7.
Раджабова
З
.
К
. «
Мировая
экономика
»
М
.,
ИНФРА
, 2004.
8.
Экономическая
теория
(
под
редакцией
Камаева
),
М
., 1998,
глава
23.
9.
Экономическая
теория
(
под
редакцией
Базилева
,
Гурко
),
Минск
, 1998,
глава
7.
4-BOB
O‘tish davrida ijtimoiy himoya
Qashshoqlik bilan kurashish, inson kapitalini asrash, uni bozor
iqtisodiy ehtiyojlariga
tayyorlash iqtisodiy yuksalishga, ijtimoiy adolatga, siyosiy barqarorlikka ko‘maklashadi.
Ishlab chiqarishning inqirozi, daromadlar borasidagi tengsizliklar oqibatida Markaziy -
Sharqiy Yevropa mamlakatlari va yangi mustaqil davlatlarda kambag‘allik keskin ko‘payib
ketdi. Ish haqining erkinlashtirilishi, daromadlarni tabaqalanishi darajasi yuqori bo‘lgan xususiy
sektorning ulushi o‘sib borishi oqibatida butun mintaqada daromadlarning tengsizligi kuzatildi.
Ayrimlar
haddan tashqari boyib ketdi, ko‘pchilik kambag‘allashdi va hatto qashshoqlashdi.
Kambag‘allik darajasi qanday aniqlanadi? Mutlaq kambag‘allik shaxsiy yoki oilaviy
daromadlar (yoki xarajatlar)ni muayyan miqdordagi tovarlar, xizmatlar qiymatiga taqqoslash
yo‘li bilan aniqlanadi. Nisbiy kambag‘allik daromadlarni boshqa shaxslar yoki oilalarning
daromadlariga taqqoslab belgilanadi. Subyektiv kambag‘allik amaldagi daromadlarini muayyan
shaxslar o‘zlari kutayotgan va tasavvur qilayotgan daromadlarga taqqoslab belgilanadi.
Kambag‘allik muammolarini hal qilishning kaliti iqtisodiy o‘sishni tiklash. Biroq,
aholining ba’zi toifalari, masalan, malakalari darajasi bozor talablariga mos bo‘lmagan
xodimlar,
keksalar, bolalar va ko‘p bolali oilalarning muammolarini faqat iqtisodiy o‘sish bilangina hal
qilib bo‘lmaydi. Axrlining bu guruhi uchun egasiga borib yetadigan (adresli) yordam dasturini
ishlab chiqish zarur. Lekin aholining hayot darajasini haqiqatan ko‘tarish uchun iqtisodiy o‘sish
barqarorligini ta’minlash lozim.
Bozor iqtisodiga o‘tish davrida yuz berayotgan jarayonlar mehnat bozoriga ham o‘z
ta’sirini o‘tkazdi. Bu uch yo‘ialishda sodir bo‘ldi: ish haqi darajasi va tarkibi o‘zgardi,
mintaqalar, tarmoqlar bo‘yicha ish bilan bandlik tarkibi o‘zgardi va ishsizlik bandlikni tartibga
solish mexanizmidan biriga aylandi.
O‘tish davrini boshidan kechirayotgan mamlakatlarda mehnat bozorlarini qayta qurish
jarayoni uch yo‘nalishning biriga ko‘ra yuz beradi. Birinchi yo‘nalishga muvofiq, davlat
sektoridagi ish bilan bandlik keskin pasayib ketadi. Bu yo‘nalish Markaziy - Sharqiy Yevropa
mamlakatlari uchun xos. Ikkinchi yunalish bozor iqtisodi sharoitlariga moslashish yo‘li bo‘lib, u
Rossiyada va yangi mustaqil davlatlarning ko‘pchiligida amalga oshirilgan.
Bu mamlakatlarda
ish bilan bandlik ishlab chiqarish hajmiga nisbatan ancha sekinlik bilan qisqardi. Korxonalar
ommaviy tarzda ishdan bo‘shatish yo‘lidan qochganliklari tufayli xodimlar rasman shtatda
qolganliklari holda eng kam ish haqi olishgan yoki hech narsa olishmagan, lekin ko‘p vaqtlarini
norasmiy sektordagi ishga bag‘ishlab, korxonalarning ba’zi imtiyozlaridan foydalanib turishgan.
Uchinchi yo‘nalish - Xitoy modeliga muvofiq davlat sektoridagi bandlik 1993
yilgacha o‘sib bordi, keyin esa biroz pasayish yuz berdi.
Ishsizlikning ortib borishi bilan Markaziy - Sharqiy Yevropa mamlakatlari va yangi
mustaqil davlatlarda ushbu ikki masala: korxonalarga ko‘maklashishni davom etgirish kerakmi-
yo‘qmi va mehnat bozoridagi faol siyosat nimadan iborat bo‘lishi lozim, degan
masalalar dolzarb
bo‘lib qoldi. Ishsizlik darajasi yuqori va ishchi kuchining‘ sharoitga moslashuvchanligi past
bo‘lgan mintaqalarda o‘zini o‘nglab olishi kutilayotgan yoki yopib qo‘yilishi butun mintaqa
uchun og‘ir salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan korxonalarga ish haqi uchun
vaqtinchalik mablag‘ bilan yordam berish (subsidiya) maqsadga muvofiq bo‘lishi mumkin.
Biroq, bunda shuni hisobga olish kerakki, bu subsidiyalar asta-sekin bekor qilinishi lozim.
Mehnat borasidagi faol siyosat uch asosiy yo‘nalishda mavjud: bandlik xizmati (ishga
joylashish uchun ko‘maklashish va maslahat berish); kasbga o‘rgatish; yangi ish o‘rinlarini
tashkil qilish.
Mamlakatda yuqori malakali va jismonan sog‘lom mehnat resurslari mavjud bo‘lgan
taqdirdagina iqtisodiy yuksalishga erishish mumkin. Shu nuqtai nazardan o‘tish davrini boshidan
kechirayotgan mamlakatlar mustahkam negizga ega. Shuni ta’kidlash lozimki,
markazlashtirilgan rejali tizimning ijobiy tomonlari tufayli Markaziy - Sharqiy Yevropa va MDH
mamlakatlarida ko‘p yutuqlarga erishildi: deyarli umumiy boshlang‘ich, to‘liqsiz o‘rta ta’lim
berilishi, daromad darajasi nisbatan o‘xshashligi, boshqa davlatlarga nisbatan savoddilik
darajasining
yuqoriligi, aniq fanlar sohasida texnikaviy bilimlar va tayyorgarlikning usgunligi.
Ta’lim olish borasida erkaklar bilan ayollarning teng huquqliligi ham muhim yutuq bo‘lib, bu
omil aholining umumiy saviyasiga, salomatligiga, ish unumdorlishga bevosita ta’sir ko‘rsatgan.
Biroq, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlari raqobatli sharoitdagi erkin bozorning kun sayin
o‘zgarib turadigan ehtiyojlarini qondirishga emas, balki buyruqbozlik asosidagi iqtisod
ehtiyojlarini qondirishga mo‘ljallangan edi. Shuning uchun ayni paytda shu tizimlarda ham
tegishli islohotlarni o‘tkazishga to‘g‘ri keladi.
Insonning salomatligiga to‘rt guruhdagi omil ta’sir ko‘rsatadi: daromad,
yashash tarzi,
atrof-muhitning ahvoli va kasbga doir kasalliklar, shuningdek, tibbiy xizmat sifati.
O‘tish davrini boshidan kechirayotgan mamlakatlarda sog‘liqni saqlash tizimi to‘rt usulda
mablag‘ bilan ta’minlanadi:
Birinchi usul — nakd pul bilan ta’minlash. Bu asosiy usul bo‘lib, yuz yillar mobaynida
qo‘llanib kelinadi. Budjetdan mablag‘ ajratish uchun soliq tushumlari, sog‘liqni sug‘urtalash
tizimi bo‘lmagan eng kambag‘al davlatlarda hozir ham qo‘llaniladi.
Ikkinchi usul - xususiy sug‘urtalash xizimi. Bu asosan tushadigan foydaga asoslangan bo‘lib,
ko‘pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda qo‘llaniladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar ichida
faqat AQSHda qo‘llanadi, lekin bu yerda davlat ham sog‘liqni saqlash
tizimiga kattagina
mablag‘ ajratadi.
Uchinchi usul - ijtimoiy himoyalash. Bu usul Argentina, Germaniya, Koreya
Respublikasi, Urugvay, Chili, O‘zbekiston va qator yangi mustaqil davlatlarda qo‘llaniladi.
To‘rtinchi usul - soliq tushumlaridan mablag‘ ajratish ko‘pchilik mamlakatlarda,
jumladan, Buyuk Britaniya, Daniya, Norvegiya, Shvetsiya
va Lotin Amerikasi, Yaqin Sharq,
Shimoliy Afrikaning ko‘pgana mamlakatlarida asosiy manba hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: