|
9.1. Oqıw xızmeti.
Insannıń turmıslıq tájiriybelerin bilimler, kónlikpeler hám uqıplılıqlar tiykarında ózlestiriwine baylanıslı bolǵan bir neshe túsinikler bar. Bul oqıw xızmeti, tálim, oqıw hám úyreniwlerden ibarat.
Oqıw xızmeti insan jańa bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlar iyeleytuǵın yaki barların ózlestiretuǵın, óz qábiletlerin rawajlandıratuǵın, jetilistiretuǵın protsess. Bunday xızmet adamǵa sonıń menen birge balaǵa da qorshaǵan ortalıqqa beyimlesiw, óziniń tiykarǵı zárúrliklerin, sonday-aq, aqılıy jaqtan ósiw hám jeke rawajlanıw kónlikpelerin qanaatlandırıw imkanın beredi.
Oqıw xızmetibul sonday xızmet, onda shaxstıń psixikalıq protsessleri qáliplesedi, onıń tiykarında jańa xızmetler payda boladı. Oqıw xızmeti insannıń pútkil ómiri dawamında júzege keliwshi úzliksiz protsess esaplanadı.
Tálim oqıtıwshı hám oqıwshılardıń birgeliktegi oqıw xızmetinen ibarat bolıp, bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlardı uzatıw protsessi, turmıslıq tájiriybelerdi oqıtıwshıdan oqıwshıǵa uzatıw sanaladı. Tálim haqqında aytqanda oqıtıwshınıń oqıw protsessindegi arnawlı funktsiyalarǵa itibar qaratıladı. Oqıw hám oqıw xızmetine tiyisli bolıp, biraq kóbirek bul túsinik qollanılǵanda oqıw xızmetinde oqıwshıǵa tiyisli xızmet názerde tutıladı. Oqıw-bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlardı iyelew ushın qábiletlerdi rawajlandırıwǵa qaratılǵan oqıwshı tárepinen ámelge asırılatuǵın oqıw háreketleri názerde tutıladı.
Úyreniw insannıń oqıw xızmeti nátiyjesinde jańa psixologiyalıq sıpat hám ózgesheliklerdi ózlestirgenligin bildiredi. Etimologiyalıq jaqtan bul túsinik individtiń tálim hám oqıw nátiyjesinde úyreniwi múmkin bolǵan barlıq nárselerdi óz ishine aladı.
Rawajlanıw menen baylanıslı barlıq nárseni úyreniw dep aytıw múmkin emesligin aytıp ótiw kerek. Máselen, onda organizmniń biologiyalıq jaqtan jetilisiw protsesslerin kiritiw múmkin emes. Sebebi organizmniń biologiyalıq jaqtan jetilisiwi tálim hám úyreniwge baylanıslı emes. Biraq úyreniw dep atalatuǵın barlıq protsessler jetilisiwge baylanıslı emes dep bolmaydı. Bul barlıq faktorlar tárepinen tán alınǵan. Biraq rawajlanıw qay dárejede jetilisiw menen baylanıslılıǵın anıqlaw áhmiyetli. U`yreniw barhama belgili dárejede organizmniń biologiyalıq jetilisiwine tayanadı. Máselen, balaǵa bas miydegi sóylew ushın juwap beretuǵın bólimler jetispegenshe sóylewdi úyretip bolmaydı. Bul eki protsess ortasında keri baylanıs da bar: tálim hám oqıw organizmniń jetilisiwine de belgili dárejede tásir kórsetedi.
Insanda bir neshe úyreniw túrleri bar.Olardan birinshisi-imprinting mexanizmi boyınsha úyreniw, yaǵnıy tez, avtomatikalıq tárizde úyreniw. U`yreniwdiń bul túri oraylıq nerv sisteması rawajlanǵan haywanlarda da bar. Máselen, úyreksheler tuwılıwı menen ana úyrektiń júrisin kórip izinen júre baslaydı. Bóbeklerde sorıw refleksleri bar boladı. I.P.Pavlov dáwirinen berli minez-hulqtıń shártsiz refleksler dep atalǵan, olardı kóbirek «instink» dep ataw durıs bolar edi.
U`yreniwdiń ekinshi túri-shártli reflektorlı úyreniw. Bul boyınsha da izertlewlerdi dáslep I.P.Pavlov alıp barǵan. U`yreniwdiń bul túri dáslepki neytral qozǵatıwshıǵa shártli reaktsiyalar sıpatında minez-hulqtıń jańa formaları júzege keliwin názerde tutadı. Organizmniń shártli reflektor reaktsiyaların payda etetuǵın stimullar qabıl etiliwi zárúr. Máselen, «limon» sózin aytıw menen kóz aldımızǵa sarı reńli, ashshı támli miywe keledi.
U`yreniwdiń úshinshi túri- operant úyreniw esaplanadı. Bunday úyreniw túrinde bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlar «sınap kóriw hám qáte qılıw» metodı arqalı úyreniledi. Individ dus keletuǵın jaǵdaylar onda túrli instinktiv, shártsiz, shártli reaktsiyalardı payda etedi. Organizm izbe-iz ámelde máseleni sheshiw ushın hár birin sınap kóredi hám bunda avtomatikalıq túrde erisilgen nátiyjeni bahalaydı. Eń jaqsı nátiyjege alıp kelgen reaktsiya, júzege kelgen jaǵdayda organizmniń qolay beyimlesiwin támiyinlegeni basqalardan ajıralıp shıǵadı hám tájiriybede bekkemlenedi. A`ne sol «sınap kóriw hám qáte qılıw» metodı arqalı úyreniw boladı.
Joqarıda kórsetilgen úyreniw túrleri haywanlarda da, insanlarda da ushıraydı. Biraq insanlarda úyreniwdiń arnawlı, joqarı túrleri bar.
Bul birinshiden, basqa adamlar minez-hulqın tuwrıdan-tuwrı baqlaw arqalı úyreniw bolıp, onda insan baqlanıp atırǵan minez-hulq formaların ózlestiredi. Bul vikar úyreniw dep ataladı.
Ekinshi-verbal úyreniw, yaǵnıy insannıń jańa tájiriybeni til arqalı ózlestiriwi. Bunday úyreniw nátiyjesinde insan sóylewdi iyelegen basqa adamlarǵa bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlardı uzatıwı múmkin.
U`yreniw hám tálim arasındaǵı eki áhmiyetli qosımsha parqlardı kórsetip ótemiz.Tálim úyreniwden parqlı túrde jobalı hám sanalı basqarılatuǵın sırtqı protsess esaplanadı. U`yreniw bolsa stixiyalı túrde payda boladı. Oqıw oqıw xızmetiniń quramlı bólegi, oqıwshılardıń iskerligi menen baylanıslı bolǵan shólkemlestiriwshi protsess sıpatında júzege keledi. Birinshi jaǵdayda oqıw tálimniń bir tárepi esaplanadı, ekinshi jaǵdayda sotsiallasıwdıń nátiyjesi sanaladı. U`yreniw hár qanday xızmettiń nátiyjesi bolıwı múmkin, tálim hám oqıw túsinikleri bolsa arnawlı oqıw xızmeti menen baylanıslı boladı.
Eger xızmettiń tiykarǵı motivi sıpatında biliwge qızıǵıwshılıq yaki individtiń psixologiyalıq rawajlanıwı názerde tutılsa, oqıw xızmeti haqqında aytıladı. Eger motiv individtiń ol yamasa bul zárúrliklerin qanaatlandırıwǵa qaratılǵan bolsa, «úyreniw» túsiniklerinen paydalanıladı. Bunday jol-jónekey úyreniwde mısal sıpatında maǵlıwmatlardı ıxtıyarsız túrde eslep qalıw, oqıw maqsetlerin kózde tutpaǵan háreketlerdi mısal keltiriwimiz múmkin. Tálim hám oqıw-hár dayım sanalı protsessler, úyreniw bolsa sanasız dárejede de payda bolıwı múmkin. Tálim, oqıw hám úyreniw arasındaǵı jáne bir ózgeshelik maǵlıwmatlardı ózlestiriwge tayarlıǵı túrli jas dáwirlerinde túrlishe júzege keledi. Organizmniń elementar túri-imprinting, shártli reflektor hám operant túrlerine –bala tuwılıwı menen-aq ámelde payda boladı.Oqıw bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlardı ózlestiriw ushın sanalı, maqsetke baǵdarlanǵan qábilet sıpatında boladı 4-5 jasında payda boladı, erkin oqıwǵa tayarlıq mekteptiń birinshi klasslarında, yaǵnıy 6-7 jas átirapında júzege keledi.
U`yreniw protsessi xızmet sıpatında tómendegi oqıw-intellektual mexanizmler esabınan ámelge asadı:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
