Jamurad yangiboyevich, amirov

Sut  kislotali  uyush.  Bu  uyush  jarayoni  sut  kislotali  bakteriyalar  fermenti 
asosida yuzaga keladi. Unda sut qandidan sut kislotasi hosil bo‘ladi. Bu kislota 
oqsillarni  uyutadi  va  uni  xususiyatini  o‘zgartiradi.  Bu  uyush  prosessi  asosida 
juda ko‘p nordon sut mahsulotlari va pishloqlar paydo bo‘ladi. 
Propion kislotali uyush. Bu uyush jarayonini propion kislotali bakteriyalar 
fermenti  yuzaga  keltiradi.  Bu  uyush  jarayonida  Shvesariya  ,  sovet  va  boshqa 
qattiq pishloqlar hosil qilinadi. 
Yog‘  kislotali  achish.  Bu  achish  jarayonini  spora  hosil  qiluvchi  yog‘ 
kislotali  bakteriyalar  fermenti  yuzaga  keltiradi.  Bu  achish  prosessi  har  xil  sut 
mahsulotlari tayyorlashda salbiy ta’sir qiladi. 
Spirtli  uyush.  Bu  uyush  jarayoni  sut  ivitqi  fermentlari  ta’sirida  yuzaga 
keladi.  Bu  prosess  sut  kislotali  uyushdan  ayron  va  kefir  ishlab  chiqarishda 
qo‘llaniladi. Spirt va karbonat angidrid gazi hosil bo‘ladi. 
Mineral  moddalar  sutda  o‘rtacha  0,7  (0,5-1%)  tashkil  qiladi.Bu  moddalar 
sutda  organik  va  anorganik  kislotalarni  tuzlari  holatida  uchraydi.  Ular 
molekulyar,  koloid  va  erimagan  holatda  bo‘lishi  mumkin.  Sutchilik  sanoatida 
fosfor va limon kislota tuzlari katta ahamiyatga ega. 
MakroelYementlardan  sut  tarkibida  kalsiy,  fosfor,  kaliy,  natriy,  magniy, 
tYemir,  oltingugurt  va  xlor  uchraydi.  Ular  organik  va  anorganik  tuzlar  holida 
bo‘ladi. 
Sut  tarkibida  mikroelYementlardan  mis,  kobalt,  yod,  rux,  rubidiy,  geliy, 
kumir,  vanadiy,  titan,  qalay,  qo‘rg‘oshin,  xrom,  mishyak,  nikel,  litiy,  va 
boshqalar uchrashi mumkin. 

---

 
303 
Vitaminlar  sut  tarkibida  organizmning  hayot  faoliyati  uchun  kerakli 
barcha  vitaminlar  uchraydi.  Yog‘da  eruvchi  –  A,D,Ye  vitaminlari.  Suvda 
eruvchi – S,R, V guruhli vitaminlar uchraydi. 
Fermentlar.  Sutdagi  fermentlar  asosan  sut  bezida  va  sutdagi 
mikroorganizmlar faoliyatidan hosil bo‘ladi. Gidrolazalar, fosforilazalar (lipaza, 
fofotaza, proteinaza). Karbogidrazalar (laktaza, amilaza).  
Parchalovchi 
fermentlar  (katalaza).  Oksidlovchi  –  qaytaruvchi  fermentlar  (peroksidaza, 
reduktaza, aldalaza). 
Gormonlar. Sutga gormonlar qondan o‘tadi. Prolaktin, tiroksin gormonlari 
–  sut  hosil  bo‘lishini  tezlashtiradi.  Lyutestron  gormoni  sut  hosil  bo‘lishini 
sekinlashtiradi. Bundan tashqari sutda follikulin, tiroksin, oksitosin, adrenamin, 
insulin  gormonlari  ham  uchraydi.  Ular  organizmda  turli  vazifalarni  bajarishda 
qatnashadi.  Masalan,  oksitosin  gormoni  yelindan  sutni  tez  sog‘ilishini 
ta’minlaydi. 
Insoniyat  hayotida  sigir  sutidan  tashqari  turli  hayvonlar  suti  ham  muhim 
ahamiyatga  egadir.  Aholining  sut  va  sut  mahsulotlariga  bo‘lgan  talabini 
qondirishda, bunday sutlar qo‘shimcha manba hisoblanadi. 
Turli  qishloq  xo‘jalik  hayvonlarining  suti,  tarkibi, xususiyatlari  va  boshqa 
ko‘rsatkichlari  bilan  bir  biridan  farq  qiladi.  Qaysi  qishloq  xo‘jalik 
hayvonlarining  sutini  tarkibida  oqsil  va  yog‘  ko‘p  bo‘lsa,  ularning  bolalarning 
o‘sish  va  rivojlanishi  shuncha  jadal  bo‘ladi.  Masalan:  tarkibida   3,3  % oqsilga 
ega  bo‘lgan  sigir  suti  bilan  oziqlangan  buzoq,  tug‘ilgandagi  tirik  vazniga 
nisbatan og‘irligini 50 kunda 2 martaga oshirsa tarkibida 6 % oqsil bo‘lgan qo‘y 
suti bilan oziqlangan qo‘zi tirik vaznini tug‘ilgandagiga nisbatan 10 kun ichida 2 
martaga oshiradi. 
Shimoliy hududlarda iqlimlashgan hayvonlar sutining tarkibida odatda yog‘ 
ko‘p  bo‘ladi.  Bunga  asosiy  sabab  bolasini  o‘sishida  sut  yog‘i  asosiy  energiya 
manbai bo‘lib xizmat qiladi. Masalan: Shimol bug‘isining sutini tarkibida 22,5% 
yog‘ saqlandi.