Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi va davlatning inqirozga qarshi siysati

109,5	109,0				108,5		108,3
										107,7		107,0		107,3				108,1
108
106
		103,8	104,2		104,0		104,2
104
102
100
2000				2001		2002		2003		2004		2005		2006		2007		2008		2009		2010	2011

bo’yicha O’zbekiston dunyoning iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgan mamlakatlari

qatoridan joy oldi.
Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
2.2.4-rasm. O’zbekistonda yalpi ichki mahsulotning yillar davomida
o’sish dinamikasi, foizda.

Rasmdan ko’rinadiki, agar mamlakatimizda YaIMning o’sish sur’atlari 2000-2003 yillarda 3,8-4,2 foiz, 2004-2006 yillarda 7-7,3 foiz, 2007-2008 yillarda esa 9-9,5 foiz darajasida kuzatilgan bo’lsa, keyingi yillarda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi mazkur ko’rsatkichga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Biroq, yuqorida ta’kidlab o’tilgan omillar orqali mamlakatimizda 2009-2011 yillarda ham YaIMning yuqori va barqaror o’sish sur’atlari saqlanib qolmoqda.

Mamlakatimiz YaIM o’sish sur’atlarining barqarorligini ta’minlashda iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarning yuqori o’sish sur’atlari mustahkam zamin tayyorlamoqda. Jumladan, 2011 yilda sanoat ishlab chiqarishi 6,3 foiz, qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish 6,6 foiz, chakana savdo aylanmasi 16,4 foiz va aholiga pullik xizmatlar ko’rsatish 16,1 foizga barqaror yuqori sur’atlar bilan o’sdi (2.1.1-jadval).

2.1.2-jadval

O’zbekistonda iqtisodiyotning asosiy tarmoq va sohalaridagi o’sish
sur’atlari, foizda

		Ko’rsatkich			2007 yil			2008 yil			2009 yil			2010 yil			2011
																	yil
		Sanoat ishlab			12,1			12,7			9,0			8,3			6,3
		chiqarishi
		Qishloq xo’jaligi
		mahsulotlari		6,1			4,5			5,7			6,8			6,6
		yetishtirish
		Chakana savdo			21,0			7,2			16,6			14,7			16,4
		aylanmasi
		Aholiga pullik		20,6			21,3			12,9			13,4			16,1
		xizmatlar ko’rsatish

Jadvaldan ko’rinadiki, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida dunyo miqyosida yalpi talab, savdo va investisiyalar hajmining sezilarli darajada qisqarishi yurtimiz iqtisodiyotiga ham o’zining ta’sirini ko’rsatdi. Xususan, inqirozdan oldingi 2007 yilda chakana savdo aylanmasi va aholiga pullik xizmatlar ko’rsatishning qo’shimcha o’sish sur’atlari darajasi (tegishli ravishda 21,0 va 20,6 foiz)ning keyingi yillarda sezilarli pasayishi kuzatildi. Biroq, shunisi e’tiborga loyiqki, shunday murakkab va qiyin sharoitda ham iqtisodiyotning asosiy tarmoq va sohalarida iqtisodiy o’sishning yuqori va barqaror sur’atlari saqlanib qolmoqda.

III. INQIROZGA SABAB BO`LUVCHI BOSHQA OMILLAR.

3.1. “COVID-19” sabab vujudga kelayotgan global iqtisodiy inqiroz(qiyosiy tahlil)
2019-yilning oxirida Saudiya Arabistoni va ­Rossiya Federatsiyasi OPEK+ formatida neftning narxi va uni qazib olish hajmi borasida kelisha olmagani bilan xalqaro tovar bozorida inqiroz yuzaga keldi. 2020-yil avvalida esa Xitoyda koronavirus epidemiyasi avj oldi. Shu ikki yirik muammo birgalikda misli koʻrilmagan global retsessiya­ga zamin yaratmoqda. AQSH va ­Yevropaning yirik ommaviy axborot vositalarida esa shu mavzuga bagʻishlangan maʼlumotlar va tahlillar tinimsiz berib borilyapti.

Maʼlumki, “dunyo fabrikasi” deya nom olgan Xitoydek mamlakatda ikkinchi global iqtisodiyotning toʻxtashi jahon bozorida talabning keskin tushib ketishiga olib keldi. Oqibatda XXR iqtisodiyoti bilan oʻzaro hamkorlikda bogʻlangan ­barcha davlatlarda ham iqtisodiy nisbatlar tarozisi asta-sekin iqtisodiy turgʻunlik hududiga kira boshladi.
Xitoy iqtisodiyoti qayta oyoqqa turayotgan boʻlsa-da, ammo AQSH va Yevropadek “jahon doʻkonlari” yopilmoqda. Global maydonda xalqaro transport va turizm tarmoqlari deyarli toʻxtadi. Okean orti va qitʼada avtomobil sotish hajmi 75 — 80 foizga tushib ketdi. Umumiy ovqatlanish tizimi toʻla karantin rejimiga oʻtdi. Aksariyat korxonalarda masofadan turib ishlash tizimi joriy etildi. Umuman olganda, hali jahon bozorida yalpi tushkunlik qayd etilmagan boʻlsa ham, bugun barchamiz global iqtisodiyotning aksariyat tarmoqlari va sohalarining yangi inqiroz pallasiga kirayotganini kuzatib turibmiz.

Shu paytgacha jahon iqtisodiyotining oxirgi 75 yillik rivojlanish davrida eng katta tahlikali voqelik sifatida biz 2008-yili boshlangan global moliyaviy inqirozni eslar edik. Oʻsha davrda jahon moliyaviy bozorlaridagi beqarorlik ancha keskin tus olgandi. Xususan, AQSH fond bozorlarida indekslar bir kunda 83 foizgacha tushib ketgan, neftning narxi 140 dollardan 30 dollarga “qulagan” ekani yuqorida aytib o`tildi.

2020-yilda boshlanayotgan inqiroz esa oʻz koʻlami va shiddatiga koʻra yana-da xavfli koʻrinish olishi mumkin. Bugun dunyo mamlakatlari ishchilari va xizmatchilarining 81 foizi karantinda ekanligi fikrimizga yaqqol dalildir.

Qiyosiy tahlil qilib koʻrsak. 2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy inqirozi davrida AQSH hukumati “Polson rejasi” nomi bilan tanish boʻlgan yirik bank-moliya institutlari va kompaniyalarni qoʻllab-quvvatlash uchun 750 mlrd. dollar miqdoridagi ­dastlabki dasturni eʼlon qildi. Bu oʻsha paytdagi mazkur birinchi iqtisodiyot YAIMning 5,2 foiziga teng edi.

2020-yilda esa Prezident ­Donald Tramp AQSH tarixida ­misli koʻrilmagan iqtisodiy yordam va ragʻbatlantirish tashabbusi — 2,2 trln. dollar hajmidagi ­(YAIMga nisbatan qariyb 10,3 foiz) ijtimoiy-iqtisodiy dasturining qabul qilinishiga erishdi. Bu mablagʻ 2008-yilgi inqirozga qarshi dasturdan ikki marta koʻproq ekanining oʻziyoq eshik qoqib kelayotgan xatarning naqadar jiddiyligidan dalolat beradi. Jahon savdo tashkiloti xalqaro savdo hajmi, hatto 32 foizga qadar tushib ketishi mumkinligini bashorat qilyapti. “Blumberg” axborot agentligining dastlabki tahlillariga koʻra, jahon iqtisodiyoti ushbu inqirozdan 5 trillion dollarga yaqin zarar koʻrishi mumkin, AQSH, Germaniya va Fransiya kabi yirik iqtisodiyotlarda ikkinchi chorakdan boshlab jiddiy iqtisodiy yoʻqotishlar bashorat qilinmoqda. ­“Vashington post” gazetasida yozilishicha, ­AQSHda joriy chorakda ishsizlik 30 foizga qadar koʻtarilishi mumkin.

evropada iqtisodiy xavfning yana-da kuchliligiga munosib ­ravishda Yevropa Markaziy bankining 750 mlrd. yevro hajmidagi muammoli aktivlarni sotib olishdek iqtisodiy ragʻbatlantirish dasturi, Germaniya, Fransiya, Buyuk ­Britaniya, Italiya, Ispaniya va ­Yevropadagi boshqa mamlakatlar inqirozga qarshi tashabbuslari ham­ohang yangray boshladi. Birgina Fransiya yoki Italiyaning oʻzida qariyb 250 mlrd. yevroga teng iqtisodiy dasturlar toʻgʻrisida fikr yuritilmoqda. Bu roʻyxatni Xitoy, Janubiy Koreya, Yaponiya va ­Janubi-Sharqiy Osiyoning qolgan davlatlari, shuningdek, xalqaro moliyaviy institutlarning jahon iqtisodiyoti, xususan, kichik va oʻrta biznes subyektlari, aholining kam taʼminlangan qatlamlarini qoʻllab-quvvatlash loyiha­lari ­bilan yana davom ettirish mumkin.

020-yilda boshlanayotgan global iqtisodiy inqiroz 2008-yildagisidan nimasi bilan farq qiladi?

U bir tomondan, AQSH va ­Yevropa Ittifoqi oʻrtasida, ikkinchi tomondan esa Yevropa Ittifoqi aʼzo­lari ichida jiddiy inqiroz davrida ­kelisha olmaslik muammosi mavjudligini namoyish etyapti. Bundan tashqari, AQSH, Yevropa Ittifoqi, Rossiya va Xitoy global toʻrtligi orasida ham ayrim jiddiy munozalar koʻtarilish ehtimoli global iqtisodiy ­inqirozga yana-da salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin.

Eng muhimi shundaki, bu safar eshik qoqib kelayotgan global ­inqirozning nafaqat Oʻzbekiston uchun ham xavfliligi tan olinyapti, balki unga qarshi mutanosib va tezkor choralar ishlab chiqilmoqda. Jumladan, 2008-yilgi global moliyaviy inqirozga qarshi choralar koʻrish xavf boshlanganidan keyin 3 oy oʻtib eʼlon qilingan boʻlsa, (inqiroz 2008-yil avgustda boshlangan edi, unga qarshi dastlabki dastur 18-noyabrda qabul qilingan), 2020-yilgi global inqirozga qarshi choralar nihoyatda tezlik bilan, global xavf eʼlon qilinishi bilan atigi 1 haftada (Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti koronavirus pandemiyasini 11-martda eʼlon qilgan boʻlsa, Oʻzbekistonda unga qarshi dastur 19-martda qabul qilindi. Bunday xavf tugʻilishi va unga qarshi tayyorgarlik koʻrish ­lozimligi esa 29-yanvardan boshlangan edi, yaʼni aksariyat rivojlangan davlatlardan qariyb 2 oy oldin) tayyorlanib, aholi orasida va iqtisodiyotda sarosimaning ­oldini olishga mustahkam zamin yaratildi.

Eski va yangi dastur: farq nimada?

Bundan tashqari, ushbu dasturlarni qiyosiy taqqoslash 2008-yildagidan tubdan farqli ravishda, 2020-yilda Oʻzbekiston global iqtisodiy inqirozga nihoyatda keng qamrov va koʻlamda hamda nafaqat iqtisodiy, balki eng avvalo, har bir oila va insonning xotirjamligi omilini bosh ustuvor masala sifatida qabul qilib, juda jiddiy tayyorgarlik koʻrayotganidan dalolat beradi. Masalan, 2008-yilgi iqtisodiy dasturning asosiy mavzulari eksportni qoʻllab-quvvatlash, bank tizimining barqarorligini saqlab qolish hamda ishlab chiqarishda ish joylari qisqarib ketmasligiga eʼtibor qaratilgan edi. 2020-yilda boshlanayotgan global inqirozga qarshi iqtisodiy das­tur markazidan esa mehnat ­resurslari ishlab chiqarishdan ­vaqtincha ajratilgan boʻlishiga qaramasdan, avvalo, aholining ­salomatligi va ijtimoiy taʼminoti, kichik va oʻrta biznesni ­asrab-avaylash, iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlari uchun investitsiya, kredit va soliq imtiyozlarining berilishidek strategik maqsadlar joy oldi. Zero, Prezidentimizning iqtisodiy ­dasturidagi bosh mezon bu inson omilidir. ­Xususan, aholining kam taʼminlangan ­qismini davlat ­tomonidan jiddiy ijtimoiy ­muhofaza qilish, tadbirkorlikni qoʻllab-quvvatlash, iqtisodiyotning real sektorida ishlab chiqarish va eksport surʼatlari ­pasayib ketishiga yoʻl qoʻymaslik eng asosiy tamoyillar etib ­belgilangani diqqatga sazovordir. Eng muhimi, 2020-yilgi inqirozga qarshi chora-tadbirlar manzilli, ularni moliyalashtirish manbalari oʻta aniq va faqat real, mavjud ­resurslarga asoslangan boʻlib, ­mavhum tashqi omillardan yordamni kutmaganligi bilan ajralib ­turibdi.

XULOSA

Biz o’z oldimizga qo’ygan uzoq muddatli ulkan maqsadlar, ya’ni zamonoviy rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, halqimizning hayot darajasi va sifatini yanada yaxshilash, jahon hamjamiyatida munosib o’rin egallash vazifasi barchamizdan birdamlikni, bir yoqadan bosh chiqarib, o’zimizni talab etadi.
2008 YILDA BOShLANGAN JAHON MOLIYaVIY-IQTISODIY INQIROZINING NAVBATDAGI TO’LQINI YeVROPADA YuZ BERIShI MUMKINLIGI TO’G’RISIDAGI BAShORATLAR DUNYo MIQYoSIDA YaNA KIChIK BIZNESNI RIVOJLANTIRIShNI DOLZARB MASALA SIFATIDA KUN TARTIBIGA KIRITA BOShLADI

Hayotning turli soha va tizimlarini rivojlantirib, jamiyatni harakatga keltiradigan tadbirkorlik eng og’ir muammo – ishsizlikni hal etishda muhim rol’ o’ynashini ta’kidlashga hojat bo’lmasa kerak.

Mutaxasislarning fikricha, kichik biznes yangi texnologiyalarni hayotga tadbiq etishda ham alohida faollik ko’rsatmoqda.
Ma’lumki, tarixda ham, bugungi kunlarimizda ham tadbirkor va ishbilarmon insonlar har qanday davlatning tayanchi va suyanchi, har qanday jamiyatning ustuni bo’lib kelgan va shunday bo’lib qolmoqda.
Shu o’rinda XXI asrning 90-yillarida oyoqqa tura boshlagan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tuzilmalari o’zining bardoshliligi bilan dunyoda yirik monopoliyalar hukmronligi to’g’risidagi qarashlarni chippakka chiqarayotganini alohida ta’kidlash joiz. Tan olish kerak: 90-yillarning o’rtalarida hatto AQShda ham kamida 20 kishidan iborat ish o’rni yaratgan kichik tadbirkorlik subyektlari jami yangi ish o’rinlarining 60 foizini tashkil etgan edi. Ayniqsa, xizmat ko’rsatish sohasida 25 million fuqaro ish bilan ta’minlangan bo’lsa, yirik korporasiyalar, aksincha, 3 millionta ish o’rnini qisqartirishga majbo’r bo’ldi. 2008 yilda boshlangan va hali hanuz davom etayotgan global inqiroz sharoitida ham aynan yirik korxonalar 30 million ishchi-xizmatchini bushatgani dunyo miqyosida kichik va xususiy biznesga nisbatan munosabatning tubdan o’zgarayotganini anglatadi.

2020 yilda pandemiya sabab iqtisodiy qulashlarning yuz berishi bo‘yicha ayrim signallar vujudga kelmoqda. Bulardan asosiysi “iqtisodiy ta’til”larning yuz berishidir. Ya`ni yuqorida aholining qariyb 80% ishga yaroqli qismi karantin sabab uyda o`tirgani haqida aytib o`tildi. Jahon tajribasidan kelib chiqib aytish mumkinki, agarda tegishli chora tadbirlar ko`rilmasa bu holat o`z – o`zida global iqtisodiy inqirozga olib kelishi mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. 
   O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 19 martdagi “Koronavirus pandemiyasi va global inqiroz holatlarining iqtisodiyot tarmoqlariga salbiy ta’sirini yumshatish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 5969-sonli Farmonini
   

2. 
   O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Senatining yigirmanchi yalpi majlisi
   

to’g’risida Axborot. Xalq so’zi gazetasi 5-dekabr 2009 yil.

3. 
   Sh. Shodmonov “Iqtisodiyot nazariyasi” o’quv qo’llanma.Toshkent 2017 yil.
   

4. 
   Gulbahor O’mirzoqova “Inqirozga qarshi kurash choralar ijrosini
   

ta’minlash” Milliy tiklanish gazetasi 22 aprel 2009 yil.

5. 
   «XXI ASR» 2019yil 27 oktyabr.
   

6. 
   “Jahon iqtisodiyotining yangi inqirozi- iqtisodiy harakatsizlik” Nodir Jumayev maqolasi 02.04.2020
   

Internet sayitlardan.

1. 
   Stat.uz
   
2. 
   Blogs.voanews.com
   
3. 
   Amerikaovozi.com
   
4. 
   xs.uz
   
5. 
   review.uz
   
6. 
   dompelican.ru
   
7. 
   bbc.com\uzbek
   

2020-05-02

[Muxammadjonov Shamsiddin] ǀ [BD 51]