Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

4-
§
. Tijorat banklarining aktiv va passivlarini boshqarishning
bank likvidliligiga ta‟siri 
 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining faoliyati foyda 
olishga yo‗naltirilgan bo‗ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank 
foydasining iqtisodiy mohiyati yangicha ijtimoiy-iqtisodiy tus olib 
bormoqda. Chunki tijorat banklarining foydasi bank kapitali 
to‗planishining va bank rivojlanishining asosiy manbasidir.
Bank foydasining o‗sib borishiga bir necha xil omillar mavjud 
bo‗lib, bular: bankning rentabelligi, vaqtincha bo‗sh mablag‗larning 
samarali ishlatilishi, turli xil pulli xizmatlar ko‗rsatish doirasini 
kengaytirish, foyda keltirmaydigan aktivlarni kamaytirish, foyda 
keltiruvchi aktivlarni ko‗paytirish va boshqa omillar hisoblanadi. 
Iqtisodiy rivojlanish bosqichida tijorat banklarining asosiy ish 
tamoyillaridan biri – yuqori darajada foyda olishga yo‗naltirilgan va 
qaratilgan bo‗ladi. Biroq bularning faoliyati doimo foyda ko‗rish bilan 
bog‗liq bo‗lmasdan, ular foyliyatida zarar ko‗rish ehtimoli ham uchrab 
tuishi mumkin. Banklar faoliyati ijobiy bo‗lgan hollarda, ularning foyda 
olish va salbiy faoliyat natijasida banklarning zarar ko‗rish ehtimoli 
yuqori darajada bo‗ladi. Yuqorida aytilgan foyda keltiruvchi zaxiralarni 
amalda tatbiq qilish jarayonida bankning ish faoliyati iqtisodiy jihatdan 
risk bilan bog‗liq bo‗ladi. 
Aktivlarni boshqarish deganda, o‗z va jalb qilingan mablag‗larni 
joylashtirish tartibi va yo‗llari tushuniladi. Tijorat banklariga qo‗llanilsa 
– bu naqd pullar, investitsiyalar, ssudalar va boshqa aktivlarga 
583
talabning bir qismi tez sotiladigan qimmatli qog‗ozlar va boshqa 
banklardagi depozit ko‗rinishlarida saqlanadi, shu paytda likvid 
mablag‗larga bo‗lgan boshqa talablar bank korrespondentlari bilan 
ochilgan kredit liniyalari va boshqa mablag‗lar orqali qondiriladi. 
Kutilmaganda yuzaga keladigan likvid mablag‗larga talablar qisqa 
muddatli kreditlar orqali qoplanadi. 
4.Tijorat banklari likvidliligini samarali boshqarishda bank va uning 
atrofidagi muhitning o‗ziga xos xususiyatlarini hisobga oluvchi, aniq 
ifodalangan va hujjatlashtirilgan likvidlikni boshqarish siyosatining 
mavjudligi. 
5. Bankning turli bo‗linmalarining muvofiqlashtirilganligi. 
6. Bank likvidlik holatining monitoringi vazifalari yuklangan 
bo‗linmaning mavjudligi. 
7. Ma‘lumotlar bazasini shakllantirish hamda bankning aktiv va 
passiv holatlarini tahlil qilish uchun axborot tizimining mavjudligi 
yetakchi omillaridan hisoblanadi. 
Likvidlilikni boshqarishda bank likvidlilikni boshqarish siyosatini 
ishlab chiqish va likvidlikni boshqarish bo‗yicha qarorlar bank 
kengashida doimo muhokama qilib borilishi va zarur chora-tadbirlar 
ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi lozim. Tijorat banklarining 
tarkibiy bo‗linmalari: 
-
bank likvidlik holatining har kunlik kuzatuvi;
-
rahbariyatga bankning likvidlikka munosabati to‗g‗risida 
kundalik hisobotlarni tayyorlash, bunda likvidlikni qisqa muddatli 
rejalashtirish ham hisobga olinishi kerak; 
-
barcha bank bo‗limlaridan kerakli bo‗lgan axborotlarni olish 
vakolatiga ega bo‗lishi lozim. 
Kundalik hisobotlar yetti kunlik davr ichida likvidlikning qisqa 
muddatli kamayishini yoki ortiqchaligini aks yettirish uchun yetarli 
darajada batafsil bo‗lishi hamda mablag‗larni jalb etish va 
investitsiyalash bo‗yicha talab qilingan tavsiyanomalar bilan ta‘minlashi 
lozim. Ushbu bo‗linma ma‘lum davr ichida (oy, chorak, yil yakunlari 
bo‗yicha) bank boshqaruvi kengashiga bankning likvidlik pozitsiyasi 
holati to‗g‗risida umumlashgan hisobotlar taqdim etishi kerak.
Tijorat banklari likvidliligini baholashda bankning joriy likvidlilik 
holati va mablag‗larga kelajakda bo‗ladigan ehtiyojini yetarli darajada 
baholash uchun: 
-
moliyaviy resurslarning eng yirik manbalari, tarmoq va geografik 
hudud bo‗yicha resurslar manbalarining jamlanganligi; 

---

584
-
asosiy nomuvofiqliklarni aniqlash uchun aktivlar va passivlarni 
to‗lash jadvali; 
-
likvid aktivlar va depozitlarning oldingi trendlari (dinamikasini aks 
ettiruvchi jadvallar); 
-
balansdan tashqari majburiyatlar; 
-
berilishi kutilayotgan kreditlar; 
-
aktivlarning daromadliligi va jalb qilingan resurslarning qiymati; 
-
iqtisodiyotning ahvoli, shu jumladan, asosiy iqtisodiy indikatorlar 
va foiz stavkalarining o‗zgarishi taxminlari. 
To‗liq axborot va ma‘lumotlar berilishi lozim.