Жас ҳӘм педагогикалық психология өзбекстан республикасы Жоқары ҳәм орта анраўлы билимлендириў ўәзирлиги Жоқары педагогикалық оқыў орынлары ушын оқыў қолланба

Pedagogikalıq bahalaw psixologiyası. Balalar tálimi hám tárbiyasınıń nátiyjeliligi motivatsiyaǵa, yaǵnıy bilimlerdi ózlestiriw kónlikpe hám uqıplılıqların qáliplestiriw ushın stimullardıń barlıǵına tuwrıdan-tuwrı baylanıslı boladı. Baha ózinde xoshametlew hám jazalawdı birlestirgen pedagogikalıq stimul esaplanadı; jaqsı baha xoshametlentiredi, jaman baha jazalaw ushın xızmet etedi.

Predmetke qaratılǵan bahalar balanıń shaxsına emes, ol orınlaǵan jumıs ushın qoyıladı. Bunda sub`ekt emes, xızmettiń mazmunı, predmeti, protsessi, nátiyjesi bahalanadı. Jeke pedagogikalıq bahalar, kerisinshe, xızmet sub`ektine tiyisli boladı, xızmette payda bolatuǵın shaxstıń individuallıq sezimleri, onıń umtılıwları, kónlikpeleri bahalanadı.

Materiallıq pedagogikalıq bahalar balalardı oqıw-tárbiya isindegi tabısları ushın túrli usıllar menen materiallıq xoshametlewdi názerde tutadı. Mánawiy pedagogikalıq baha maqtaw yaki maqtaw jarlıǵın óz ishine alıp bala háreketleriniń ádep-ikramlılıq normalarına sáykesligi xarakterlenedi. Nátiyjeli pedagogikalıq bahalar xızmettiń sońǵı nátiyjesine tiyisli bolıp, tiykarınan oǵan itibar beriledi. Bunda qanday jol menen erisilgenine qaramastan sońǵı nátiyjege itibar beriledi. Protsessli pedagogikalıq bahalar nátiyjege emes protsesske tiyisli boladı. Bunda aqırǵı nátiyjege qanday eriskenine emes, nátiyjege erisiwde ne sebep bolǵanına itibar beriledi. Muǵdarlıq pedagogikalıq bahalar orınlanǵan istiń kólemine tiyisli bolıp, máselen, sheshilgen mısallar sanına itibar beriledi. Sıpatlı pedagogikalıq bahalarda orınlanǵan istiń sıpatına itibar beriledi.

Pedagogikalıq baha túrleri menen birge balalardı oqıw-tárbiyalıq protsesske baǵdarlawdıń usılları bar. Olar: itibar, qollap-quwatlaw, baha, tán alıw, maqtaw, xoshamet, sotsiallıq rolin,abıroyın asırıw.

Sh.A.Dosmuxammedova tárepinen «Altı jaslı balalarǵa tálim beriwde pedagogikalıq bahanıń psixologiyalıq ózgeshelikleri» temasında ilimiy izertlewler alıp barǵan. Alımnıń pikirinshe, pedagogikalıq bahalardı formal hám mazmunlı bahalarǵa ajıratıw múmkin. Alımnıń pikirinshe, pedagogikalıq baha oqıwshınıń bala menen múnásebet usılına, ayrıqsha oqıtıwshı tárepinen bahalawshı tásirdiń belgili bir túri hám quralların tańlawǵa baylanıslı. Bunda qattıqollıq penen formal tiptegi bahalawshı tásirden kóbirek avtoritarlıq pedagogikalıq ustanovkaları bar oqıtıwshılar tárepinen, jumsaq kewillilik penen mazmunlı motivatsiyalıq baha bolsa demokratikalıq usıldan paydalanıwshı oqıtıwshılar tárepinen paydalanǵanlıǵı anıqlanǵan.

Gódeklik dáwirindegi balalardı ima-ishara, mimika hám pantomimika arqalı bildiriletuǵın sezimlik-ekspressivlik bahalaw qollanıladı. Dáslepki balalaq dáwirinde «jaqsı», «jaman» sıyaqlı sózler menen bahalaw múmkin. Mektepke shekemgi jas dáwirinde minez-hulq qaǵıydalarına ámel etiw, bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlardı payda etiw menen baylanıslı pedagogikalıq bahalar payda boladı. Kishi mektep jasındaǵı balalardı tálim hám tárbiyaǵa shaqırıwda hámme tárepinen berilgen baha emes, al bul balalar qádirleytuǵın úlkenler, oqıtıwshılar hám ata-analar tárepinen berilgen baha jemisli boladı. O`spirimler bolsa úlkenler emes, al teńlesleri, dosları tárepinen berilgen bahanı áhmiyetli dep biledi. Jámiyet rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarında da zaman talabına múnásip bolǵan jas áwladtı tárbiyalaw máseleleri bárqulla aktual áhmiyetke iye bolıp kelgen. Tárbiya-bul shaxstıń sotsiallıq, mánawiy hám islep shıǵarıw xızmetine tayarlaw maqsetinde onıń mánawiy, fizikalıq jetilisiwine turaqlı túrde tásir kórsetiw protsessi esaplanadı.

Tárbiya tárbiyashı tárepinen tárbiyalanıwshıda turaqlı ádep-ikramlılıq sezim hám pazıyletlerdi qáliplestiriw maqsetinde tárbiyalanıwshınıń sanasına anıq maqset jolında tárbiyalıq tásir kórsetiw protsessi. Tárbiya bul ayrım protsess emes, al oqıtıwdıń bir tárepi bolıp, ol menen ulıwmalıq hám parıqlı táreplerge iye. Tárbiya protsessinde shaxstıń sıpat hám belgileri, jámiyetlik minez-hulqı hám formaları názerde tutılsa, oqıtıwda bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlar inabatqa alınadı.

Tárbiya protsessiniń ilimiy tiykarları menen psixologiyadan basqa filosofiya, sotsiologiya hám pedagogika pánleri shuǵıllanadı. Hámme ushın ulıwma bolǵan yaki oqıwshılarǵa individual usınıslar beriwde ulıwma psixologiya hám jas dáwirler psixologiyasına tayanadı.

Tárbiyanıń bas wazıypası-jámiyet turmısında zárúr bolǵan kerekli sıpatlardı ózinde birlestirgen shaxstı qáliplestiriw hám rawajlandırıwdan ibarat. Tárbiya túrli jas dáwirlerde hám túrli jámiyetlerde ózgermes protsess bolıp qalmaydı. Tárbiyanıń maqsetleri, mazmunı, forma hám metodları hár bir tariyxıy dáwirde ózine tán ózgesheliklerge iye boladı.

Tárbiya protsessiniń texnologiyasın tómendegishe túsindiriw múmkin:

1. 
   Tárbiyalanıwshını ayırım tákirarlanbas, individual sıpatında túsiniw kerek. Onıń zárúrlikleri dúzilisin anıqlaw kerek.
   
2. 
   Unamlı emotsiyalar quralında unamlı minez-hulq ádetlerin qáliplestiriw kerek. Sana da, erk te motivler iearxiyasın qáliplestire almaydı. Sebebi, bir zárúrliktiń ornına tek ǵana basqa zárúrlik ǵana iyelewi múmkin.
   
3. 
   Sol zárúrliklerdi qanaatlandırıw quralları menen balanı qurallandırıw tárbiya hám tárbiyashıdan qatnastı da, birge islesiwdi de emes, al áyne sol qurallar menen qurallandırıwdı kútedi.
   

Insannıń tábiyattı ózgerttiretuǵın, onıń shaxsın qáliplestiriwge tásir etetuǵın kúsh sotsiallıq faktorlar yaki basqasha etip aytqanda, jámiyettiń islep shıǵarıw kúshleri hám islep shıǵarıw qatnaslarınıń ósiwi hám ózgeriwi sanaladı. Bunnan tısqarı insan shaxsınıń qáliplesiwine tásir etetuǵın jáne bir kúshli faktor-insan arttırǵan tájiriybeleriniń tárbiya quralı arqalı balalarǵa beriliwi esaplanadı. Solay etip, insan shaxsı júdá quramalı psixologiyalıq kategoriya bolıp, ol adamnıń individual ómiri dawamında belgi bir konkret faktorlardıń tásiri astında áste-aqırın jetilisedi. Olardan birinshisi, adam tuwılıp ósetuǵın sırtqı sotsiallıq ortalıqtıń tásiri bolsa, ekinshisi, adamǵa uzaq múddet dawamında sistemalı túrde beriletuǵın násillik faktolardıń tásiri esaplanadı.

Insannıń psixikalıq rawajlanıwında hám jeke sıpatlarınıń qáliplesiwinde sırtqı sotsiallıq ortalıq hám tárbiyanıń roli sheshiwshi áhmiyetke iye. Biraq, insan shaxsınıń qáliplesiwitek ǵana eki faktorǵa emes, al úshinshi bir faktorǵa da baylanıslı. Bul faktor násillik jol menen ayırım anatomiyalıq hám biologiyalıq ózgesheliklerdiń tásiri sanaladı.Máselen: deneniń dúzilisi, shashı hám kózleriniń reńi, dawısı, sóylew usılları, ayırım háreketleri tuwma beriliwi múmkin. Biraq sonı hesh qashan esten shıǵarmaw kerek, adamǵa hesh qashan onıń psixikalıq ózgeshelikleri, yaǵnıy onıń aqılıy táreplerimenen baylanıslı bolǵan sıpatları násillik jol menen berilmeydi. Ayırım jaǵdaylarda, máselen, muzıka, matematikalıq qábiletleri násilik jolı menen beriliwi múmkin.

Shaxstıń barlıq ózgeshelikleri, múnásebetleri hám is-háreketleri shaxstıń ómiri dawamında belgili roldi orınlawshı hám hár biri quramalı qurılmadan ibarat bolǵan hám shártli túrde tórt ózara bekkem baylanısqan funktsionallıq basqıshlarda birlestiriledi:

Birinshisi - basqarıw sisteması

Ekinshisi – stimullastırıwshı sisteması

U`shinshisi – stabilizatsiyalaw sisteması

Tórtinshisi – indikatsiyalaw sisteması

Shaxstıń áne usı sotsiallıq áhmiyetke iye bolǵan barlıq sıpatları jámiyetlik rawajlanıwdıń joqarı sanalı orınlawshısı sıpatındaǵı shaxstıń minez-hulqı hám is-háreketin belgileydi.

Birinshi sistemanıń payda bolıwında analizatorlar ortasındaǵı úzliksiz tábiyiy baylanıstı kórsetiwshi filogenetikalıq mexanizmler úlken rol oynaydı. Biraq bul aldın aytıp ótkenimizdey, ontogenez protsessinde filogenetikalıq analizatorlar ortasındaǵı baylanıs waqıtlı baylanıslar menen organikalıq jaqtan qosılıp keledi. Bunda sol sistemanıń ishinde pertseptiv sistemaǵa ótip ketetuǵın joqarı dárejede integratsiyalanǵan belgili ishki sensor komplekslerin payda etedi. Bunday kompleksler qatarına sóylew, esitiw, kóriw hám de sensomotor komplekslerin kiritiw múmkin. A`ne usı komplekslerdiń hámmesi adamnıń turmısında ózara bir-biri menen úzliksiz baylanısqa kirisip, sensor-perseptiv tárepleri bárhama jetilisip baradı.

Ekinshi sistema turaqlı psixikalıq jaǵdaylardı óz ishine aladı. Bul jaǵdaylar balanıń anıq maqsetti gózlewshi hám paydalı xızmetiniń sanalı sub`ekti sıpatında baslanǵan háreketlerdiń dáslepki jıllarında-aq qáliplese baslaydı. Temperament, intellekt hám qatnas áne sonday ózgeshelikler qatarına kiredi.

U`shinshi sistema-shaxstı tulǵa sıpatında stabilizatsiya sisteması esaplanadı. Baǵdarlanǵanlıq, qábilet, erkinlik hám xarakter onıń quramlı bólegin quraydı.

Baǵdarlanǵanlılıq-shaxstıń integral hám generalizatsiya etilgen ózgeshelikleri esaplanadı. Baǵdarlanǵanlılıq bilim, qatnasıqlardıń hám de shaxstıń minez-hulqı hám is-háreketlerinde sotsiallıq áhmiyet jetekshilik etken motivlerdiń bir pútin ekenliginde óz kórinisin tabadı. Bul ózgeshelik adamnıń kóz-qarası, qızıǵıwshılıqları hám mánawiy zárúrliklerinde payda boladı.

Tórtinshi sistema óz ishine sonday ózgeshelikler, qatnaslar hám is-háreketlerdi aladı, olarda real shaxslardıń sotsiallıq «oy-pikirleri hám sezimleri» ashıp kórsetiledi. Olar bul shaxslardıń siyasiy jaqtan sanalı, jámiyetlik rawajlanıwdıń juwapker shaxsları sıpatında minez-hulqın belgilep beredi. Bunda gumanizm, optimizm hám miynetsúygishlik pazıyletleri kiredi.

Shaxstıń qáliplesiwinde ol jasap atırǵan ortalıq, adamlar, jámiyettiń roli júdá úlken. Máselen, bir máhállede insan shaxsınıń jetilisiwinde aktiv tásir kórsetiwshi júzlep ózine tán sotsiallıq ortalıq bar degen mánini bildiredi. Bul jerde sonday soraw tuwıladı: «Sırtqı ortalıq insan shaxsınıń jetilisiwine qanday tásir jasaydı?»

Birinshiden, sotsiallıq ortalıqtaǵı túrli hádiyseler adamnıń sanasına tikkeley tásir jasap, onda tereń iz qaldıradı.

Ekinshiden, sırtqı sotsiallıq ortalıq tásiriniń tereńirek hám bekkemirek bolıwına adamnıń ózi járdem beredi. Balalar úlken adamlardıń barlıq is-háreketlerine tikkeley uqsatıw arqalı bul is-háreketlerdi, jaqsı-jaman pazıyletlerdi ózlerine sińdirip baradı.

Bala shaxsınıń rawajlanıwınıń ózine tán ózgesheliklerin dáslepki dáwirlerdegi rawajlanıwın anıqlamastan turıp túsiniw qıyın. A`dep-ikramlılıq jaqtan rawajlanıw dáslepki shaxstıń ulıwmalıq ózgeshelikleri hám sezimleri formasında qáliplesiwi haqqındaǵı pikirler dáslep X.Xartshorn hám M.Meylar tárepinen alǵa súrilgen bolıp, olardıń pikirinshe ádep-ikramlılıq minez-hulqtı keltirip shıǵarıwshı hám xızmetke shaqırıwshı fenomenler anıqlamaǵanınsha ádep-ikramlılıq jaqtan rawajlanıwdı úyrenip bolmaydı. X.Xartshorn hám M.Meylar alıp barǵan izertlewlerdiń tiykarǵı maqseti ádep-ikramlılıq normalarına ámel etiwde bala shaxsınıń ulıwmalasqan sezimlerin qáliplestiriw áhmiyetli rol oynaydı ma yaki jeke ádep-ikramlılıq ádetler áhmiyetlirek pe, degen sorawǵa juwap tabıw bolıp, izertlewlerden sol nárse anıqlandı, ádep-ikramlılıq normalardı bala sanasına sińdiriwde jeke ádetlerdi júzege keltiriw hám ózine tán tálim teoriyasına tiykarlanıw ústinligi anıq kórinip turadı.

Oqıwshılar trepinen bazıbir ádep-ikramlılıq túsinikler hám kóz-qaraslardıń ózlestiriliwi hám olardıń bala shaxsına bolǵan tásirin psixologiyalıq kóz-qarastan úyrengen V.A.Krutetskiy óz izertlewlerinde 10 tiykarǵı túsinikti tańlap aladı. Bular: qatańlılıq, maqtanısh, haqgóylik, mártlik, bir sózlilik, kemtarlıq, qorqpaslıq, minnetlilik, sezgirlik sıyaqlılar. Alım ótkergen izertlewden sonday juwmaqqa keldi, oqıwshılar usı túsiniklerdi tereń túsiniwi hám turmısqa endiriwi ushın:

-oqıwshılar aktivliligin asırıw;

-olarda emotsianal qozǵalıstı júzege keltiriw;

- turmıslıq xızmetten keń paydalanıw:

- bir-birine qarama-qarsı túsiniklerdi tereń analizlew zárúr eken.

Oqıwshılarda ózin-ózi anıqlawda shaxs ádep-ikramlılıq sezimleriniń bazıbir tárepleri máseleleri P.I.Razmislov, jámáát aldında minnetti rawajlandırıw ózgeshelikleri A.L.Shnirman, minnet sezimin túsiniw mashqalaları A.S. Alyakrinskaya, ádep-ikramlılıq jaqtan ózin anıqlaw máseleleri V.L.Shardakovlar tárepinen úyrenilgen.