J. S. Salimov, N. B. Pirmatov

bunda D / 2 — yakorning radiusi; C_m = pN/(2na) — mashina konstruksiyasiga bog‘liq bo'lgan o‘zgarmas son. Mashina generator rejimida ishlaganda bu moment tormozlovchi ta’sir etadi.

2. 
   Yakor chulg‘amlari va ularning turlari
   

Qo‘zg‘atish chulg‘ami hosil qilgan magnit maydonda aylanishi natijasida chulg‘amda EYK hosil bo‘ladigan qismi 0‘Tmashinasining
296
>’<3A:oA7'deyiladi. 0‘T inashinalarida barabanliyakor qo‘\\a.m\i\d\. Bunday yakor chulg‘amining o‘tkazgichlari magnit o‘tkazgichining tashqi silindrik sirtidagi pazlarda joylashadi. Bu chulg‘amda ketma-kef ulangan alohida elementlar yakorning butun aylanasi bo‘yicha bir tekis taqsimlangan bo‘ladi.
Yakor chulg‘amining asosiy elementi seksiyadir. U bir-biridan izolatsiyalangan bir yoki bir necha o‘ramlardan iborat boiadi. Chulg‘amdagi hamma seksiyalar odatda bir xil sondagi o‘ramlar w_s ga teng boiadi. Seksiyalarning pazlarda yotgan qismi uning aktiv tomonlari deb, ularni birlashtiruvchi qismlari esa pazlardan tashqari tomonlari deb ataladi.
Chulg‘amning pazlardan tashqari tomonlarini joylashtirish qulay boiishi uchun yakor chulg‘ami ikki qatlamli qilib tayyorlanadi. Yakorning tashqi sirtiga yaqin joylashgan qatlamni yuqorigi qatlam deb ataymiz. Bunda har qaysi seksiyaning chapdagi aktiv tomonini bir pazning yuqorigi qatlamida, o‘ng tomondagi aktiv tomonini esa chulg‘am qadamiga teng masofadagi boshqa pazning pastki qatlamida joylashtiriladi. Chulg‘am qadami taxminan qutb bo‘linmasining eni x ga teng (y, «x) bo‘ladi (27.7,6-rasm). Qutb bo‘linmasi — bu qo‘shni geometrik neytral chiziqlari orasidagi yakor aylanasi bo‘yicha o‘lchangan masofadir, ya’ni x = nD_a/ (2p), [m].
Seksiyalarning uchlari kollektor plastinalariga ulanadi, bunda har qaysi plastinaga bitta seksiyaning boshi va ikkinchi bir seksiyaning oxiri ulanadi, ya’ni har qaysi seksiya (S)ga bitta kollektor plastinasi (K) to‘g‘ri keladi (S=K).
Sxemalar tuzish, ularni o‘qish va yakor chulg‘ami tayyorlash qulay boлishi uchun “elementar paz” tushunchasi kiritiladi. Elementar paz ~ bu real pazda bir-birining ustida yuqorigi va pastki qatlamlarda joylashgan (27.7-rasm) turli seksiyalarning ikkita aktiv tomonidir. Real pazda bitta yoki bir necha elementar paz (u_r) boлishi mumkin. Eng oddiy holda real pazda bitta elementar paz (u_r= 1) turadi, demak, Z = Z boлganligidan quyidagini yozish mumkin:
Z = Z_c = S = K, (27.4)
biroq to‘g‘rilangan kuchlanish va tokning pulsatsiyalanishini kamaytirish maqsadida pazning har qaysi qatlamida yonma-yon tarzda seksiyalarning bir necha (u_r= 2-^5) tomonlari joylashtiriladi. Bunda elementar pazlar va kollektor plastinalari soni real pazlar soniga qaraganda u_r marta ko‘payadi:
Z = u_pZ = S = K, (27.5)
bu yerda u_p — bitta real pazdagi elementar pazlar soni. Chulg‘amlarni hisoblashda mashina qutb bo‘linmasining uzunligi t ni elementar pazlar soni orqali ifodalash qulaydir, ya’ni
x = Z_e/(2p). (27.6)
Ma’lumki, yakor chulg‘amlarining o‘tkazgichlarida elektrom:₍gnit induksiya hodisasiga binoan o‘zgaruvchan EYK lar hosil bo‘ladi va EYK o‘zgarishining har bir davriga mashina qutblarining bir jufti “ p ” to‘g‘ri kelganligi sababli, geometrik va elektr burchaklarini umumiy holda quyidagicha yozish mumkin: 360°geom.= p-360° el., bundan a° = p-a°,.
Seksiyalaming shakli va ulaming kollektorga biriktirilish usullariga ko‘ra yakor chulg‘amlarining sirtmoqsimon, to ‘Iqinsimon va aralash turlari mavjuddir. Sirtmoqsimon va to‘lqinsimon chulg‘amlar oddiy va murakkab ko'rinishda tayyorlanishi mumkin.
Aralash chulg'am — murakkab to‘lqinsimon va oddiy sirtmoqsimon chulg‘amlarning parallel ulanishidan iborat bo‘ladi.
Chulg‘amni yakorga to‘g‘ri joylash va uni kollektorga to‘g‘ri ulash uchun chulg‘amlarning elementar pazlar soni bilan o‘lchanadigan, yakor bo‘yicha “y,, y₂,y” qadamlarini va kolektor plastinalari soni

2.