Jahon iqtisodiyotining globallashuvi

1. 
   JAHON IQTISODIYOTINING GLOBALLASHUVI
   

Dunyo jadal globallashmoqda va bu dunyo xalqlari va odamlariga ko'plab imkoniyatlar va katta muammolarni taqdim etmoqda. Biz xalqaro iqtisodiyotni o'rganishni bugungi dunyoda sodir bo'layotgan globallashuv inqilobining qisqacha sharhidan boshlaymiz.

1.1A BIZ GLOBAL IQTISODIYOT SHAROITIDA YASHAYMIZ

Biz globallashgan dunyoda yashayapmiz. Biz dunyoning istalgan burchagi bilan bir zumda uyali telefon, elektron pochta, tezkor xabar almashish va telekonferentsiyalar orqali bog'lanishimiz va har qanday joyga nihoyatda tez sayohat qilishimiz mumkin. Didlarimiz bir-biriga yaqinlashmoqda (ya'ni butun dunyo bo'ylab odamlar bir xil narsalarni yoqtirishadi) va biz iste'mol qiladigan ko'plab mahsulotlar chet elda ishlab chiqarilgan yoki ko'plab import qilingan qismlar va tarkibiy qismlarga ega. Biz foydalanadigan xizmatlarning aksariyati chet elliklar tomonidan taqdim etilishi tobora ko'payib bormoqda, masalan, Nyu-York kasalxonasida olingan rentgenografiya butun dunyo bo'ylab Bangalorda (Hindiston) topiladi va H&R Block soliq deklaratsiyalarini qayta ishlash uchun chet elga yuborganida. Bir necha o'n yillar ilgari faqat mahalliy yoki mintaqaviy raqobatga duch kelgan kichik kompaniyalar ham butun dunyo bo'ylab firmalar bilan raqobatlashishlari to`g`ri kel,oqda.

Garchi xalqaro savdo-sotiq tovarlari va xizmatlarining erkin yurishi bo'lmasa-da, barcha malakalar darajasidagi millionlab ishchilar dunyo bo'ylab ko'chib ketishdi va minglab ish o'rinlari rivojlangan davlatlardan Hindiston va Xitoy kabi rivojlanayotgan bozorlarga ko'chib o'tdilar.

Moliya ham globallashmoqda: biz dunyoning istalgan joyidagi kompaniyalarga sarmoya kiritishimiz va dunyoning deyarli hamma joylaridan istalgan kompaniyalardan moliyaviy vositalarni (aktsiyalar va obligatsiyalar) sotib olishimiz mumkin. Ko'pgina pensiya jamg'armalari aslida chet elda sarmoyalangan va bitta moliya markazidagi moliyaviy inqiroz kompyuter sichqonchasini bosish orqali butun dunyoga tez tarqaladi. Biz dollarni yevroga va boshqa ko'pgina valyutalarga osongina va tez almashtirishimiz mumkin, ammo valyutamizni almashish kurslari ko'pincha tez-tez va keskin o'zgarib turadi. Xulosa qilib aytganda, did, ishlab chiqarish, raqobat, mehnat bozorlari va moliya bozorlari jadal globallashmoqda va bu iste'molchilar, ishchilar, investorlar va saylovchilar sifatida barchamizga chuqur ta'sir qiladi - ha, biz global iqtisodiyotda yashayapmiz.

1.1B GLOBALIZATSIYA TENDENSIYALARI

Globallashuv - bu inqilob, uning ko'lami va ahamiyati jihatidan sanoat inqilobi bilan taqqoslanadi, ammo sanoat inqilobi bir asr davomida sodir bo'lgan bo'lsa, bugungi global inqilob bizning ko'zimiz ostida bir-ikki o'n yil ichida sodir bo'lmoqda. Globallashuv, albatta, yangilik emas. Rim tangalari ikki ming yil oldin imperiya bo'ylab muomalada bo'lgan; Xitoy valyutasi Xitoyda undan ham oldinroq ishlatilgan. Yaqinda dunyoda 1870–1914, 1945–1980 va 1980-yillarda hozirgi kungacha uchta tezkor globallashuv davri boshdan kechirildi.

1870-1914 yillarda globallashuv natijasida Evropada sanoat inqilobi va Shimoliy Amerikada (AQSh va Kanada), Janubiy Amerikada (Argentina, Chili va Urugvay), Avstraliyada hamda, Yangi Zelandiya va Janubiy Afrika yangi, boy manbalarga boy, ammo aholi kam bo'lgan erlar ochildi. Ushbu erlar millionlab muhojirlarni va katta miqdordagi xorijiy investitsiyalarni, asosan Angliyadan, oziq-ovqat va xom ashyo ishlab chiqarish uchun yangi erlarni ochish uchun qabul qildi. Yaqinda ushbu aholi punktlari deb ataladigan hududlar ushbu davrda Yevropada ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlar evaziga oziq-ovqat va xom ashyoniga ayriboshlash ko`paydi. Ushbu zamonaviy globallashuv davri 1914 yilda Birinchi Jahon urushi boshlanishi bilan yakunlandi.

Jadal globallashuvning ikkinchi davri Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan so'ng 1945 yilda boshlanib, taxminan 1980 yilga qadar davom etdi. 1929 yilda va Ikkinchi Jahon urushi paytida Qo'shma Shtatlarda boshlangan Buyuk Depressiya paytida o`rnatilgan og'ir savdo cheklovlarini bekor qilish natijasida xalqaro savdoning tez o'sishi bilan tavsiflandi. Uchinchi (1980 yildan beri) va hozirda davom etayotgan globallashuv davrining farq qiladigan jihati shundaki – bu davrda telekommunikatsiya va transport sohasidagi ulkan yaxshilanishlar natijasida yuzaga keladigan tezlik, chuqurlik va zudlik, xalqaro chegaralar bo'ylab harakatlanishdagi dunyoning aksariyat davlatlari ishtirokida cheklovlarning ko'pi bekor qilinganligi natijasida yuzaga kelgan ulkan xalqaro kapital oqimlari bilan tavsiflanadi. Aynan shu narsa bugungi globallashuvni oldingi globallashuv davrlariga qaraganda ancha keng va dramatik qiladi. Ammo, so'nggi (2008-2009) global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz, globallashuv rivojlanishini vaqtincha sekinlashtirdi.

Biroq, barcha inqiloblar singari, bugungi globallashuv ko'plab foyda va afzalliklarni keltirib chiqaradi, shuningdek, ba'zi kamchiliklarga yoki zararli ta'sirlarga ega. Aslida, afzalliklar va kamchiliklarning darajasi va turi bo'yicha juda ko'p kelishmovchiliklar mavjud. Misol uchun, chet eldan arzonroq va / yoki yaxshiroq mahsulot va xizmatlarni olish mahalliy ish joylarini qurbon qilishni oqlaydimi? Nima uchun ba'zi mamlakatlarda ba'zi odamlar juda boy, boshqalari esa kambag'al va ochlikdan azob chekishadi?

Garchi mehnat migratsiyasi odatda ishchi kuchidan yanada samarali foydalanishga olib keladigan bo'lsa-da, bu ish joylarining yo'qolishiga va kam rivojlangan davlatlarda kam malakali ishchilar uchun ish haqining pasayishiga olib keladi va (masalan, bu emigratsiya natijasida millatlardan "miya qochishi" ya`ni mutaxasislarning ko`chishi). Xuddi shunday, moliyaviy globallashuv va kapitalning cheklanmagan oqimi butun dunyoda kapitaldan yanada samarali foydalanishga olib keladi, shuningdek, jismoniy shaxslar va korporatsiyalar uchun yuqori rentabellik va risklarni diversifikatsiya qilish imkoniyatlarini beradi. Ammo ular 1997 yilda Osiyoda boshlangan va boshqa ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlarga ta'sir qilgan davriy xalqaro moliyaviy inqirozlarga va 2007 yilda Qo'shma Shtatlarda boshlangan 2008 va 2009 yilda butun dunyoga ta'sir ko'rsatgan uy-joy ipoteka inqiroziga olib kelganini ko'rishimiz mumkin. Va nihoyat, bizda neft, boshqa foydali qazilmalar, suv kabi resurslar tugamayaptimi? Dunyo iqlim falokatiga olib kelmayaptimi?

Globallashuvning ushbu kamchiliklari va salbiy tomonlari azaliy erkin savdoga bo'lgan e'tiqodni qayta ko'rib chiqishga va global miqyosdagi ko'plab inson va atrof-muhit muammolari uchun globallashuvni ayblaydigan kuchli antiglobalizatsiya harakatining paydo bo'lishdi va ular, globallshuv natijasida inson va atrof-muhit farovonligini qurbon qilishga evaziga ko'p millatli kompaniyalarning korporativ foydasini oshirishga xizmat qilayotganini takidlashadi. Globallashuv dunyodagi qashshoqlik va kambag'al mamlakatlarda bolalar mehnati, boy mamlakatlarda ish joylarining yo'qolishi va ish haqining pasayishi, shuningdek, butun dunyo bo'ylab atrof-muhitning ifloslanishi va ob-havoning o'zgarishi uchun ayblanmoqda. Garchi bu ayblovlarda haqiqat bor bo'lsa-da, chuqur iqtisodiy tahlil shuni ko'rsatadiki, bugungi kunda dunyo duch kelayotgan ko'plab jiddiy muammolarning asosiy sababi ko'pincha boshqa joyda yotadi.

Globallashuv ko'plab ijtimoiy, siyosiy, huquqiy va axloqiy jihatlarga ega va shu sababli iqtisodchilar boshqa ijtimoiy va fizik olimlar bilan, shuningdek, butun fuqarolik jamiyati bilan yaqin hamkorlik qilib, globallashuvga ko'proq inson qiyofasini berishlari kerak (ya'ni, barcha millatlar va odamlar uning foydalarini baham ko'rishlari kerak). Globallashuv muhim ahamiyatga ega, chunki u moddiy narsalar ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi; bu muqarrar, chunki biz uni yashira olmaymiz yoki undan qochib qutula olmaymiz. Ammo biz globallashuv ham barqaror va insonparvar va oxir-oqibat "adolatli" bo'lishini istardik. Bu esa dunyo boshqaruvida chuqur o'zgarishlarni talab qiladi. Bugun va shu o'n yillikda insoniyat oldida turgan muammo shu.

2.