Жас ҳӘм педагогикалық психология өзбекстан республикасы Жоқары ҳәм орта анраўлы билимлендириў ўәзирлиги Жоқары педагогикалық оқыў орынлары ушын оқыў қолланба

10.6. Pedagog penen psixolog xızmetiniń modeli.

Bolajaq pedagoglardıń joqarı oqıw orınlarında alǵan psixologiyalıq bilimleri eki onshelli jaǵımlı bolmaǵan tárepke iye. Olar birinshiden, pedagogqa ámeliyatta zárúr bolǵan barlıq bilimlerdi óz ishine qamrap almaǵan, buǵan sebep pedagogikalıq joqarı oqıw orınlarında psixologiyalıq pánlerdi oqıtıw ushın ajıratılǵan sabaq saatları kóleminiń shegaralanǵanlıǵı. Ekinshiden, bul alınǵan bilimler tez eskirip qaladı hám hesh bolmaǵanda bes jılda bir mártebe jańalap turıwdı talap etedi, bunı óz-ózine tálim beriw yaki bilimin asırıwda ámelge asırsa boladı.

Pedagogtıń psixologiyalıq jaqtan óz ústinde islewi degende, onı úzliksiz túrde psixologiya pániniń túrli baǵdarlarındaǵı eń jańa jetiskenlikler menen tanısıp barıwdı názerde tutadı, olar tálim hám tárbiya menen tikkeley hám tikkeley emes baylanıslı boladı. Bul tálim psixologiyası, tárbiya psixologiyası, jas dáwirler psixologiyası, differentsial psixologiya, sotsiallıq psixologiya, shaxs psixologiyası, sonıń menen birge, basqa pánler shegarasındaǵı meditsina, patopsixologiya, psixofixiologiya hám psixoterapiya.

Pedagogtıń kásiplik xızmeti dawamında júdá zárúr tárepi-bul ózin-ózi basqarıw, yaǵnıy óz psixikalıq jaǵdayı hám minez-hulqın basqara alıw qábileti, qıyın pedagogikalıq jaǵdaylarda tuwrı sheshim taba alıwı esaplanadı. O`zin-ózi basqarıwdıń psixologiyalıq tiykarları biliw protsessin óz ishine aladı: sezim, qabıl etiw, dıqqat, qıyal, oylaw, eslew, sóylew, sonıń menen birge, shaxs qásiyetleri-minez-hulqı, emotsionallıq jaǵdayı, jaǵdayǵa múnásebeti. Joqarıda atap ótilgen psixikalıq protsesslerde ózin-ózi basqarıw adam ózgeshelikleri hám jaǵdayları, onıń erki hám ishki sezimleri menen baylanıslı boladı.

Qabıl etiw óz-ózinen basqarıwdı anıq qabıl etiw wazıypasın qoyadı-obrazda dúziw, qoyılǵan sorawlarǵa-neni baqlaw kerek? Ne ushın baqlaw kerek? Qalay baqlaw kerek?-kibi anıq juwap tabıw kerek. Baqlawdı baslawdan aldın biz ózimiz ushın bul sorawlarǵa juwap beriwimiz lazım boladı.

Qıyın pedagogikalıq jaǵdaylarda bunday sorawlarǵa anıq juwap tabıwdıń ilajı bolmaydı, bul jaǵdayda anıq juwap tabıw ushın bir qansha aqılıy hám fizikalıq kúsh sarplawǵa tuwrı keledi. Bunday sorawlardı áwelden oylap kóriw hám olarǵa ámel etiwdi talap etedi, nátiyjede óz-ózin basqarıwdı názerde tutadı.

Dıqqat-itibardı basqarıw bir qansha basqa nárselerge tiykarlanadı. Iqtıyarıy bolmaǵan dıqqat-itibardı basqarıw olar menen baylanıslı bolǵan jaǵdaylar, yaǵnıy organizmniń psixofiziologiyalıq jaǵdayların basqarıw arqalı tikkeley ámelge asırıw múmkin. Sharshaw aqıbetinde ıqtıyarıy bolmaǵan dıqqat-itibar jaman basqarılatuǵın bolıp qaladı. Tap sonday jaǵday kesellik dáwirinde, hádden tısqarı emotsionallıq jaǵdayda, affekt yaki stress jaǵdaylarda júzege keledi. Bir qansha tsir etetuǵın qurallar-dem alıw, dawalaw, psixofizikalıq autotrening bul tárizdegi dıqqattı basqarıwda jaqsı nátiyje beredi.

Iqtıyarıy dıqqattı, qızıǵıwshılıq oyatatuǵın, sóz járdeminde yaki qollap-quwatlaw arqalı basqarıw múmkin. Adamnıń dıqqatın bir nársege qaratıw ushın onıń qızıǵıwshılıǵın qollap-quwatlaw kerek. Sóz arqalı óz-ózin baǵdarlaw yaki verbal` óz-ózin basqarıw hár dayım tuwrıdan-tuwrı yaki tikkeley qızıǵıwshılıqqa tiykarlanadı. Ayırım jaǵdaylarda ózin májbúrlep qandaydur ob`ekt, jaǵday yaki waqıyanıń qızıqlı táreplerine itibardı qaratıw, dıqqattı uzaq bolmaǵan waqıt aralıǵında alıp barıw jeterli boladı. Qabıl etiw arqalı da olardı belgili dárejede basqarıw múmkin. Pedagog ushın eslew qábiletin basqarıw bir qansha qıyınıraq boladı. U`shewden eki bizge málim bolǵan eslew protsessi-eslep qalıw hám alınǵan axborottı qayta tiklewdi –óz-ózin basqarıw menen rawajlandırıw múmkin. Eslep qalıw protsessiniń úshinshisi-axborottı saqlap qalıwdı basqarıw quramalıraq boladı, sebebi ol sana astı jaǵdayı dárejesinde isleydi. Mnemikalıq protsesslerde ózin-ózi basqarıw hár túrli usıllarǵa tiykarlanadı, kóz aldına keltiriw assotsiyalanıp, bir pútinge baylanısıp, sanalı túrde kórip shıǵıladı. Eslep qalıw zárúr bolǵan nárseler kóz arqalı kórilse, yaki bir nársege baylanıslı kóz aldına keltirilse yadta qalıw kúsheyedi. Eslep qalıwdı tezletiw ushın abstrakt túrde yadta bolǵan pertseptiv obrazlardı hám sırtqı nárselerdi oylaw arqalı oyatıp, sana arqalı olardı jańa eslep qalıwı kerek bolǵan nárseler menen baylanıstırıwı kerek. Sanalı túrde pikirlewdi de basqarıw, onı jáne de nátiyjelirek etiw múmkin.