Жамоа тушунчаси ва асосий хусусиятлари

2.2. Коллектив турлари
Келинг, коллективларнинг айрим турларини бошқарув амалиёти нуқтаи назаридан кўриб чиқамиз.
Таркибига кўра жамоалар бир ҳил (бир ҳил) ва ҳетерожен (ҳетерожен).
Ушбу фарқлар жинси, ёши, касби, ҳолати, таълим даражаси ва бошқалар билан боғлиқ бўлиши мумкин.
Гетероген гуруҳлар мураккаб масалаларни ҳал қилишда самаралироқ; улар интенсив ижодий ишлар (ақлий ҳужум) учун ҳам самаралидир.
Шу билан бирга, бир ҳил бўлганлар оддий муаммоларни ҳал қилишда яхшироқдир.
Жамоа аъзолари ўртасидаги ўхшашлик қанчалик катта бўлса, уларнинг бир-бирига таъсири шунчалик аҳамиятли бўлади, шунча тез жамоатчилик ҳисси ривожланади.
Бироқ, бу эрда ички рақобат янада кескинроқ ва шунинг учун бир ҳил жамоалар кўпроқ зиддиятли, айниқса, фақат аёллардир (шунинг учун ҳар хил жинс вакилларининг нисбати тахминан бир хил бўлиши керак).
Аммо умуман олганда, самарали жамоа ҳали ҳам бир-бирига ўхшамайдиган шахслардан иборат бўлиши керак.
Ҳар бир жамоанинг ўзига хос тузилиши мавжуд.
У функтсионал бўлиши мумкин (меҳнат тақсимоти ва ҳар бирининг ишлаб чиқариш вазифаларини белгилаш асосида); сиёсий (у ёки бу гуруҳга мансублигига мувофиқ); ижтимоий-демографик (жинси, ёши, маълумоти, малакаси ва бошқалар бўйича)
); ижтимоий-психологик (ёқтириш ва ёқтирмасликларига мувофиқ); хулқ-атвори, фаолиятга асосланган ва бошқалар.
; мотиватсион (хулқ-атворнинг ҳаракатлантирувчи омилларига қараб).
Ўз мақомига кўра жамоаларни расмий ва норасмийларга бўлиш мумкин.
Биринчиси, масалан, ташкилот ёки бўлимнинг шахсий таркиби қонуний равишда расмийлаштирилган ва қонуний доирада ишлайди.
Иккинчиси, одамларнинг бир-бири билан ҳамкорлик қилиш ҳақидаги ёзилмаган, эълон қилинмаган хоҳишига ва бундай ҳамкорликнинг ҳақиқий амалиётига асосланади.
Ички алоқаларнинг табиати бўйича расмий ва норасмий гуруҳлар ажралиб туради.
Расмий алоқалар олдиндан белгиланади, норасмий жамоаларда муносабатлар ўз-ўзидан ривожланади.
Расмий ва норасмий жамоаларнинг чегаралари кўпинча мос келмайди, чунки улардаги баъзи ходимлар қабул қилинмаслиги ёки ўз ташаббуси билан бетарафликка риоя қилишлари мумкин.
Норасмий коллективнинг кучи шундаки, у қонуний ва ташкилий жиҳатдан қўлга олиниши ва меъёрлар ва қоидаларга боғланиб бўлмаслиги мумкин.
Унинг таркибини билиш менежерларга, айниқса янгиларига, жамоадаги ишларнинг ҳақиқий ҳолатида ҳаракат қилишда ёрдам беради.
Ўзларининг мавжуд бўлиш шартларига асосланиб, жамоалар вақтинчалик, бир марталик муаммони ҳал қилиш учун мўлжалланган ва доимий бўлинади.
Коллективларни таснифлаш мумкин бўлган муҳим мезон - бу уларнинг аъзоларига бериладиган эркинлик даражаси.
Шу билан бирга, бу икки жиҳатдан кўриб чиқилади: биринчи навбатда, жамоага қўшилиш эркинлиги, бу жуда муҳим диапазонда ўзгариб туради - чақирилувчиларнинг армияда хизмат қилишлари учун сўзсиз мажбуриятларидан итлар селектсионерлари клубига киришда ихтиёрийликни бажаришгача.
Шунингдек, сиз жамоанинг фаолиятида фаол иштирок этиш эркинлиги ҳақида гапиришингиз мумкин; бир ҳолатда у доимий равишда талаб қилинади, бошқасида эпизодик ёки ҳатто расмий бўлиши мумкин.
Бу одамларга бир вақтнинг ўзида бир нечта жамоаларнинг аъзоси бўлиш ва биринчи навбатда, ҳозирги пайтда энг зарур бўлган жойда фаол бўлиш имкониятини беради.
Ўз вазифаларига мувофиқ, маълум бир мақсадга эришишга йўналтирилган гуруҳлар ажратилади, ҳам расмий, ҳам норасмий; қўшма манфаатлар ва алоқаларни амалга ошириш учун.
Ўз навбатида, функтсионал таснифни фаолият турлари бўйича таснифлаш билан тўлдириш ва батафсил баён қилиш мумкин.
У ёки бу функтсияларни амалга ошириш коллектив меҳнат тақсимоти доирасида маълум бир даражани назарда тутади, бу аслида жуда хилма-хил бўлиши мумкин.
Баъзи жамоаларда у фақат миқдорий сифатида мавжуд бўлиб, ишчиларнинг тўлиқ алмашинуви имкониятини яратади.
Бошқаларда, ўзаро алмашинувни чеклайдиган маълум бир меҳнат турларининг ўзига хос хусусияти мавжуд.
Учинчидан, чуқур сифатли меҳнат тақсимоти мавжуд бўлиб, у ишчиларнинг ҳар қандай алмашинувини принтсипиал жиҳатдан имконсиз қилади, шунинг учун касаллик ёки унинг аъзоларидан бирининг кетиши ҳолатларида жамоанинг нормал ишлаши қийин бўлиши мумкин ва бу раҳбар томонидан ҳисобга олиниши керак.
Ҳажми жиҳатидан коллективлар кичик ва катта бўлинади ва иштирокчилар сонига эмас, балки уларнинг потентсиал доираси кичик бўлишига қарамай, аъзолар ўртасида доимий алоқаларни сақлаб туриш имконияти ёки мумкин эмаслигига асосланади.
Катта гуруҳларда бу деярли имконсиздир ва одамлар бир-бирлари ҳақида кам маълумотга эга, кичикларда эса иштирокчилар сони 20 кишидан ошмаса, ҳатто бирлаштирувчи этакчисиз ҳам мумкин.
Бу уларга қўшимча мослашувчанлик, умуман юқори ишлаш ва ишдан қониқиш бахш этади.
Катта жамоада ҳар бир киши кенг доирадаги вазифаларни бажаради, индивидуал ва умумий вазифалар ўртасидаги боғлиқлик аниқроқ, уларнинг аудиторияга бўлган эҳтиёжини қондириш, керакли маслаҳатларни олиш осонроқ, лекин ижрочининг раҳбарият ва ҳамкасбларидан узоқлиги ва қизиқиши пастроқ.
Каттароқ жамоалар тежамкорроқ, айниқса оддий, такрорланадиган вазифаларни бажаришда, улар ўлик йўллардан осонроқ йўл топишлари ва меросхўрлик масалаларини осонроқ ҳал қилишлари мумкин.
Ўзаро аъзолари нафақат тўғридан-тўғри, балки ҳиссий таъсирчан дўстона алоқаларни ҳам таъминлайдиган кичик гуруҳлар асосий гуруҳлар деб аталади.
Одатда улар умумий мақсад ва хулқ-атвор нормалари, шахсий манфаатлар, норасмий назорат билан бирлаштирилган иккитадан бешгача одамларни ўз ичига олади.
Бошланғич гуруҳда одамларни йўқ қилмасдан алмаштириш мумкин эмас.
Иштирокчилар ўртасидаги энг яқин ва тенг ҳуқуқли муносабатлар дяд ва триадаларда ривожланади, яъни.е.икки-уч кишидан иборат гуруҳлар.
Дядларни синдириш энг осон, аммо алоқалар уларнинг Асирлари учун энг қониқарли.
Учликда, эртами-кечми воситачилик, фурсатчи ёки ҳукмдор ролини ўйнаши мумкин бўлган иккаласи ўртасида яқинлашиш ва учинчисини чиқариб ташлаш мавжуд.
Квартетлар ва квинтетлар доирасида яқинроқ алоқаларга эга жуфтларни ажратиш мумкин; "юлдуз" типидаги тузилмалар марказий иштирокчининг ўз хоҳиш-иродасини бошқаларга кўрсатиб бериши ёки алоқалари заифлашган "занжирлар" билан пайдо бўлади.
Гуруҳнинг ҳажмини ошириш унинг аъзоларининг хатти-ҳаракатларига таъсир қилади.
Каттароқ гуруҳлар самаралироқ, аммо улар иштирокчилар ўртасида камроқ келишувга ва камроқ мувофиқликка эга.
Бундай гуруҳларда ижтимоий тенгсизлик ва алоқаларни ўрнатишда қийинчиликлар тез-тез кузатилади ва бу ғалати гуруҳга қараганда, иштирокчиларнинг тенг таркиби бўлган гуруҳлар учун кўпроқ тўғри келади.
Бундай гуруҳларнинг аъзолари паст руҳий ҳолат, ишга бефарқлик, алоқаларнинг заифлашиши, бир-бирлари билан ҳамкорлик қилишни истамасликлари билан ажралиб туради.
Шунинг учун уларни бошқариш учун махсус менежерлар керак.
Кичик жамоани ўзаро таъсирли яхлитликка айлантириш, ўзини ўзи бошқаришни жорий этиш осонроқ.
Ўз-ўзини бошқариш коллективлари коллектив қарор қабул қилиш даражаси каби ўзига хос хусусиятга кўра фарқ қилиши мумкин.
Агар у минимал бўлса, унда фақатгина асосий фаолият йўналишлари биргаликда белгиланади, улар алоҳида алоҳида белгиланади ва ҳар бири бир-биридан мустақил равишда ҳаракат қилади.
Бошқа ҳолларда, ким нима билан шуғулланиши ҳам мустақил равишда белгиланади, аммо амалдаги ишлар мувофиқлаштирилмайди ва гуруҳ аъзолари фақат керак бўлганда бир-бирларига керакли ёрдамни кўрсатадилар.
Функтсионал-мақсадга йўналтирилган принтсип асосида тузилган иккинчи даражали жамоаларда алоқалар мазмунли, воситачилик, белгиланган вазифаларни ҳал қилиш билан шартланган.
Шунинг учун бу эрда асосий аҳамият шахсий фазилатларга эмас, балки маълум функтсияларни бажариш қобилиятига берилган.
Агар роллар аниқ тайинланган бўлса, иккинчи даражали гуруҳдаги одамларни оғриқсиз алмаштириш мумкин.
Бирликнинг кучайиши, айниқса яқин ҳамкорлик ва мувофиқлаштириш ва тез-тез қўшма иш билан ажралиб турадиган коллективнинг ўзига хос тури бу жамоадир.
У муайян муаммоларни ҳал қилиш ёки муайян функтсияларни, лойиҳаларни бажариш учун яратилган ва турли хил билим ва кўникмаларга эга одамларни бирлаштиради, уларга бир-бирларидан ўрганиш имкониятини беради ва ўзаро ёрдам беради.
Жамоа одатда асосий жамоадан мустақил, баъзан эса бутунлай автономдир.
Бу иштирокчиларга босим ўтказади ва кўпинча зиддиятли бўлади.
Жамоалар аниқ илҳомлантирувчи мақсадлар, самарали тузилиш, айниқса, ходимларнинг юқори малакаси, ҳамкорлик муҳити, яхши ишлашга интилиш одатий ҳолга айланиши, ташқи қўллаб-қувватлаш, барчага тан олиниши ва этакчилик билан ажралиб туради.
Жамоалар одатда ўз чегараларини ҳимоя қилади, ўзларини босим ва таҳдидлардан ҳимоя қилади, муҳим одамларнинг эътиборини ўз ишларига жалб қилади, ташкилотдаги сиёсий вазиятларни кузатади ва бошқа жамоалар билан иттифоқ тузади.
Одамлар ўзларининг афзал кўрган ролларини тўлдира олсалар, жамоанинг бир қисми сифатида самарали ишлашади.
Ушбу ролларни билиш менежерларга керакли одамлардан иборат жамоани шакллантиришга имкон беради.
Ҳар бир жамоа ижтимоий назорат тизимини ишлаб чиқади - ўз аъзоларига ишонтириш, кўрсатмалар, тақиқлар, хизматларини эътироф этиш ва бошқалар орқали таъсир ўтказиш усуллари тўплами.
Шундай қилиб, жамоа аъзоларининг хатти-ҳаракатлари амалдаги қадриятларга ва фаолият меъёрларига мослаштирилади.
Ижтимоий назорат тизими, биринчи навбатда, одатларга асосланади, яъни.е.муайян вазиятларда ўзини тутишнинг илдиз отган усуллари; иккинчидан, урф-одатлар бўйича - ахлоқий нуқтаи назардан коллектив юқори баҳолайдиган ва ўз аъзоларини уларни тан олишга ва уларга риоя қилишга мажбур қиладиган хулқ-атворнинг белгиланган турлари; учинчидан, ижтимоий аҳамиятга эга вазиятларда шахснинг хулқ-атворига гуруҳнинг у ёки бу реактсияси бўлган санктсияларга; тўртинчидан, одамларнинг хулқ-атвори ва ҳаракатларини назорат қилишнинг расмий ва норасмий усуллари тўғрисида.
Одамлар гуруҳнинг ижтимоий назоратига қуйидаги шартларда бўйсунадилар: вақт босими, юқори бирлашиш, ташқи муҳитдан ажралиб қолиш шароитида қарор қабул қилиш зарурати, ҳар кимга мос тайёр эчимнинг мавжудлиги, ички розиликни энг муҳим мустақил қадрият сифатида баҳолаш.