Jamiyat rivojlanishining asosiy qonunlari

Jamiyat rivojlanishining asosiy qonunlari.
Jamiyatning mazmun-mohiyati va kelib chiqish sabablari hamda omillariga doir bir qator qarashlar va konsepsiyalar yuzaga kelgan. Jamiyatning kelib chiqishiga oid teologik, idealistik, materialistik konsepsiyalari ham bu masalani o‘z holicha to‘liq tushuntirib bera olganlaricha yo‘q. SHunday bo‘lsada bu konsepsiyalar birgalikda uning mohiyatiga kirib borish imkonini beradi.

Jamiyatning kelib chiqishiga oid markscha materialistik nazariyada mehnat, mehnat qurollari, so‘ngra burro nutq inson jamiyatini yuzaga kelishida bosh omil sifatida ko‘rsatiladi. Psixoanaliz asoschisi Z.Freyd esa inson vijdonini uning kelib chiqish manbai siftida e’tirof etadi. Y.Xeyzinga o‘yin va o‘yin faoliyatiga inson va jamiyatni shakllantiruvchi asosiy tamoyil sifatida qaraydi¹. E.Kassirer (1875-1945) ilgari surgan fikrga ko‘ra, turli ramz va timsollar ko‘rinishida yuzaga kelgan madaniyat jamiyatning yuzaga kelishiga zamin hozirlagan. Uning fikriga ko‘ra, qadimgi odamlar tabiat kuchlari oldidagi ojizligi va unda yashab qolishi uchun tabiatga eng ko‘p darajada moslashgan hayvonlarning fe’l-atvorlarini kuzatib, ularga taqlid qilish orqali yashab qolish imkoniga ega bo‘lganlar. Avval taqlidga asoslangan fe’l-atvor ramziy belgilarni, so‘ng esa nutqning vujudga kelishiga asos bo‘lgan. Aynan nutqning yuzaga kelishi odamlar o‘rtasidagi muloqotning yuzaga kelishiga, tajribalarning avloddan-avlodga o‘tishiga sabab bo‘lgan.

To‘plangan tajribani belgilar tizimida qayd etish va avloddan-avlodga o‘tkazish qobiliyatining shakllanishi hayvonlar to‘dasi kishilik hamjamiyatiga aylanishining muhim omili bo‘lgan deb taxmin qilish mumkin. Bunday qobiliyatga hayvonlarning biron-bir turi ega emas. Namoyish etish, o‘rnak ko‘rsatish, taqiqlar va cheklashlar tizimi muloqotning nafaqat noverbal, balki asta-sekin shakllangan verbal vositalarida ham o‘z ifodasini topgan. Muloqot mehnat ko‘nikmalarini mustahkamlash, ovqat topish va unga ishlov berishni tartibga keltirish, o‘z kollektiv harakatlarini muvofiqlashtirish imkonini bergan. Etnografik ma’lumotlar tajribani avloddan-avlodga o‘tkazish va jamoa faoliyati ko‘nikmalarini shakllantirish shakli sifatida o‘yin ulkan ahamiyat kasb etganidan dalolat beradi.

Ma’lum taqiqlar orasida ovqatga doir xulq-atvor bilan bog‘liq taqiqlar, shuningdek seksual cheklashlar, avvalo yaqin qarindoshlar jinsiy aloqaga kirishishi – insestning taqiqlanishi ayniqsa ajralib turadi. Ular insoniyat kelajagi uchun olamshumul ahamiyat kasb etgan. Zero tartibsiz jinsiy aloqalar naslning buzilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan. Aslida, olingan tajriba yaqin qarindoshlar o‘rtasida nikohning taqiqlanishiga sabab bo‘lgan. Bu nikoh aloqalari tizimini tartibga solish, ularni qat’iy qayd etish, ayollar, qizlar, singillar ayirboshlashni, so‘ngra bu bilan o‘xshashlik bo‘yicha – oziq-ovqat, buyumlar, so‘z-belgilar ayirboshlashni yo‘lga qo‘yish imkonini bergan. Mazkur jarayonlar odamlar o‘rtasida muloqot, munosabatlar va xulq-atvor me’yorlari o‘rnatilishi va ularga rioya etish zarurligi anglab etilishiga turtki bo‘lgan. Me’yorlarning mustahkamlanishiga mifologik va ilk diniy tasavvurlar hamda taqiqlar tizimi ko‘maklashgan. Jamoadan tashqarida yashab qolish imkoniyati mavjud emasligini anglagan jamoaning har bir a’zosi unda o‘rnatilgan kundalik xulq-atvor me’yorlariga rioya qilgan. SHunday qilib, jamiyat ishlab chiqarish va ko‘payish ehtiyojlari bilan belgilangan odatlar, me’yorlar va qadriyatlar bilan tartibga solinadigan odamlarning birgalikdagi faoliyati va ularning o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimi sifatida vujudga kelgan. Me’yorlar inson hayot faoliyatining barcha sohalariga nisbatan tatbiq etiladi, hamda madaniyat va sivilizatsiya vujudga kelishiga zamin hozirlaydi. Jamiyatda qanday o‘zgarishlar yuz bermasin, u odamzot bilan birga vujudga kelgan mazkur muhim tarkibiy elementlarni saqlab qoladi.

Jamiyat fenomenini tushunish uchun odamning ijtimoiy “atom” sifatidagi ziddiyatlarini tushuntirish zarur va undan keyin odamlarni yagona yaxlitlik bo‘lgan, ijtimoiy “organizm”ga birlashtiradigan qonuniyat xarakteriga aniqlik kiritish zarur. Haqiqatda ushbu aloqalarni va qonuniyatlarni tushuntirishning uch asosiy yondlashuvlari ajratib ko‘rsatiladi.

Birinchisi naturalistik yondashuv sifatida belgilanishi mumkin. Ushbu yondashuvning mohiyati shundaki, insoniyat jamiyati tabiatning, hayvonot dunyosining va nihoyat Kosmos qonuniyatlarining tabiiy davomi sifatida qaraladi. Ushbu pozitsiyadan jamiyat qurilishi turlari va tarixning borishi quyosh faolligi va kosmik nurlanishning ritmlari, jo‘g‘rofiy va tabiiy-klimatik muhitning, insonning tabiiy mavjudot, uning genetik, irqiy va jinsiy xususiyatlari bilan aniqlanadi. Jamiyat o‘ziga xos tabiiy epifenomen, uning oliy, biroq eng “omadli” bo‘lmagan va barqaror tuzilmasi sifatida shakllanadi. Tabiatning ushbu “eksperimenti” insonning aniq nomukammalligi va nomukammal global muammolarning og‘irligi sharoitida insoniyatning o‘z-o‘zini halok qilishiga olib kelishi mumkin. Ushbu yo‘nalish doirasida jamiyat o‘z mavjud bo‘lishining shaklini o‘zgartirishi, Kosmosga “ketishi” va u erda o‘z evolyusiyasining yangi tarmog‘ini boshlashi mumkinligi tahmin qilinadi.

Jamiyatning yuzaga kelishi borasida naturalistik yondashuv doirasidagi kosmologik konsepsiya ham mavjud, Uning taniqli vakili L.N.Gumilevning fikriga ko‘ra, koinotdan sayyoramizga keladigan tashqi ta’sirlar erda “passionarlik turtki”ni hosil qilgan. Bunda Quyosh asosiy manba bo‘lgan. Unda ro‘y beradigan chaqnashlar erga ta’sir ko‘rsatgan, odam miyasida favqulodda o‘zgarishlarni keltirib chiqargan. Buning natijasi sifatida ong rivojlangan va bu kishilik jamiyatining yuzaga kelishida muhim rol o‘ynagan.

Boshqa bir yondashuv “idealistik” deb nomlanishi mumkin. Bu erda odamlarni birlashtiradigan yaxlitlik aloqalarining mohiyati u yoki bu g‘oyalar, e’tiqodlar, afsonalar kompleksida ko‘riladi. Tarix yakdillik birgina davlat dini sifatida o‘rnatiladigan e’tiqod yordami bilan ta’minlanadigan ko‘plab teokratik davlatlarni ko‘rgan. Ko‘plab totalitar rejimlar jamiyat qurilishining skeleti vazifasini o‘taydigan yagona davlat mafkurasiga asoslanganlar. Ushbu g‘oyalarning targ‘ibotchisi, jarchisi sifatida odatda diniy etakchilar yoki millat va xalqning “dohiylari” chiqqanlar hamda u yoki bu tarixiy jarayonlar, o‘zgarishlar (urushlar, islohotlar va hokazo) mazkur mafkuraviy va diniy tizimga tayangan ushbu shaxsning irodasiga bog‘liq bo‘lgan.

Jamiyat qurilishini tushuntirining uchinchi yondaщuvi ma’lum bir tabiiy sharoitlarda va u yoki bu e’tiqodning, biroq o‘z-o‘ziga erkin va aniqlaydigan xarakterga ega bo‘lgan insonlararo aloqalar va munosabatlarning falsafiy tahlili bilan bog‘liq. Bu yondashuvga binoan, jamiyat yagona, jamiyat butunlay moslashmaydigan qismlarga ega bo‘lgan holda tuzilmalarga ajratilgan ma’lum bir tizim sifatida shakllanadi. Ushbu yondashuvda inson o‘zini jamiyatda egallab turgan o‘rnidan va ijtimoiy jarayonlardagi ishtirokidan mustaqil holda erkin amalga oshiradi. Insonlarning munosabatlari shartnoma yoki ma’lum bir kelishuvlar bilan emas, balki tarixiy taraqqiyotning ob’ektiv qonuniyatlari hisobga olinadigan, jamiyat a’zolarining kelishuvi (konsensus) bilan aniqlanadi.

Umuman tarixiy taraqqiyot davomida odamlar har doim jamiyatning vujudga kelish sabablari, uning rivojlanish yo‘nalishlarini tushunishga va tushuntirishga intilganlar. Dastlab bunday tushunchalar afsonalar shaklida, xudolar va qahramonlar nasihatlarida, inson taqdirini aniqlab beradigan xatti-harakatlarda (masalan, Gomerning “Iliada”, “Odisseya”sida, milliy xususiyatlarimiz asosidagi “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li” dostonlarida) bayon qilib berilgan.

Jamiyat haqidagi falsafiy ta’limotlar Qadimgi Dunyoda, qachonki dastlabki marta jamiyatda o‘z qonuniyatlariga ega bo‘lgan, mavjudlikning maxsus shakli sifatida jamiyatga nisbatan qarashlarni asoslab berishga dastlabki xati-harakatlar amalga oshirilganda vujudga kelgan. Masalan, Aristotel jamiyatni o‘z ijtimoiy instinktlarini qondirish uchun birlashgan individlarning insoniy jamoasi sifatida baholagan. ¡rta asrlarda ijtimoiy hayotni falsafiy tushuntirish diniy asosda tushuntirilgan. Avreliy Avgustin va Foma Akvinskiylar insoniyat jamiyatini o‘ziga xos turning mavjudligi va Xudo tomonidan belgilab beriladigan va uning irodasiga bog‘liq holda rivojlanadigan ma’noga ega bo‘lgan inson hayot faoliyatining shakli sifatida tushunganlar.

YAngi Davrga kelib jamiyat odamlar o‘rtasida kelishuvga asoslangan holda tabiiy yo‘l bilan yuzaga keladi va rivojlanadi degan g‘oyalar tarqala boshladi. SHartnoma nazariyasining vakillari (T.Gobbs, D.Lokk, J.J.Russo) har bir odam tug‘ilganidan boshlaboq “tabiiy huquqlarga” ega bo‘ladi degan g‘oyalarni asoslab berdilar.

Fuqarolik jamiyati konsepsiyasini nemis faylasufi G.Gegel bir muncha batafsil tarzda, uni odamlarning ehtiyojlari kelishuvi, mehnat taqsimoti, o‘zaro tartibni saqlashda bir-birini qo‘llab-quvvatlashini aniqlagan holda ishlab chiqdi.

XIX asrlarda falsafa bilan bir qatorda jamiyat haqida yana bir fan – sotsiologiya vujudga keldi. Ushbu tushuncha esa fransuz faylasufi O.Kont tomonidan kiritildi. Ushbu fanning o‘rganish predmeti, O.Kontning fikriga binoan, insoniyatning ma’naviy va ahloqiy rivojlanishini hal qiluvchi omil ijtimoiy taraqqiyot hisoblanadi.

Ijtimoiy muammolarni ishlab chiqishning ma’lum bosqichi bo‘lib marksizm nazariyasi maydonga chiqdi. Unga muvofiq, jamiyat rivojlanishi tabiiy-tarixiy jarayon sifatida shakllanadi. Uning fikricha, insoniyat jamiyati o‘z rivojlanishida besh ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani: ibtidoiy jamoa tuzumi, quldorlik tuzumi, feodal tizim, kapitalistik tizim va kommunistik tizimni bosib o‘tadi. Marks nazariyasiga nisbatan shunday fikrlar bildiriladiki, unda rang-barang tarixiy jarayonlarning birinchi darajasiga iqtisodiy omillar, insoniy, ijtimoiy-ma’naviy elementlarning ta’siri esa ikkinchi darajaga tushirilgan.

XIX asrning oxirlarida “hayot falsafasi” tushunchasi ommaviy tus oldi. Uning vakili F.Nitsshe barcha qadriyatlarni individualizm, intellektual va ahloqiy aristokratizm pozitsiyasidan qayta baholashni targ‘ib qila boshladi. O.SHpengler tarixga yagona yaxlitlik sifatida emas, har biri alohida xalqlarning madaniyati tarixini namoyish qiladigan yopiq sikllar sifatida qaragan. O.SHpenglerning fikricha, Yevropa jamiyati intihoga etish yo‘liga kirib bo‘ldi.

XX asrning boshlariga kelib esa ijtimoiy harakat muammolarini tadqiq qilgan mashhur faylasuf M.Veberning asarlari keng tarqala boshladi. Ijtimoiy tuzilishning imkoniyati mavjud turlari, totalitarizmga va demokratiyaga qarshilik ko‘rsatish, insonning u oldinda yashashi mumkin bo‘lgan bo‘lgan jamiyatni tanlash mas’uliyati tahlili bo‘yicha K.Popper keng tadqiqotlar olib borgan.

XX asrning ikkinchi yarmida ijtimoiy hayotni falsafiy tushunish texnologik xarakterdagi konsepsiyalar bilan to‘ldirib borildi. R.Aron, D.Bell, U.Rostou, Z.Bjezinskiy, A.Tofflerlar jamiyatda ro‘y beradigan bir qator nazariyalarni, texnika va texnologiyalar sohasidagi o‘zgarishlarni ilgari surdilar. Ular jamiyat taraqqiyotining uchta asosiy bosqichini ajratdilar. Bular yuqorida keltirib o‘tganimiz: sanoatlashuvgacha (agrar), industrial (sanoat taraqqiyoti), postindustrial (yuqori texnologiyali, har bir insonning individual ehtiyojlariga yo‘naltirilgan) jamiyatlardir.

XX asrning boshlaridan ijtimoiy reallikni tabiiy fanlar: geografiya, biologiya, psixologiya, kibernetika, keyingi vaqtlarda esa sinergetika ham (G.Spenser, M.Kovalevskiy, Z.Freyd, J.Piaje, I.Prigojin) yordamida tushuntirishga harakat qiladigan ko‘plab urinishlar amalga oshirildi. Ushbu tendensiyaning o‘zi tabiiy fanlarning ijtimoiy nazariya bilan yaqinlashuvi pozitsiyasidan yaqqol namoyon bo‘ldi.

SHunday qilib, falsafiy fikrlar tarixi bir tomondan, ijtimoiy munosabatlar sohasida ilmiy anglashning o‘sib borayotgan kuchi, boshqa tomondan rivojlanayotgan ijtimoiy tizimning o‘sib kelayotgan murakkabliklarini namoyon qiladi. Bunday ziddiyatdan chiqishning esa jamiyat mavjud bo‘lishining va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari anglanishi mumkin.

Jamiyatning barcha tarkibiy qismlari o‘rtasida barqaror aloqalarning mavjudligi, ularning yakdilligi hech qachon faylasuflarda shubha o‘yg‘otmagan. SHunday bo‘lsada, jamiyatning yaxlitligi, butunligi xarakteriga nisbatan turli yondashuvlar mavjud bo‘lgan va mavjud bo‘lib qolmoqda. Falsafa tarixida jamiyatning “atomli” nazariyasi, “ijtimoiy guruhlar” nazariyasi, ijtimoiy institutlar va tashkilotlar nazariyasi, jamiyatning “jamiyat organizm kabi” nazariyasi singarilar ma’lum. Bugungi kunda ko‘plab faylasuflar jamiyatning tizim sifatidagi nazariyasidan foydalanadilar. Ushbu tizim alohida sifatlarga ega, ya’ni:

• 
  integrallik (tizim yaxlitlik sifatida, o‘zining elementlaridan yuqori);
  
• 
  funksionallik (har bir elementning roli uning tizim ichidagi o‘rniga bog‘liq);
  
• 
  tuzilmaviylik (tizim elementlari aloqalarining va munosabatlarining nisbatan barqarorligi);
  
• 
  tashqi muhit bilan o‘zaro bog‘liqligi (har qanday tizim bir muncha kattaroq tizimning elementi hisoblanadi va bir tomondan ushbu katta tizimning impulslariga bog‘liq bo‘lsa, boshqa tomondan, o‘zi ham tashqi muhitga ta’sir ko‘rsatadi).
  

Ushbu barcha belgilarga insoniyat jamiyati mos keladi.

Jamiyat ko‘p darajali jamiyat bo‘lib, asosiy darajalari quyidagicha namoyish qilinishi mumkin. Birinchi daraja – bu ijtimoiy o‘zaro munosabatlar strukturasini belgilab beradigan ijtimoiy rol.

Ikkinchi daraja – ushbu ijtimoiy rollar taqsimlangan turli ijtimoiy guruhlar va institutlar.

Uchinchi daraja – ko‘plab avlodlar tajribalari tomonidan tajribadan o‘tkazilgan, inson faoliyati namunalarini ko‘rsatadigan me’o‘rlarni qo‘llab-quvvatlaydigan va ishlab chiqadigan madaniyat.

To‘rtinchi daraja - huquqiy aktlar bilan tartibga solinadigan va ijtimoiy tizim ichida aloqalarni mustahkamlaydigan siyosiy tizim.

Jamiyat - o‘z-o‘zini ishlab chiqadigan, o‘z-o‘zini tashkil qiladigan, o‘z-o‘zini tartibga soladigan doimiy harakatdagi tizim bo‘lib, doimiy o‘zgarishlar jarayonida bo‘ladi.

Jamiyat rivojlanishining asosiy manbai har doim ham yuzaga kelgan bashoratlar doirasida har doim ham tartibga solinmaydigan insonlar hulq-atvorida aks etadigan ijodiy energiya hisoblanadi. Bunday energiya innovatsion deb ataladi. Ushbu energiya ichki o‘z-o‘zini tartibga solish va nazorat mexanizmlari tufayli amalga oshiriladigan jamiyat tizimlarida madani va institutsional o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi.

Jamiyat rivoji odatda bir muncha murakkab tizim elementlarini yaratishga qaratilgan. Jamiyat rivojlanishining sur’ati hayot jarayonlari tezlashuvi va ularning sekinlashuv davrlarining navbat almashinuvi, jamoat tuzilmalarining vaqti-vaqti bilan inqirozi va eski ahvoliga qaytishi bilan bog‘liq.

Albatta, har bir alohida shaxs ma’lum bir jamiyatda va ma’lum bir tarixiy davrda tug‘iladi. U yuzaga kelgan, hisobga olmaslikning imkoni yo‘q bo‘lgan ijtimoiy munosabatlar tizimiga tushib qoladi. Biroq, u ushbu tizimda o‘z o‘rnini va rolini belgilab olishi lozim bo‘ladi.

1^ Qarang: Хейзингa Й. Hомо Луденс; Стaти по истории културы. -М.: Прогресс - Трaдитсия, 1997. С.24.