|
25 Moliyaviy farq bo‘yicha shartnoma (bitim) — bitimning bazis aktivini bo-
zordagi ochilish va yopilish narxi bo'yicha shakllangan moliyaviy farqni ayir-
boshlash imkonini beruvchi ikki tomon o‘rtasidagi kelishuvni ko'rsatuvchi
hosila moliyaviy vositadir. Ushbu bitim orqali 1 0 0 0 0 AQSH dollarilik aksi
yalarni 1000 AQSH dollari bilan sotib olish mumkin (ya’ni mazkur summani
depozitga qo‘ygan holda). Aksiyalar bahosining o‘zgarishi natijasida 10% lik
foyda, yoki zarar 1000 AQSH dollarini tashkil etadi. Mazkur vosita orqa
li amalga oshirilgan operatsiyalar kreditga mahsulotlarni sotib olishga ham
o'xshab ketadi.
347
— hosila
m o liy a v iy
vositalar moliya bozori (ayniqsa, qimmatli
qog‘ozlar, valuta va ssuda kapitaliari bozori) va mahsulotlar bozo
ri bilan bevosita b o giiq . Chunki ushbu bozorlar bir xil tam oyillar
asosida shakllanadi, naxlarning shakllanishi bir xil qonun asosida
sodir b o iad i, ularda asosan bir xil ishtirokchilar savdo qilishadi.
Hosila moliyaviy vositalarning asosiy bazis aktivlari quyidagi-
lar hisoblanadi:
— qim m atli qog‘ozlar va valuta kurslari;
— tovarlar va xomashyo mahsulotlari;
— foiz stavkalari va inflyatsiya darajasi;
— rasmiy statistik m aiu m o tiar;
— atrof-muhit holatining fizik, biologik va (yoki) kimyoviy
ko‘rsatkichlari;
— bir yoki bir nechta yuridik shaxslar, davlat va munitsipial
t a i i m orqali ijro etib bo im aydigan yoki etilm agan majburiyatlar
to‘g ‘risida m aiu m o t beruvchi holatlar;
— hosila moliyaviy vosita hisoblanadigan shartnomalar;
— moliya bozorida ijro etiladigan, hukumat tomonidan ko‘rib
chiqilgan qonun loyihalari yoki m e’yoriy-huquqiy hujjatlarning
am alga kiritilishi yoki kiriti 1 maslik holatlari;
— bir yoki bir nechta iqtisodiy, ijtimoiy ko‘rsatkichlar asosida
hisoblanadigan indikatorlar, boshqa moliyaviy vosita belgilariga
asoslanuvchi shartlar va narxlar.
Derivativlarning rivojlanish bosqichlari:
Qadimgi davr. Kelajakda yetkazib berish sharti bilan tuzilgan
kelishuvlar eram izdan avvalgi ber necha asrlardan oldin pay-
do b o ig a n . Vavilonlik savdogarlar uzoq savdo safarlari uchun
karvonlarga y u k la rn i joylashayotganda, m azkur y u k larn i sotib
olish uchun vaqtinchalik m oliyaviy ta ’m inotga zarurat sezgan-
lar. N atijada risk bilan b o g iiq bitim lar paydo b o ig a n , y a ’ni
savdogarlarning tovarlarni belgilangan jo ylarga muvaffaqiyatli
yetkazib berish bilan b o g iiq ularga kreditlar berilgan. Bunda,
tovarlar y o ‘qotilishi (opsion bo‘yicha m ajburiyatlarni bajarol-
m aslik) bilan b o g iiq zararlarni qoplash zarurati hisobiga foiz-
348
lar oddiy kreditlarga nisbatan ancha yuqori boMgan, R isklarni
birlashtirish, yetarli darajad a opsion n a rx in i saqlasli im koniyati
bo‘lgan ligi uchun bu kabi opsion shartn om alaridan ko‘p sav-
dogarlar foydalanishgan.
0 ‘rta asrlar. Yevropa savdo am aliyoti tarixida dastlabki d e
rivativ sh akllarid an foydalanilgan. XII asrdagi iqtisodiy o‘sish
va savdoning rivojlanishi «Yarm arka sudlari» orqali ijrosi
t a ’m in lan g an savdo huquqlari sh ak llan ish iga zam in yaratdi.
0 ‘rta asrlar y a n n a r k a la r in in g yangi hujjati sifatida «Lettre de
faire» namoyon bo‘ladi, y a ’ni bu hujjat m ohiyatan aniq bir m ud-
dat davomida tovarlarni yetkazib berish bo‘yicha forvard keli-
shuvini anglatgan.
XVII asrning 30-yiIIari. Lola guli piyozi (ildizi) savdosiga
ishqibozlik. XVII asrning 3 0 -yillari oxirida Gollandiva va An-
gliyada lola guli piyozi (ildizi) savdosiga ishqibozlik barcha-
ni o'ziga jalb etdi. Lola guli piyoziga opsionlar Am sterdam da
XVII asr boshlarida savdo qilingan bo‘lsa, 30-yiIlarga kclib,
A n g liyan in g Q irollik birjasida harn m avzur operatsiyalar am alga
o shirila boshlandi. Lola guli piyozi bilan b o g liq savdoning va
foydaning keskin ortishi 1636—1637-yillarda bozorlarda inqiroz-
larni yuzaga keltirdi.
XVII asrning 50-yillari. G uruch kuponlari. Yaponiyadagi yer
egalari turli ob-havo sharoitlarining o‘zgarishiga qaram asdan n a
tura ko‘rinishida (guruch hosildorligining bir qismi) renta olishga
qanoatlanm asdan qo‘shim cha naqd pulni harn dehqonlardan ta-
lab qilishgan. U lar shahar om borxonalarida guruchni saqlab, uni
omborxona tilxati (guruch kuponlari) asosida sotganlar. M azkur
kuponlar o‘z egasiga m a’lum miqdorlagi guruchni kelishilgan
sifat va narx bo‘yicha kelajakda an iq bir muddat ichida olish
huquqini bergan. Shunday qilib, yer egalari barqaror daromadga,
sotuvchilar (dehqonlar, shuningdek, yer egalari) esa guruchni ka-
folat asosida yetkazib berish va kuponlarni sotishdan foyda olish
im koniyatiga ega bo'lishgan. X onm a avlodidan bo‘lgan savdogar
M unexisa kelajakdagi narxlarni prognoz qilishga intilib, moliya
349
bozorlarini texnik tahlil qilishda keng qo‘llaniladigan, narxlar
harakatirii ko‘rsatuvchi yapon shag‘am chalaridan am aliyotda foy-
dalandi va texnik tahlilga asos soldi.
XIX asr 60-yillar. Birinchi zamonaviy fyuchers shartnomala-
rining yuzaga kelishi. London fond birjasida «put» va «koll» op-
sionlar bilan savdo amaliyoti XIX asr 30-yillarida am alga oshirila
boshladi. Am erika birjalarida esa tovarlar va aksiyalarga opsionlar
bilan savdo amaliyoti XIX asr 60-yillarda y o ig a qo‘yildi. C hik a-
go savdo palatasi (Chicago Board of Trade (1848-yiIda ochil-
gan)) tomonidan birinchi forvard shartnomasi 1851-yil 13-martda
ro'yxatdan o‘tkazilgan. 1865-yilda rnazkur palata fyuchers shart
nomasi bilan don savdosini shakllantirdi. M azkur shartnoma don
ekinlarining sifatini, sonini, vaqti va yetkazib berish joyini stan-
dartlashtirish imkonini berdi.
XX asr 70-yillar. Moliyaviy fyuchers shartnom alarining y u
zaga kelishi. 1972-vilda Chikago fond birjasi (Chicago Mercantile
Exchange)da yangi «Xalqaro valuta bozori» (International M one
ta ry Market) b o iim i tashkil etildi. Bu birjada valuta, y a ’ni m oli
yaviy fyucherslar savdosi am alga oshiriladigan birinchi maxsus
maydon sifatida qayd etildi. O'sha davrgacha fyuchers bitimlari-
ning bazis aktivlari sifatida tovarlardan foydanilgan. 1973-yilda
Chikago savdo palatasi (Chicago Board of Trade) Chikago opsion
birjasi (Chicago Board Options Exchange)ni tashkil etdi. Ushbu
yildan bosh lab Ipoteka krediti bo‘yicha davlat m illiy assotsiatsi-
yasining depozitar tilxatlarga, AQSHning g'aznachilik majburi-
yatlariga fyucherslar ham amaliyotda paydo b o id i. 70-yillar oxi-
rida jahondagi birjalarda moliyaviy fyucherslar savdosi amalga
oshirila boshlandi.
XX asr 80-yillar. Birjadan tashqari derivativlar bozorining
rivojlanishi. Xalqaro hisob-kitoblar banki m aiu m o tlariga ko‘ra
birjadan tashqari derivativlar (ko‘pincha spekulyativ kapital xu-
susiyatiga ega aktivlar)ning o i i a c h a kunlik aylanm asi oxirgi
10 yilda qariyb 5 barobarga ortdi. M azkur davrda fond indekslari
bo‘yicha hosila moliyaviy vositalar ham paydo b o id i.
350
Do'stlaringiz bilan baham: |
