Jahon qishloq xo’jaligiga umumiy ta’rif

14-jadval.

Dunyoda va ayrim mamlakatlarda 1998 yilda kartoshka etishtirish

Dunyoda va ayrim mamlakatlarda	Yalpi hosil mln. tonna	Aholi jon boshiga (kg)	Hosildorlik Tsentner/ga
Dunyoda	280	55	150
Polsha	36	910	200
Rossiya	35	230	100
Xitoy	27	25	100
Ukraina	12	330	120
GFR	17	230	300
AQSh	17	65	320
Hindiston	15	18	160
Belorusiya	9	870	135
Niderlandiya	7	470	435
Buyuk Britaniya	6,5	110	350
Fransiya	4,7	110	280
Ispaniya	4,5	115	200
Turkiya	4,1	70	220
Yaponiya	3,1	30	300
Ruminiya	3,4	140	120
Kanada	2,8	100	245
Italiya	2,5	40	200

Ma’lumki, qandli ekinlar shakarqamish hamda qand lavlagidir. Shakarqamish - qadimgi ekinlardan biri bo’lib, uning vatani Belgiyadir. O’rta Yer dengizi mamlakatlariga uni VIII-IX asrlarda arablar keltirgan. Buyuk geografik kashfiyotlardan so’ng u Yangi Dunyoga tarqalib o’zining «ikkinchi vatani»ga ega bo’ldi. Ammo, XVIII asrning oxirlaridagina qand lavlagi qand xom-ashyosiga aylandi. Dastlabki lavlagidan qand oluvchi zavod Germaniyada bunyod etilgan. Shu vaqtdan boshlab ushbu ikki qandli ekinlar muayyan ma’noda o’zaro raqobatlasha boshladilar. XX asr boshlarida lavlagi qandi xalqaro talabning 2/3 qismini qondirdi, lekin uning salmog’i so’nggi yillarda pasayib bordi. Bugungi kunda ham mazkur ekinlar o’rtasidagi mutanosiblik 40/60 bo’lib, bunda shakarqamish ustuvor ahamiyatni kasb etadi.

Shakarqamish – issiqsevar, ko’p yillik ekin bo’lib, 7-8 oy davomida o’rtacha xarorat 15⁰S dan pasaymaydigan, vegetatsiya davridagi yillik ijobiy harorat yig’indisi 5000-6000⁰S ga teng bo’lgan sharoitda o’sadi. Ayni paytda u sezilarli namlikni ham talab etadi. Shu tufayli ham shakarqamish faqatgina tropik, subtropik hamda musson iqlimli mamlakatlarda iqlimlashtiriladi. Uning deyarli barcha hosili (1 mlrd. t. atrofida) rivojlanayotgan mamlakatlarda, shuningdek Xitoy va Kuba hissasiga to’g’ri keladi.

Qand lavlagi - tipik bir yillik mo’tadil mintaqa o’simligi bo’lishi bilan bir qatorda agroiqlim sharoitlariga yuqori talab ko’yuvchi ekindir. U asosan aholi zich joylashgan intensiv qishloq xo’jaligiga ega bo’lgan rayonlarda ekiladi. Uning yalpi hosili dunyo bo’yicha 300 mln. t. ni tashkil etib, asosan iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar hissasiga to’g’ri keladi. Ushbu ikki ekin turi faqatgina AQSh hamda Xitoyda sezilarli miqdorda yetishtiriladi.

1998 yilda jahonda qand ishlab chiqarish 110 mln. t. ga yetdi. Uning yetakchi mamlakatlar bo’yicha taqsimlanishini keltirilgan jadval ma’lumotlari asosida tahlil etish mumkin.

Jahon bozoriga har yili taxminan 30 mln. t. qand yetkazib beriladi. Bu asosan shakarqamish qandi bo’lib, Braziliya, Kuba, Avstraliya, Mavrikiya kabi davlatlardan xorijiy Yevropaga, AQSh, MDH davlatlariga, Xitoy, Yaponiyaga, Osiyoning «yangi industrial» mamlakatlariga, ya’ni uning qadoqlanishi amalga oshiriluvchi mamlakatlarga jo’natiladi. Lavlagi qandi xalqaro savdoda juda oz miqdorda ishtirok etadi.