J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

Moliya bozori konsepsiyasi
----------- ► - m i l l i y iq tis o d iy o t u c h u n a f z a l l i g i y u q o r i
13.1-rasm. Mamlakat moliya bozori konsepsiyasi va xalqaro kapital 
harakatining asosiy shakllari.
327

---

Xususiy kapital — xususiy yuridik shaxslar (firma, korxona, 
tashkilot, banklar va boshqalar)ning m ablag‘larini ularning 
boshqaruv organlarining qarorlari asosida chet ellarda joylashti- 
rishdir.
Jahon kapital eksportida xususiy kapital yetakchi bo‘lib, olz 
navbatida davlat kapitali, xalqaro tashkilotlarning kapitali keyingi 
o'rinlarda turadi. Odatda davlat va xalqaro tashkilotlar chetga 
kapitalni ssuda shaklida, krcdit va qarz ko'rinishida hamda mod- 
diy yordam ko‘rinishida chiqaradi. Rasm iy va xususiy kapital 
xalqaro kapitalning ikki xil: tadbirkorlik va ssuda kapitali shak­
lida namoyon bo'ladi.
Xalqaro tadbirkorlik kapitali tadbirkorlik foydasini olish uchun 
chet elda bevosita va bilvosita mahsulotlar ishlab chiqarish uchun 
qo‘yilgan mablagMar hisoblanadi.
Xalqaro ssuda kapitali esa muddatlilik, qaytarishlilik, to‘lovlilik 
sharllari asosida, foi/ koLrinishida daromad olishni ta ’minlovchi, 
bir m ainlakatdan ikkinchi m am lakatga chiqarilgan kapitalga ay- 
tiladi. Xalqaro ssuda kapitali chet el valutasidagi depozitlar yoki 
chet elga bank depozitlari va boshqa qo‘yilm alar, shuningdek 
kredil va qarzlar ko'rinishida bo‘lishi m umkin. Statistikada ssuda 
kapitali ko‘rinishidagi investitsiyalarni «boshqa investitsiyalar» si- 
f'atida aks etadi.
Tashqi kreditlar va depozitlarning hajmi bo'yicha rivojlangan 
niam lakatlar yelakcliilik qilib kelnioqda. Oxirgi o‘n yillikda ular- 
ning hajmi uch barobardan ko‘proqqa oshgan. Bunday kapitalning 
ssuda qismi banklar orqali xalqaro harakatga keladi. Xalqaro ssuda 
kapital harakatining asosiy elementlaridan yana biri xalqaro sindi- 
katlashgan kreditlar hisoblanib, ularning rivojlanish tendensiyasi 
xalqaro kredit va depozitlar bilan bir xil bo‘lmoqda va ja m i xalqaro 
ssuda kapitali harakatidagi ulushi atigi 2% ni tashkil etmoqda.
R asm iy kapitalni xalqaro miqyosda ssuda kapitali tarzida tash- 
killashtirishning m am lakat iqtisodiyoti uchun afzallik taraflari 
kattadir. Ssuda kapitalining afzalligi foyda m e’yori va qaytari- 
lishida iqtisodiy risk darajasi kamligidir.
328

---

Xalqaro 
xususiy 
kapitalning tadbirkorlik 
kapitali 
sifa- 
tida qo‘yish n in g afzalligi uni yuqori darajada foyda olishni 
ta’m inlash ida va foyda olish maqsadida tadbirkorlik kapitali 
m a b la g la ri elastikligi yuqoriligida namoyon bo‘ladi. Tadbirkorlik 
kapitali investorga olz m ulkidan to V rid an to‘g ‘ri investitsiyalar 
va portfei investitsiyalar shaklida foyda olishni ta ’m inlaydi. Tad­
birkorlik kapitali o‘z navbatida to'rt xil: U)‘g ‘ridan t o ^ r i inves­
titsiyalar, portfei investitsiyalar, o‘rta, u/oq muddatli hanida qisqa 
muddatli xalqaro kapital qo'yilm alar shaklida namoyon boMadi.
To‘g ‘ridan to‘g ‘ri xorijiy investitsiyalar — m am lakatga uzoq 
muddatli iqtisodiy foydani ko'zlab qo‘yilgan kapital bo lib , u inves­
torga kapital joylashtirilgan obyekt ustidan nazorat olib borishni 
ta ’m inlaydi. Bu odatda korxonaning 10 foizdan kam boMmagan 
aksiyasi yoki ulushiga ega b o lishni talab etadi.
Xalqaro portfei investitsiyalar — chet el qim m atli qog‘ozlari 
(qarz m ajburiyatini va ulush munosabatini ifodalovchi qim m atli 
qog‘ozlar va boshqalar)ga qo‘yilgan kapital bo‘iib, u investorga 
kapital jo ylash tirilgan obyekt ustidan real nazorat olib borish 
huquqini bermaydi. Odatda am aliyotda bunday investitsiyalar ak- 
siya, obligatsiya, veksel va boshqa qarz majburiyatini ifodalov­
chi qim m atli qog‘oz!arning kichik paketi, shuningdek ba’zan 
portfei investitsiyalardan alohida shakl kasb etuvchi qim m atli 
qog‘ozlarning hosilalari ko‘rinishida bo‘lishi m um kin.
0 ‘rta va uzoq muddatli xalqaro kapital q o 'y ilm alar — 1 yildan 
ko‘p muddatga, qisqa muddatlilari esa 1 yilgacha bo‘lgan kapital 
qoWilmalarga aytiladi.
Xalqaro tadbirkorlik kapitalini m am lakatlar m illiy iqtisodi- 
yotiga to‘g ‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar shaklida jalb etishning af­
zalligi katta. To‘g ‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar m am lakatda Y a lM n i 
yatatishda, aholi bandligini oshirishda, xorijiy m am lakatlardan 
yangi texnika-texnologiyani jalb etishda, import m ahsulotlarini 
o'rnini bosadigan eksportbob m ahsulotlarni ishlab chiqarishni 
oshishida bevosita ishtirok etadi. To‘g ‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar­
dan o‘rta va uzoq muddatli foydalanish yaxshi sam ara beradi.
329

---

Qisqa muddat ichida to‘g ‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar iqtisodiy sa- 
m arasining kam bo‘lishiga investitsion faoliyatni m am lakatdagi 
bozor muhitiga moslashish jarayon ini, ishlab chiqarilgan m ah- 
sulotning bozordan o'rin olishi, sotilishi, ijtimoiy muhit, aholi 
daromadlari va boshqa om illar ta ’sir ko‘rsatadi.
Xalqaro portfei investitsiyalar qisqa muddatli yuqori foyda 
olishni maqsad qiladi. ß u n d a investorning qimrnatli qog‘ozlar 
portfeli shakllantiriladi va investor uni boshqarish y a ’ni port­
fei ning foydasini m aksim allashtirish h am da ushbu port fei ning 
risk darajasini kam aytirish orqali o‘ziga m aksim al foydani 
t a ’m inlaydi.
Xalqaro kapital harakatida ssuda kapitali ham ikki xil 
ko'rinishda: o‘rta, uzoq muddatli hamda qisqa muddatli xalqaro 
kapital qo‘yilm alar shaklida namoyon bo‘ladi. Xalqaro kapital 
harakatida ssuda kapitalini qisqa muddatli tashkillashtirish af- 
zal hisoblanadi. Ssuda kapitalining shartlari o‘zgaruvchanlikka 
rnoyiJligi kamligi uchun, m am lakatda iqtisodiy muhit o‘zgara 
boshlasa, ushbu kapitalning iqtisodiy risk darajasining oshishi, 
uni qisqa muddat da t ashkil lashtirishni afzal qilib ko‘rsatadi.
Oxirgi o‘n y illikd a xalqaro kapital harakati tarkibida jiddiy 
o‘zgarish yuz berdi. To‘g ‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar miqdori 
o\sdi, undanda jadalroq su r’atda portfel investitsiyalar miqdori 
o‘sdi. Kapitalni ssuda shaklida chiqarish miqdori 2004-yildan 
boshlab portfel investitsiyalar hajmidan ortib ketdi. 2008-yilda 
sodir bo‘lgan inqirozning salbiy ta ’siridan ko‘proq xalqaro ssuda 
kapitallar bozori (boshqa investitsiyalar) aziyat chekdi. Jahonda 
to‘g ‘ridan to‘g ‘ri va portfel investitsiyalardan ko‘ra, ssuda kapi- 
tali m iqdorining ko‘payishiga asosiy sabab xalqaro moliya bo- 
zorda arzon kreditlarga asoslanuvchi transm illiy jarayon larnin g 
bo‘lishidir.
M am lakatdan chelga chiqarilgan kapitallar xalqaro moliya 
bozori orqali dunyoning qolgan m am lakatlariga qayta taqsim- 
lalandi. Xalqaro moliya bozori xalqaro kapitallarga bo'lgan talab 
va ta k lif shakllanadigan, baho beriladigan, jahon iqtisodiyotning
330

---

m oliya sektorida xalqaro moliyaviy aktivlar oldi-sotdi qilinadigan 
sohadir.
Xalqaro moliya bozori xalqaro valuta, kredit (depozil), invcs 
titsiya, qim m atli qog‘ozlar, sug‘urta, oltin va hosila moliyaviy 
vositalar kabi segmentlaridan tashkil topadi.
Xalqaro m oliya bozori orqali mahsulotlar va xizm atlar ishlab 
chiqarish bilvosita (kredit (depozit) bozori) va bevosita (qimmatli 
qog‘ozlar) m oliyalashtirilishi m um kin.
Bir m am lakat moliya bozoridagi salbiy va ijobiy o‘zgarishlarni 
boshqa bir m am lakat moliya bozoriga t a ’siri moliya bozorining 
globallashuv darajasiga bog‘liq bo‘lib, bu jarayon m illiy fond bo- 
zorini xalqaro fond bozoriga integratsiyasini ta ’minlovchi vosita­
lar orqali am alga oshiriladi va ularning nechog'lik rivojlangan- 
ligini o'zida namoyon etadi. M illiy fond bozori ni xalqaro fond 
bozoriga integratsiyasini ta'minlovehi vositalar bu xalqaro qim ­
matli qog‘ozlar hisoblanadi.
Xalqaro qimmatli qog‘ozlar
13.2-rasm.