J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

13 .3 . X alqaro moliya bozorini tartibga solish usullari va
mexanizmi
Xalqaro moliya bozorini tartibga solishdan ko‘zlangan asosiy 
maqsad quyidagilardan iborat:
— moliya bozori barcha scktorlarini moliyaviy barqaror 
bo lishiga ko"maklasliish (foiz stavkalarini, moliyaviy, investitsion 
va sug'urta i'aolivatidagi risklarni tartibga solish);
— inflyatsiyasiz iqtisodiy o‘sishni ta'm inlash (targetirlangan 
inflyatsiya, valuta kurslari va pul massasini tartibga solish);
— tarmoqlararo va davlatlararo kapital harakatini (pul oqim i- 
ni) ta'm inlash (valuta kurslari va to‘lov balansini tartibga solish);
— moliya bozori barcha sektorlarida moliyaviy xavfsizlik tizi- 
mini shakllantirish.
Bozor icjtisodiyoti sharoitida moliya bozorini rivojlanishiga 
qarab, uning ishtirokchilari faoliyatini ikki xil tartibga solish 
amaliyoti taraqqiy topgan, y a ’ni ular davlat va bozor munosabat- 
lariga mos yoki bozor orqali tartibga solish shakllari hisoblanadi. 
Moliya bozorini bozor orqali tartibga solish iqtisodiyotning qiy- 
mat va ta la b -ta k lif qonuniga asoslanadi. Moliya bozorida ushbu 
qonunlarning am al qilishi raqobat muhitida jahon iqtisodiyoti 
ehtiyojlariga mos ravishda xalqaro moliyaviy oqim larni ta ’m inlab 
beradi. Jqtisodiy agentlar alohida moliyaviy vositalar narxin ing 
(kursi yoki foiz stavkasi) o‘zgarishi, shakllanishi orqali ularni so-
336

---

tib oluvchilarning talablarini va ularga b o lg a n taklifni aniqlay- 
dilar. Bunda xalqaro moliya bozori o‘z in i- o ‘zi tartibga soluvchi 
tizim sifatida namoyon bo‘ladi.
Iqtisodiyot sektorlaridagi turli bozorlarga o'xshab, moliya 
bozori ham o‘z -o ‘zini tartibga solish im koniyatiga qaramasdan 
mutlaq barqaror tizim sifatida namoyon bo‘lm aydi, turli sharoit- 
larda tizim n in g turli k am ch iliklari oshkor bo‘ladi. Moliya bozori 
ko‘plab subyektiv omiJlar, y a ’ni siyosiy, ijtimoiy, informatsion, 
m ad an iy va boshqa om illar ta ’sirida har doim ham o‘z-o‘zini tar­
tibga solish qobiliyatiga ega emas. Bunday holatda davlat ara- 
lashuvi talab etiladi. Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, xalqaro moliya 
bozori rivojlanishining zamonaviy bosqichida ham monetarizm 
va keynschilik tam oyillaridan birgalikda foydalanib, jarayonlarni 
tartibga solish maqsadga muvofiqdir.
M oliya bozorini davlat va bozor orqali tartibga solinishi 
o‘zaro bir-birini to‘ldirib boradi. B irin ch id an , raqobat asosida 
bozorda rivojlanish uchun rag‘bat paydo bo4adi (m onelarchi- 
la rlar g ‘oyasi), ik kinchidan m oliya bozorini bozor orqali ta r­
tibga solishda yuzaga kelgan zid d iyatlarn i oldini olishda dav­
lat turli chora-tadbirlari bilan ishtirok etadi (yangi kcynschilik 
g ‘oyasi). Iqtisodiy inqirozlar, urushlar, siyosiy nizolar, iqtisodi- 
y otning to‘laligicha bcqarorligi sharoitida davlat orqali tartibga 
solish katta o‘rin tutsa, m oliyaviy-iqtiso diy holatni yaxshilash, 
m odernizatsiyalash, innovatsiyalarni yaratish uchun m oliya bo­
zorini erkinlashtirish, raqobatni kuc h ay tirish ga katta e ’tibor 
b eriladi, bu esa tartibga so lishnin g bozor m exanizm i orqali 
t a ’m in lan a d i. Bozor m exan izm i orqali m o liya tizim in i tartibga 
solish bo‘yich a hukumat doimo o‘z n azoratini olib boradi, zarur 
bo‘lgan da unga ko‘m ak beradi, sharoit yaratadi.
M oliya bozorini davlat va bozor m ex an izm i orqali ta rtib ­
ga solish u siillarini quyidagi m antiqiy ju ftlik la rg a birlashtirish 
m um kin :
— 
iqtisodiy tizim xususiyatiga ko‘ra: bevosita (m azkur bo- 
zo rn in g barcha segm entlariga bir x ild a t a ’sir etuvchi huku-
337

---

mat, halqaro tash kilo tlar tomonidan qabul qilingan farmon, 
farmoyish va qarorlar, qonuniv-huquqiy, m e’yoriy hujjatlar 
qo‘rinishida) va bilvosita (xalqaro m oliya bozorida iqtisodiy 
shart-sharoitlar qanchalik erkin bo‘lsa, shunchalik ushbu bo- 
zorga bilvosita ta ’sir etish darajasi kengayib boraveradi, y a ’ni 
iqtisodiy agentlar m an laatiga qaratilgan tartibga solish usullari 
bozor qo m m iyailari orqali am alga oshiriladi. M asalan , M arka- 
ziy b a n k la rn in g ochiq bozor, xorijiy valutalar bilan b o g iiq in- 
tervcnsiya, svop op eratsiyalari, hisob (qayta m oliyalash) stavka- 
sini o'zgarlirish , m ajburiy zaxira m e ’yorlarini o^zgartirish, 
REPO va h.k. kabi) usullar;
.. bozor turi, koMami va lining scgmentlariga ko‘ra: um u­
ni iy (bozom ing barcha segmentlariga birdek ta ’sir etuvchi) va 
maxsus (bozorning alohida bir segmentiga ta ’sir etish uchun 
qoMlaniladigan) usullar;
... amal qilish muddatiga ko‘ra: tarkibiy (o‘rta va uzoq mud-
datli, slralegik m aqsadlarni am alga oshirishga m o ljallan g an ) va 
joriy (bozorga operativ (tezkor) ta ’sir etishga m o'ljallangan, tak- 
lik) usullar.
Shuni ham t a ’kidlash lozimki, yuqoridagi barcha usullar m o li­
ya bozorida sinxron tarzda, y a ’ni bir-biriga mos holda o‘zaro bir- 
birini toMdirib ishlaydi.
Xalqaro m oliya bozoridagi investitsiyalar oqim ini tartibga 
solishda xalqaro m oliya tashkilotlari, davlatlararo tashkilotlar 
hamda nodavlat institutlari m uhim o‘rinni egallashadi. Bunday 
tashkilollarga quyidagilarni kiritish mumkin:
-- BM Tning maxsus tashkilotlari (XVF, jahon banki guruhi, 
YuNCTAD — B M Tning savdo va taraqqiyot bo‘yicha konferen- 
siyasi, YuNIDO — sanoat rivojlanishi bo‘yicha tashkilot, xalqaro 
savdo palatasi, xalqaro fond birjalar federatsiyasi);
— qim m atli qog‘ozlar komissiyasi bo‘yicha xalqaro tashkilot;
— moliya bozori ustidan nazorat organlarining xalqaro tash- 
kiloti;
— kreditorlarning Parij va London klubiari;
338

---

— m intaqaviy moliyaviy tashkilotlar.
X alqaro m o liya bozorini tarlibga so lish d a huquqiy asos 
bo‘lib xalqaro konvensiyalar va kodekslar, x alqaro investitsion 
kelishuvlar h a m d a XVF, Jahon banki g u r u h i, Y uN CT A D huj- 
ja t la r id a chet el investorlarining m a ’ lum bir faoliyat bilan 
shug‘ u llan ish q o id alari belgilan gan turli xil yo 'riqn o m ala r hi- 
soblanadi.
Shunday qilib, hozirgi davrda xalqaro moliya bozorini tartibga 
solish usullarini mantiqiy izchil ti/imi am al qilmoqda. Xalqaro 
m oliya bozorida asosiy tartibga soluvclii organlar si fat ida huku- 
mat va xalqaro moliyaviy in stilu llam i, ya'ni XVI', jahon ban­
ki guruh i, xalqaro qarzdorlik m asalalarini hal qiluvchi klublar, 
m intaqaviy banklar, xalqaro, lunludiy, m ah alliy investitsion va 
sug‘urta kom paniyalari, fond va valuta hirjalari, alohida m am - 
lakatlarn in g m arkaziy banklari, davriy ravishda tashkil etiladi- 
gan xalqaro moliyaviy-iqlisodiy an jm nan lar va konferensiyalarni 
ko‘rsatish m um kin.
Xalqaro moliya bozorini tartibga soluvchi usulni joriy davr 
uchun eng m aqbulini tanlab olish bozor segmenti va iqtisodiy 
tizim turiga, iqtisodiyolning beqarorlik darajasiga bogliqdir. Bo- 
zordagi holatni aniqlash uchun xalqaro m oliyaviy tashkilotlar 
kundalik moliyaviy monitoring olib borishadi. Hozirda moliya 
bozorini tartibga soluvchi u yoki bu usulni qo‘llash elektron alo- 
qa vositalari yordamida o‘tkaziladigan m onitoring natijalariga 
bog‘liq bo lm o qda.
M oliyaviy inqiroz davrida moliya bozoriga bo‘lgan ishonchni 
tiklash va m ustahkam ligini oshirish uchun uni tartibga solish 
m ex an izm larin in g samaradorligini oshirish zarurati ortib boradi.
Xalqaro m oliya bozorini tartibga solish m exanizm lari o‘z 
taraqqiyot yo‘lida uch bosqichni bosib o‘tgan:
1) 1867—1944-yiIlar — xalqaro moliya bozori o ‘zini-o'zi tartib­
ga solish rejimida faoliyat yuritgan;
2) 1944—1976-yillar — xalqaro m oliya bozori qat’iy tashqi 
bevosita tartibga solish rejimida am al qilgan;
339

---

3) 
J976-yildan hozirgi vaqtgacha — o‘z in i-o ‘zi Tartibga so- 
1 ish va tashqi tartibga solish rejimlari uyg‘unligida faoliyat yurit- 
moqda.
ßugungi kunda xalqaro moliya bozorini tartibga solish oltin- 
ning rasman demonetizatsiyalanishi, bozorni tartibga solishning 
bevosita va bilvosita usullarining qo‘llanishi, erkin suzib yuruvchi 
kurslar rejiini orqali tarliblash, XVF va boshqa xalqaro tartibga 
soluvchi organlar, katlalik davlatlari sammitlaridagi turli qarorlar 
va kelishuvlarni o‘zida aks ettirmoqda.