Jahon siyosati

тараккиёт кафолатлари. Т.., «Узбекистон»  1997

18

---

inqilob  yoki  demokratiyani  eksporti»  nikobi  ostida  yordam  beradilar.  Bunday 

xalqaro  tashkilotlaming  mohiyatini  o‘rganish,  ular  orqasida  kimlar  va  qanday 

kuchlar  turganligini  aniqlash  va  bular  haqda  keng jamoatchilikni  xabardor  qilish

dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.

Markaziy  Osiyo  mintaqasiga  turli  xalqaro,  xukumatga  tegishli  bulmagan 

tashkilotlar,  transmilliy  kompaniyalar  krib  keldi  va  faoliyat  yuritmoqdalar.  Bu 

tashkilotlar  asosan  uz  maqsadlaridan  kelib  chiqib  faoliyat  yuritmoqdalar. 

Ayrimlarining maqsadi  mintaqa  davlatlarida  «demokratiyani  eksport»  qilish bilan 

shugullansalar,  ayrimlari  mintaqa  boyliklarini  o‘z  maqsadiga  yunaltirishdan 

iboratdir.

Prezident  I.A.Karimov13  xalqaro  terrorizm,  ekstremizm  narkoagressiya  va 

mintaqaviy  xavfsizlikka  nisbatan  boshqa  transmilliy  tahdidlar  hamon  saqlanib 

qolayotganligini  ta’kidlab  bunday  tahdidlarga  Karshi  samarali  choralar  ko‘rish, 

mintaqada  xavfsizlik  va  barqaror  rivojlanishni  ta’minlash  bilan  bog‘liq  boshqa 

vazifalami faqat shu zaminda joylashgan davlatlaming faol ishtiroki bilan hal etish 

mumkinligini ko‘rsatadi,  bu  esa o‘z navbatida mintaqada  davlatlarini bu boradagi 

siyosatining  mohiyati  va  yo‘nalishlarini,  erishgan  natijalari  va  maqsadga 

sobitqadamligini  aniqlashni  talab  qilmoqda.  Chunki,  bulami  aniqlash  orqali  kim 

qanday holda yukoridagi taxdidlarga qarshi kurashayotganligini, kim qanday hissa 

qo‘shayotganligini aniqlash mumkin. Bular o‘z navbatida davlatlaming tahdidlarga

qarshi kurashdagi ma’sulligini oshiradi.

Birinchidan,  Markaziy  Osiyo  Shimol  va  Janub,  Sharq  va  G arbning  о ta 

muhim  transport-kommunikatsiya  yo‘llarini  bog‘lovchi  vosita  bo  lib  hisoblanadi. 

Bu  hududdan  yuz  yil  ilgari  Yevropadan  to  Xitoy  va  Hindistongacha  cho  zilgan. 

Buyuk ipak yo‘li marshrutlari qatnagan bo‘lsa, bugungi kunda ulami qayta tiklash 

ishlari borasida amaliy ishlar olib borilmoqda.

13  Марказий  Осиё:  Гоявий  жараёнлар  ва  мафкуравий  тахдидлар.Т..,  «Ижод  дунёси»  2002  йил  Ислом

Каримов,  «Узбекистан  XXI  аср  бусагасида:  хавфсизликка  тахдид,  баркарорлик  шартлари  ва  тараккиёт

кафолатлари. Т.., «Узбекистан» 1997

19

---

Transmilliy  temir  yo‘l  magistralining,  avtomobil  yo‘Harming  qurilishi  va 

Afg‘oniston  hududida  transport  kommunikatsiyalarining  janubga  chiqish 

imkoniyatlarini  kengayishi  bilan  bu  yanada  dolzarb  ahamiyat  kasb  etadi.  Bu  esa 

mintaqaviy  transport  yo‘llarining  ahamiyatini  oshirishga,  ulaming  tranzit 

imkoniyatlarini  kengaytirishga,  sarmoyalami  jalb  qilish  uchun  mustahkam 

asoslami yaratishga qulay imkoniyatlar tug‘diradi hamda savdo-iqtisodiy, madaniy 

aloqalami  faollashtirishiga  turtki  bo‘ladi.  Istiqbolda  Markaziy  Osiyo  dunyoning 

ikki geosiyosiy markazi -  Osiyo va Yevropani bog‘lovchi ko‘prikka aylanadi.

Ikkinchidan,  Markaziy  Osiyo  islom  va  xristian,  sharq  va  g‘arb 

sivilizatsiyalarining  to‘qnash  joyi  hisoblanadi.  Mintaqa  uchta  dunyoviy  dinlar: 

islom,  xristian  dini  va  buddizmning  kesishgan  nuqtasida  joylashganligi  XIX 

asming  o‘rtalaridanoq  Buyuk  Britaniya,  Germaniya,  Rossiya  va  Turkiya  kabi 

davlatlaming  e’tiborini  o‘ziga  jalb  etgan.  Bu  omil  esa  mintaqaning  jahon 

madaniyatidagi o‘mini belgilab beradi.

Uchinchidan,  Markaziy  Osiyo  mintaqasi  yirik  geostrategik  kuchlaming

(Rossiya,  Xitoy,  Yevropa  Ittifoqi  va  AQSh)  manfaatlari  tutashgan  hudud  deb

e’tirof etiladi. Uning geosiyosiy ahamiyati uning Xartlend va Rimlend oralig‘ida -

dunyoviy  davlatlaming  doimiy  geosiyosiy  o‘zaro  kurashi  mavjud  hududda

joylashgan.  Bu  esa ko‘plab noqulayliklar tug‘diradi.  Xartlend va Rimlend oralig‘i

to‘g‘risida  Makinder  o‘zining  1904  yilda  «Jo‘g‘rofiy  jumal»  oynomasida  Chop

etilgan  «Tarixning  jo ‘g‘rofiy  o‘qi»  nomli  asarida  fikr  yuritib,  bu  borada  o‘z

geosiyosiy  formulasini  taklif  etadi.  Unnig  ta’limotiga  ko‘ra,  «Kimki  Sharqiy

Yevropani nazorat qilsa, Xartlend ustidan hukmronlik qiladi; Kim Xartlend ustidan

ft

nazorat  o‘matsa,  dunyo  orollari  ustidan  hukmronlik  qiladi».  Mazkur  ta’limot 

asosida  butun  dunyoning  yirik  davlatlari  o‘z  tashqi  geosiyosiy  strategiyalarini 

amalga  oshirmoqdalar.  1997  yilda  qabul  qilingan  RF  milliy  xavfsizlik 

konsepsiyasida  davlatning  hayotiy  muhim  manfaatlari  qatorida  Yevroosiyo  va

20

---

MDH  mintaqasida  ta’sir  kuchiga  ega  bo‘lgan  qudratli  davlatni  shakllantirish 

ko‘zda tutilgan1  .

2002  yilda  AQSh  Kongressi  tomonidan  tasdiqlangan  «AQSh  milliy 

xavfsizlik  strategiyasi»da  «AQSh  xavfsizlikni  ta’minlash  borasidagi  olib 

borilayotgan  siyosatning  muhim  yo‘nalishlari  sifatida  Sharqiy  Yevropa  va  sobiq 

sovet ittifoqi davlatlarida demokratiyani rivojlantirishga yordam berish» deb e’tirof 

etilgan.  AQSh  tomonidan  milliy  maqsadlaming  asosiy  kriteriyasi  bo‘lmish 

demokratiya  va  inson  huquqlarini  himoya  qilish  siyosatini  dunyo  mintaqalarida 

(Sharqiy Yevropa va sobiq SSSR hududidagi Yangi mustaqil davlatlarda) faol olib 

borilishini  AQSh  manfaatlar  dunyoning  boshqa  hududlarga  tarqatilishini 

ta’minlashi, deb e’tirof etsa bo‘ladi.

To’rtinchidan, mintaqaning neft va gaz zahiralariga boy hudud ekanligidir 5. 

Ushbu  xorijiy  davlvatlami  doimo  o‘ziga  jalb  etib  turadi.  Markaziy  Osiyoda 

razvedka  qilingan  neft  zahiralari  15  dan  31  mlrd.  barrel  yoki  barcha  dunyo 

zahiralarining 2,7 foizini, tabiiy gaz zahiralari 230  dan 360 trillion kub.futni, ya’ni 

dunyo  zahiralarining  7  foizini  tashkil  etadi.  Taqqoslash  uchun  aytish  mumkinki, 

Yaqin  Sharqning  neft  zahiralari  dunyo  zahiralarining  55  foizini,  ulkan  Janubiy 

Amerika  zahiralari  8  foizni  tashkil  etadi.  Mazkur  masala  yuzasidan  izlanish  olib 

borayotgan ayrim geologlaming fikricha, ulkan Markaziy Osiyo hududi va Kaspiy 

dengizi havzasi hali yetarli darajada tadqiq qilinmagan. Kelgusida bu hududda juda 

ko‘p miqdorda uglevodorod xomashyo zahiralarini zabt etish kutilmoqda.

Jahon  tarixiga  kirib  kelgan  XXI  asr  xalqaro,  mintaqaviy  va  milliy 

xavfsizlikka  nisbatan. kontseptual  yondashuvlaming  rivojlanishida  sifat jihatidan 

yangi  bosqich  yasadi.  Keng  ma'nodagi  milliy  xavfsizlik  kontseptsiyasi 

davlatlaming  o‘z  qadriyatlari  va  manfaatlariga,  bu  qadriyatlar  va  manfaatlarga

14 Л.Майоров. «Приоритеты  концепции  национальной безопастности России». «Международная жизнь». -  

М., 1997. №10. -С.18-28.

15 А.Мальчин. «Каспийская  нефть и безопасность России». «Власть». -М., 1999.  №3. -С.46-54; Макарова С. 

«Нефть и страны  Кавказа и  Центральной Азии». «Востоковедение и африканистика».  1999. N82. —С.52-59.

21

---

tahdidlarga  nisbatan  rasmiy  darajada  qabul  qilingan  yondashuvlar  tizimidan, 

shuningdek  bu  qadriyatlar  va  manfaatlami  amaldagi  va  ehtimol  tutilgan 

tahdidlardan  himoya  qilish  usullaridan  iborat.  Hozirgi  notinch  dunyoda 

davlatlaming  milliy  xavfsizligiga juda  ko‘p  tahdidlar  saqlanib  qolmoqda.  Milliy 

mojarolar  va  nomuayyan  rejimli  davlatlar  jahonning  ko‘pgina  mintaqalarida 

mavjud.  Ommaviy  qirg‘in  qurolining tarqalishi,  terrorizm,  uyushgan jinoyatchilik 

va  ekologiya  muammolari  milliy  chegaralami  bilmaydi  va  jahonning  barcha 

davlatlarini  bir  xilda  tashvishga  solmoqda.  Xavfsizlikning  dunyo  miqyosidagi 

muammolari,  chunonchi:  resurslaming  kamayishi,  aholining  jadal  sur'atlarda 

o‘sishi,  atrof muhitning ifloslanishi,  odamlaming ommaviy migratsiyasi juda ko‘p

mamlakatlarda keskin tus olgan.

Hozirgi  vaqtda xavfsizlikning kontseptual  asoslari  nazariyachilari  milliy  va 

xalqaro  xavfsizlikka nisbatan  an'anaviy yondashuvlami  qayta ko‘rish zarur degan 

fikrga keldilar. Bu:

1)  Sovet  Ittifoqining  parchalanishi  va  Varshava  Shartnomasi  tashkilotining 

tugatilishi Sharq-G‘arb munosabatlarida keskinlikni pasaytirgani;

2)  urushqoq  mustabid  davlatlarga  qarshi  tinch  yo‘l  bilan  kurashish

vositalarining nufuzi va ta'siri oshgani;

3) amaliyot o‘ta qudratli davlatlar beqaror bo‘lishini, ular o‘z ta'sir doirasiga 

kiruvchi  mamlakatlar  va  mintaqalardagi  siyosiy  o4zgarishlami  nazorat  qila

olmasligini isbotlagani;

4)  uchinchi  dunyoda  beqarorlikning  oshishi  xavfsizlikka  islom  omilining

ta'sirini kuchaytirgani bilan bog‘liq .1

Ko‘rsatilgan  holatlar  "siyosiy  realizm"  nazariyalariga  (ularga  Makiavelli, 

Gobbs,  Nibur  va  boshqalaming  asarlari  asos  bo‘lgan;  hozirgi  vaqtda  "siyosiy 

realizm"  maktabining  davomchilari  Morgentau,  Kissinjer,  Z.Bjezinskiy  va 

boshqalar  hisoblanadi),  ayniqsa,  ulaming  davlatlardagi  ichki  siyosiy  vaziyatni,

16 A.Raxmanov. Xalqaro xavfsizlik huquqi. T. 2009. B.150.

22

---

uning xalqaro xavfsizlik bilan  aloqasini hisobga olishga doir  qismiga jiddiy zarba 

berdi.

Bugungi  kunda  mintaqaviy  xavfsizlikka  nisbatan  zamonaviy  kontseptual 

yondashuvlardan  jahon  hamjamiyati  nazariyalari  keng  o‘rin  olmoqda.  Jahon 

hamjamiyati  tushunchasining  tahlili  milliy  davlatlaming jahondagi  roli  va  davlat 

suverenitetining  istiqbollari  haqidagi  tasawurlar  bilan  bog‘liq.  Tadqiqotchilar 

fikriga  ko‘ra,  hozirgi  vaqtda  har  bir  davlat  xalqaro  munosabatlar  bo‘yicha 

hamkorlarining xavfsizligi bilan hisoblashishiga to‘g‘ri kelmoqda, chunki yadroviy 

tanglikka  mintaqaviy  mojaro  ham,  harbiy  kemalar  o‘rtasidagi  to‘qnashuv  ham, 

kompyuterlar xatosi ham, terrorchilar harakati mahsuli sifatidagi yadroviy intsident 

ham sabab bo‘lishi mumkin.

Bugungi kunda mamlakatimizda xavfsizlik  shaxs, jamiyat va davlat hayotiy 

muhim  manfaatlarining  ichki  va  tashqi  tahdidlardan  himoyalanganlik  holati 

sifatida ta'riflanadi.  Jahondagi,  ayniqsa Markaziy va Janubiy  Osiyodagi  murakkab 

vaziyat 

0 ‘zbekiston 

Respublikasining 

mudofaa 

qobiliyatini 

davlatimiz 

xavfsizligini,  shuningdek  butun  Markaziy  Osiyo  mintaqasida  barqarorlikni