tálim protsessinde bilim aladı, tanısadı.

Bul metod júdá keń taralǵan metodlardan biri bolıp, onıń jetilistirilgen usılları bar bolıp, ol-programmalastırılǵan tálim bolıp esaplanadı.

Tálim protsessinde ózlestiriwdiń nátiyjeliligi tómendegilerge baylanıslı:

1. 
   Tálim mazmunına
   
2. 
   Oqıw jobaları, baǵdarlamaları, sabaqlıqlar hám oqıw qollanbalardıń bar ekenligine
   
3. 
   Oqıtıwshı sheberligine
   
4. 
   Tálim metodikalarınıń jetiliskenligine
   
5. 
   Oqıwshınıń individual-psixologiyalıq ózgesheliklerine.
   

Reproduktivlik metodta oqıwshı xızmet kórsetip, onda oqıwshıǵa berilip atırǵan bilimdi este qayta tiklep, alınǵan bilimdi nusqa sıpatında qabıl etedi.

Mashqalalı tálim metodı-oqıtıwshı tárepinen alıp barılıp, ol reproduktivlik xarakterge iye boladı. Usı metod arqalı oqıwshı bilim hám uqıplılıqların qáliplestiredi. Bul metodtı jetilistiriwdiń jollarınan biri issheń oyınlardı shólkemlestiriwden ibarat.

Bir trepleme izleniwsheńlik metodı-oqıtıwshı qadaǵalawı astında alıp barılatuǵın metod bolıp, ol reproduktivlik xarakterge iye, bunda oqıwshı óz betinshe izlenedi.

Izertlew metodı-oqıtıwshı járdemisiz alıp barılatuǵın metod bolıp, ol oqıwshınıń óz betinshe izleniwi, pikir júritiwi hám bilimler tranfarmatsiyasın talap etedi. Tálim protsessin shólkemlestiriwdiń ózine tán metodlarınan biri issheń oyınlar esaplanadı. Issheń oyınlar múnásebetler sistemasın modellestiriw, iskerlik xarakteristikasın shólkemlestiriwge járdem beredi.

«Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlama»sında tálim protsessinde jańa pedagogikalıq texnologiyalardı kiritiw atap ótilgen. Pedagogikalıq texnologiya – bul tálim protsessine sistemalı jantasıw bolıp, onda tálim protsessin shólkemlestiriwde texnika hám insan imkaniyatları esapqa alınadı hám olardıń ózara qatnası tálimniń optimal formasın jaratıwǵa tiykar boladı.