Жаҳон бозорининг моҳияти ва вужудга келиш тамойиллари "Turkish airlines" kompaniyasining tashkil topish tarixi

1. Жаҳон бозорининг моҳияти ва вужудга келиш тамойиллари

Жаҳон бозори - бу халқаро миқёсда бўлиб, мамла­катлар ўртасидаги бозордир. Давлатлар, корпорация, компания, фирмалар ва айрим тадбиркорлар бунинг иштирокчиси бўлиб ҳисобланади.

Жаҳон бозори халқлар, давлатлар ўртасида юз берадиган иқтисодий воқелик бўлиб, мавжуд бозор шакл­лари ичида кенг ҳажмли ва юқори даражалисидир. Бу маълум тарихга эга. У доимо халқлар ўртасидаги барча алоқалар тўрининг муҳими ва етакчи соҳаси бўлиб ҳисобланган.
Жаҳон бозори шаклланиши халқаро савдонинг тараққий этиши натижасидир. Шунинг учун ҳам халқаро, хал­қаро савдо жуда қадим даврлардан мавжуд бўлишига қарамасдан жаҳон бозори кейинги иқтисодий тараққиёт дав­ри, айниқса капитализм хўжалик тизими даврининг махсулидир. Чунки жаҳон бозорининг шаклланиши учун ўзига хос иқтисодий шароит мавжуд бўлиши шарт. Бу эса иқтисодий тараққиётнинг маълум даражасидагина яратилади.
Жаҳон бозорининг ҳозирги даврдаги амалга оширувчилари ва унда асосий роль ўйновчилар мамлакатлар ва уларнинг давлатларидир. Чунки туб мазмуни билан жаҳонбозори мамлакатлар ўртасидаги бозорлардир. Шунинг учун ҳам бунинг халқаролотчилари ва иштирокчила­ри аввало давлатлардир. Лекин жаҳон бозори иштирокчиларини бу билан чегаралаб бўлмайди. Чунки бунда бевосита давлатларнинг ўзи билан бирга улар номидан вакиллари қатнашадилар.
Ҳозирги давр жаҳон бозорини оладиган бўлсак, бевосита давлатлар ўзлари бу бозорда фаол қатнашадилар ва шунингдек, унинг иштирокчиларига давлатлар йўл очиб беради ва зарур шароит яратиб берадилар.
Бу бозорнинг ўзига хос ҳуқуқий томонлари мавжуд бўлиб, барча мамлакатлар учун мажбур бўлган умумии талаблар бўйича ҳаракат қилади. Бунинг асосида тенглик, мустақиллик, эркин тижорий ҳаракатни таъминлаш ётади, чунки бу нарсалар жаҳон бозорининг ривожида иштирокчиларнинг фаоллигини оширишга ундайди ва кафолатлайди. Жаҳон бозори иштирокчилари асосан бошқа мамлакат ҳудудида ҳаракатда бўлганликлари туфайли улар албатта тенглик, мустақиллик таъминланган холдагина самарали иш тутишлари мумкин. Жаҳон бозоридаги муҳит халқаро алоқалар ҳуқуқий асоси таркибига киради.
Жаҳон бозоридаги иштирокчилар фаолияти умумии, кўпинча икки мамлакат ўртасида бевосита келишув асосида амалга ошиши мумкин. Халқаро савдода мамлакатлар манфаати катта ўрин эгаллайди ва бу ҳар бир давлатнинг бошқаси билан олиб борадиган савдо ҳажми, кўлами, ривожида ўз ифодасини топади. Бу, айниқса иқтисодий қуршов ёки имтиёзли савдо каби сиёсатларда ўз аксини топади. Сиёсий, ҳар бир тазйиқнинг жаҳон бозори холатига таъсири кучли бўлиши мумкин ва сиёсатлар туфайли бу бозор қисқаради кенгаяди. Халқаро савдони чегаралаш, бунда тўсиқлар мавжудлиги, албатта жаҳон бозорига салбий таъсир кўрсатади².
Ҳар бир мамлакатнинг жаҳон бозорида фаол иштирокчи сифатида ўрин олиши унинг бошқа мамлакатлар билан алоқаси, муносабати, таъсир-эътибори, обрўси кабиларга боғлиқ. Бу бозорда ҳар бир мамлакат ўзига хос ўринни эгаллашга ва ўз таъсир-эътиборини кучайтиришга ҳаракат қилади. Бу эса жуда кўп омилларга боғлиқ бўлиб, иқтисодий, сиёсий, ҳарбий мавқеларини ўз ичига олади. Уларнинг ичида энг аҳамиятлиси иқтисодий тараққиёт даражаси, ишлаб чиқариш ривожи, яъни халқаро рақобат курашидаги бардошлилиги даражасидир. Бошқа мамлакатлар учун ҳаридоргир товарлар кўплаб ишлаб чиқарилса, халқаро бозорга йўл очилади, ўз рақибларига нисбатан устун ҳолатда бўлади.
Ўз ишлаб чиқаришини чет мамлакатлар иқтисодий таъсиридан ҳимоя қилиш учун мамлакатлар, айниқса ривожланаётган мамлакатлар тўғридан-тўғри чет моллари савдосини таъкидлаш ёки чегаралаш сиёсатини қўллайдилар. Бундан ташқари бир қанча иқтисодий механизмларни ишлатадилар. Булар ичида энг таъсирчан, механизм бож тизимидир, бундан оқилона фойдаланилса, халқаро савдони тартибга солишда ва ўз тадбиркорларини химоя қилишда яхши қурол бўлиб жуда қўл келади.
Жаҳон бозорининг ривожи учун инфраструктура катта аҳамият касб этади. Буларнинг ичида энг муҳимлари банклар, транспорт, алоқа, ахборот кабилардир. Агарда улар яхши тараққий этган бўлса, бозор авж олиб кенгаяверади, чет товарлар оқими кўпаяверади. Уларнинг иш фаолияти унумли бўлиши учун аввало зарур инфраструктура тармоқ ўрнини яратиш талаб қилинади. Бусиз жаҳон бозорида фаол қатнашиш имкои бўлмайди.
Бундай инфраструктура халқаро савдо моддий базасидир. Булар қаторига махсус асбоб-ускуналанган омборлар кирадики, улар товарларни сақлаш, қадоқлаш, майдалаш, юклаш, тушириш, маркалаш каби вазифаларни бажаради. Юклар — товарларни ташиш махсус транспорт халқаролотлари зиммасида бўлиб, унга турли транспорт хиллари жалб этилади: ҳаво, сув, темирйўл ва автомобиль транспортлари, экспорт товарлар барча мамлакатлар транспортларида ташилади.
Пул тўлов ҳисоб-китоблари банк муассасалари томо­нидан бажарилиб, улар махсус банклар бўлиши мажбур эмас. Молиявий операциялардан энг муҳими товарлар суғуртасидир. Бу билан махсус cйғйптабизнеси муасса­салари шуғулланади. Агарда мамлакат халқаро савдо инфраструктурасига эга бўлмаса, қўшимча қийинчиликларга дуч келади. Чунки чет халқаро савдо инфраструктурасидан фойдаланиш катта қўшимча ҳаражатларни талаб қилади, яъни бошқа мамлакатлар транспорти, суғурта, бизнес, банк муассасалари, савдо компаниялари кабиларнинг хизматлари учун кун миқдорда хақ тўлаш керак бўлади.
Айтайлик, товарлар ҳаракати секин ва паст даражада бўлса, у истеъмолга, демак сотувга ўз вақтида олиб келинмайди. Ахборот ва алоҳида тармоқлари қолоқ даражада бўлса, бозор ҳолати, унинг конъюнктураси ноаниқ бўлиб, тўғри қарор қабул қилинмай, нотўғри тижорий ҳаракат қилинадики, бу бозор талабига мос келмайди. Банклар тизими ривожланмаса, ҳисоб-китоб ўз вақтида амалга ошмайди, натижада тижорат оқсаяди ва ҳоказо, бу жаҳон бозорига салбий таъсир этади.
Мамлакатлар жаҳон бозорида ўз мавқеини мустаҳкамлаш, бошқа мамлакатларни манфаатига бўйсундириш ва рақобат қобилиятини кучайтириш мақсадида бирлашиб иш тутадилар. Чунончи, Ғарбий Европа мамлакатлари ўз савдо бирлашмаларини тузганлар. Хаттоки чегараларни очиб ташлаш, бир хил пул бирлиги киритиш, бож олишни йўқ қилиб, ягона бозор халқарол этишни амалга оширмоқдалар. Осиё, Америка, Шарқий Европа бозорларида биргаликда ҳаракат қилиш каби муҳим иқтисодий вазифаларни бажармоқдалар.
БундайбирлашмаларданянабириШимолий Америка бирлашмасибўлиб, унга АҚШ, Канада ва Мексика мамла­катларикиради. Улар ҳамхалқаросавдодабирлашишмақсадидатузилган. Жанубий-ШарқийОсиё, Америка, ШарқийЕвропабозорларидабиргаликдаҳаракатқилишкабимуҳим иқтисодийвазифаларнибажармоқдалар³.
Жанубий-ШарқийОсиёмамлакатларибирлашмасиАСЕАНниолсак, бунга Индонезия, Филиппин, Япония, Малайзия, Жанубий Корея, АҚШ вабир қанча бошқа мамлакатлар кириб, улар ҳам асосан халқаро савдо соҳаси­да бирлашиб, иқтисодий тараққиётда бирга иш тутишни вазифа қилиб қўйганлар. Бундай бирлашмаларнинг сони кўп.
Энг ривож топган етти мамлакат ҳам жаҳон бозорида бир хил сиёсатбилаништирокэтиш, ўз манфаатларинибиргаликдахимояэтиш, бошқа мамлакатларниэсаўз ҳаракатлариниизигатушириб, ўз иқтисодиёти тараққиётиучунэнгқулайшароитларяратишгаҳаракатқилади. Бундайуюшмалар, дунёнинг бошқа қисмларидаҳаммавжуд.
Жаҳонбозоримоҳиятинингэнгмуҳим томонлариданбиритоварларучунюқори стандартбелгиланишиваянги технологиянингтаъсири. Жаҳонбозоридафаолиштирокчисифатидаўринолишнингэнгмуҳим шароитиваталаби юқори сифатли товар ишлабчиқариш, бошқа мамлакатлар халқлариталабиниқондираоладигантоварларбиланчиқишдир.
БундайталабниЯпониянинг радио, магнитофон аппаратлари, АҚШваГерманиянингкомпьютерлари, Фапбмамлакатларинингмашиналари, автомобиллариваҳоказоларида кўришмумкин. Қисқача қилибайтганда, булар“Фапбимпорт” товарлари, жаҳондауларгаталабгористеъмолчилар кўп.
Ишлабчиқариш соҳасидатовардазарурийистеъмолсифатларинияратиш, инсонистеъмолиучункераклихусусиятларнибарпоэтишдир. Камҳаражатва юқори истеъмолсифатларигаэга бўлган товар рақобаткурашидаустункелишимконини туғдиради. Товарнинг юқори истеъмолда­ражагаэгалигивадаромадталабигамос баҳо даражасиҳаридорларниўзига тортади.
Бу юқори даражада тараққий этганишлабчиқаришнингхосиласидир. Зеро, жаҳонбозориаввало юқори ри­вожтопган товар ишлабчиқаришнингмавжудлигинита­лабэтади.
Жаҳон бозорининг иккинчи муҳим афзаллиги янги тех­нология билан боғлиқдир. Халқаро савдонинг замонавий технология, янги ишлаб чиқа­риш тажрибаларига мойиллиги мавжуд. Товарларнинг юқори даражали ишлаб чиқариш шароитида яратилиши уларнинг рақобатга бардош бериш, ҳаридоргирлик хусусиятини оширади. Шунинг учун бундай ишлаб чиқариш эгалари — тад­биркорлар тўхтовсиз технологияни янгилаш, янги техни­ка асосида ускуна, машиналар ва унга меҳнатни мос халқарол этиш ва бошқаришнинг янги-янги усуллари кабиларга жуда катта эътибор берадилар, бундай жараёнларни доимо кўзатиб, ўзларида қўллаб борадилар. Шунинг учун ҳам бун­дай мамлакатлар ва уларнинг сохибкорлари устунликни қўлдан бермай жаҳон бозорида иштирокчи сифатида ҳара­кат қиладилар.
Маълумки, импорт товар биланбиргаянги технология ҳам кирибкелишикерак. Чункихалқаросавдодаянги техни­ка, технология, асбоб-ускуна, ишланмаларҳамиштирокэтади. Бунданташқариянгиликхечқачонўзоқ сир, фақаттор ҳолдагимаълумкишиларнингмулкибўлибқолмайди, балки у тезроқ тарқалишхусусиятигаэга, бунингэнгқулайватаъсирли йўли жаҳонбозоридаиштирокэтишникенгайтиришдир.
Демак, жаҳонбозоридансамаралифойдаланишҳаридоргир юқори истеъмолсифатлитоварларнисотиболишбиланчекланмасдан, балки янги технология, техниканингмамлакатгакирибкелишиимконини туғдиради, натижадаишлабчиқаришнихалқаролэтишвауни юқори дара­жадаушлабтуришдакатта кўмакдошхизматинибажаради. Айтишмумкинки, жаҳонбозоридаиштирокэтишдаража­сиумумиқтисодийтараққиёт, аввалоишлабчиқаришда­ражасинибелгилабберади. Агар кучли иқтисодиётва илғор ишлабчиқаришгинамамлакатнингжаҳонбозоридагиўрнинибелгилаб берса, жаҳонбозориҳамўз навбатида, бумамлакаттараққиётигашунчаликижобийтаъсир кўрсата­ди. Аҳолитурмушдаражасини кўтаришмақсадида илғор ривожтопган иқтисодиётнияратишдажаҳонбозорининг аҳамиятини тўғритушунишвабу йўлда бор имкониятларданфойдаланиш, айниқсабизнингмамлакатимизучунмуҳим вазифаларданбиридир.