J. S. Salimov, N. B. Pirmatov

Elektr mashinalariga qo‘yiladigan umumiy texnik talablar. Umumiy maqsadli elektr mashinalariga qo‘yiladigan asosiy talablar xalqaro yoki MDH standartlari tomonidan belgilanib, ular quyidagilardan iborat:

1. 
   ishda ishonchliligi yuksak bo‘lishi; 2) energetik ko'rsatkichlari yuqori bo‘lishi; 3) gabarit o'lchamlari, massasi va narxi imkon qadar minimal bo‘lishi; 4) konstruksiyasi ishlab chiqarishda oddiy va ularga texnik xizmat ko‘rsatish hamda ishlatishda o‘ng‘ay bo'lishi zarur.
   

Har qaysi elektr mashina ekspluatatsiyaning aniq sharoitlarida (yuklamaning rejimi, ruxsat berilgan o‘ta yuklama, kuchlanish, o‘zgaruvchan tok chastotasi, aylanish chastotasi’ sovitish muhitining temperaturasi, dengiz sathidan balandligi, namlik va boshqalarda) ishlashga hisoblangan bo‘ladi. Bu sharoitlarda mashina belgilangan (davriy ta’mirlashlar orasidagi) vaqt mobaynida avariyasiz va buzuqliklarsiz nominal quwatda ishlay olishi zarur.
Mashinaning ishda ishonchliligini ta’minlash maqsadida uni

loyihalashda hisobga olish, ishlab chiqarishda yuksak sifatli texnologiyani qoMlash va ishlatishni to‘g‘ri tashkil qilish (loyihada belgilangan rejimda ishlatish va profilaktik ta'mirlarni o‘z vaqtida bajarish) zarur boMadi.
K.2. Elektr mashinalarida energiyaning elektromexanik
o‘zgartirilishi
Elektr generatorining ishlash prinsipi buyuk ingliz olimi Faradey kashf qilgan (1831-y.) elektromagnit induksiya qonuniga asoslangan.
Agar o'tkazgich magnit maydonda tashqi kuch F ta’sirida harakatga keltirilsa (K.2,a-rasm), o‘tkazgichda EYK hosil bo‘ladi. Agar o‘tkazgich maydonni perpendikular ravishda kesib o‘tsa, hosil bo‘lgan EYK ning qiymati quyidagiga teng bo'ladi:
E = B • / • v, (K.l)
bunda E — o‘tkazgichda hosil bo‘lgan EYK, [V]; V — magnit induksiya,
[T];
/ — o‘tkazgichning aktiv, ya’ni magnit maydonini kesib o‘tadigan qismining uzunligi, [m]; v — o'tkazgichning harakatlanish tezligi, [m/s].
Bu EYK ning yo‘nalishini aniqlashda «o‘ng qo‘l» qoidasidan (K.3,a rasm) foydalaniladi. Buning uchun o‘ng qo‘lni magnit maydondagi o‘tkazgichga parallel qilib tutganda maydon kuch chiziqlari kaftga tomon yo‘nalib, bosh barmoq o‘tkazgich harakati yo'nalishida ochilsa, qolgan to'rtta barmoqning ochiq holati EYK ning yo‘nalishini ko‘rsatadi. Tashqi kuch ta'sirida o‘tkazgich o‘ngdan chapga harakatlantirilganda (K.2,a-rasm) EYK biz tomonga yo‘nalgan bo‘ladi.
K.2-rasm. Elektr mashinalarida mexanik energiyaning elektr energiyaga (a) va elektr energiyaning mexanik energiyaga (h) aylantirilishiga oid chizmalar.
Agar o‘tkazgichning uchlari tashqi qarshilikka ulansa, EYK ta'sirida berk zanjirda yo‘nalishi EYK niki bilan bir xil bo‘lgan tok paydo bo‘ladi. Shunday qilib, magnit maydondagi o‘tkazgichni bu holda eng oddiy generator deyish mumkin (K.2, o-rasm).
0‘tkazgichdagi tok I bilan magnit maydonning o‘zaro ta'siri natijasida Amper qonuniga binoan o‘tkazgichga ta'sir etuvchi elektromagnit kuch F_em hosil bo‘ladi. Bu kuchning qiymati quyidagi formula bilan aniqlanadi:
F_em= B • / • I. (K.2)



K.3, b-rasnu «0‘ng qo‘l» (a) va «chap qo‘l» (b) qoidalariga oid chizmalar
Bu kuchning yo‘nalishini «chap qo‘l» qoidasi (K.3,Z>-rasm) yordamida aniqlash mumkin. Buning uchun chap qo‘lni magnit maydondagi o‘tkazgichga parallel qilib tutganda maydon kuch chiziqlari kaftga tomon yo‘nalib,
to‘rtta barmoq o‘tkazgichdagi tokning yo‘nalishida ochilsa, o‘tkazgichga perpendikular ochilgan bosh barmoq elektromagnit kuchning yo‘nalishini ko‘rsatadi (K.3,/>- rasm). Bu kuch o‘tkazgichning harakatlanishiga teskari yo‘nalgan bo‘lib, generatorda tormozlovchi ta ’sir qiladi.
0‘tkazgichning harakati bir tekis bo‘lganda tashqi harakatlantiruvchi kuch F elektromagnit kuch F _m ga teng bo'ladi:

SO‘ZBOSHI 3
KIRISH 3
K.2. Elektr mashinalarida energiyaning elektromexanik o‘zgartirilishi 8
I BO‘LIM. 23
TRAN SFORMATORLAR 23
I-BOB. TRANSFORMATORLARGA OID UMUMIY MA’LUMOTLAR 25
1.1.Transformatorlarning elektroenergetikada tutgan o‘rni 25
Nazorat savollari: 15
2-BOB. TRANSFORMATORIARNING MAGNIT SISTEMALARI VA CHULG‘AMLARI 16
2.1.Transformatorlarning magnit o‘tkazgichlari va ularning 16
konstruksiyasi 16
2.2.Transformatorlarning chulg‘amlari va ularning konstruksiyasi 19
Nazorat savollari: 28
3-BOB. TRANSFORMATORNING SALT ISHLASH REJIMIDAGI ELEKTROMAGNIT JARAYONLAR 29
3.1.Elektromagnit induksiya hodisasi, transformatorning ishlash prinsipi va elektr yurituvchi kuchlari 29
3.2.Uch fazali transformatorlar salt ishlash rejimining o‘ziga xos xususiyatlari 32
3.3.Salt ishlash tajribasi va xarakteristikalari 36
Nazorat savollari: 39
4-BOB. SIMMETRIK YUKLAMA ULANGAN TRANSFORMATORDAGI ELEKTROMAGNIT JARAYONLAR 40
4.1.Lens qoidasi, yuklama ulangan transformatorning muvozanat 40
tenglamalari 40
i,-i₀ + (-r₂)- - (4.2) 40
^max^ 4i ( Il^Wl⁺ W / ^rm • (⁴-³) 40
4.2.Transformatorning ikkilamchi chulg‘am kattaliklarini birlamchi chulg‘amga keltirish va vektor diagrammalari 41
4.3.Ikki chulg‘amli transformatorning almashtirish sxemasi 47
4.4.Qisqa tutashuv tajribasi va xarakteristikalari 48
^{m I2}_q,.N ^r_qt’ 49
^u_qt.K%)⁼a_N^xq,/^uiN) ¹⁰°- 52
Nazorat savollari: 53
5-BOB. TRANSFORMATORNING EKSPLUATATSION XARAKTERISTIKALARI 54
5.1.Transformatorning tashqi xarakteristikalari va kuchlanish o‘zgarishi 54
5.2.Transformatorlarda kuchlanishni rostlash usullari va 57
vositalari 57
Nazorat savollari: 60
6-BOB. TRANSFORMATOR CHULG‘AMLARINING ULANISH GURUHLARI VA TRANSFORMATORLARNING PARALLEL ISHLASHI 61
6.1.Transformator chulg‘amlarinmg ulanish guruhlarini aniqlash 61
6.2.Uch fazali transformator chulg‘amlarining ulanish guruhlarini tajriba yo‘li bilan aniqlash va ularning qoilanish 65
sohalari 65
2.Transformator chulg‘amlari ulanish guruhlarining qo‘llanish sohalari. 68
6.3.Transformatorlarning parallel ishlashi 70
iE / (Z., +Z.„), (6.7) 72
(S, / S„) : (S„ / S_IlN) - u,,,/ _UjU . (6.8) 73
Nazorat savollari: 75
7-BOB. UCH CHULG‘AMLI TRANSFORMATORLAR. AVTOTRANSFORMATORLAR 76
7.1.Uch chulg‘amli transformatorlar 76
7.2.Avtotransformatorlar 79
6) I- ^U2 , 83
Nazorat savollari: 87
ish rejimlari 88
8.2.Transformatorlarda o‘tish jarayonlari 94
Nazorat savollari: 96
9-BOB. MAXSUS MAQSADLI TRANSFORMATOR QURILMALARI 97
9.1.Maxsus maqsadli kuch transformatorlariga oid umumiy 97
ma’Iumotlar 97
9.2.Elektr yoyi vositasida payvandlash uchun transformatorlar 98
9.3.To‘g‘rilagich va avtomatika qurilmalari uchun transformatorlar 98
9.4.Elektrlashtirilgan temiryo‘1 va shahar elektr transportlari 97
9.5.Elektr o‘lchash sxemalari uchun transformatorlar 98
Nazorat savollari: 102
IIBO‘LIM. 0‘ZGARUYCHAN TOK MASHINALARI NAZARIYASINING UMUMIY MASALALARI 103
10-BOB. 0‘ZGARUVCHAN TOK MASHINALARI KONSTRUKSIYASI VA NAZARIYASINING UMUMIY 104
ELEMENTLARI 104
10.1.0‘zgaruvchan tok mashinalarining aktiv qismlariga oid umumiy maTumotlar 104
10.2.0‘zgaruvchan tok mashinalarining stator chulg‘ami va uning tarkibiy qismlari 108
10.3.0‘zgaruvchan tok mashinalari chulg‘amlaridagi elektr yurituvchi kuchlar 120
10.4.0‘zgaruvch^n tok chulg‘amlarining magnit yurituvchi kuchlari 125
10.5.0‘zgaruvchan tok mashinasi havo oralig‘idagi magnit maydon 132
10.6.0‘zgaruvchan tok mashinalarida chulg‘am EYK va MYK Iarining o‘zgarish shaklini yaxshilash 137
Nazorat savollari: 141
IIIB O^l L I M. ASINXRON MASHINALAR 142
11-BOB. ASINXRON MASHINALARDA FIZIK JARAYONLAR 143
11.1.Asinxron mashinaning tuzilishi, ishlash prinsipi va ish 143
rejimlari 143
11.2.Rotori tormozlangan asinxron mashinada elektromagnit jarayon va rotor chulg‘ami parametrlarini stator chulg‘amiga 141
keltirish 141
It = L) + (-r₂). 144
11.3.Rotori aylanayotgan asinxron mashinada elektromagnit jarayon, vektor diagrammasi va almashtirish sxemalari 144
1*=^/ ,/r₂²+(*,•+■ (11-28) 149
11.4.Uch fazali asinxron motorning energetik diagrammasi 149
% >♦/ 150
Nazorat savollari: 150
12-BOB. ASINXRON MASHINANING ELEKTROMAGNIT MOMENTI VA MEXANIK XARAKTERISTIKALARI 151
12.1.Asinxron mashinaning elektromagnit momenti 151
12.2.Asinxron mashinaning mexanik xarakteristikalari va asinxron motorning turg‘un ishlash shartlari 154
12.4.Magnit maydon yuqori garmonikalarining asinxron motor mexanik xarakteristikasiga ta’siri 160
Nazorat savollari: 163
13-BOB. ASINXRON MOTORNING DOIRAVIY DIAGRAMMASI, ISH XARAKTERISTIKALARI VA ULARNI HISOBLASH USULLARI 164
13.1.Asinxron motor toklarining doiraviy diagrammasini asoslash 164
13.4.Asinxron motorning ish xarakteristikalari 170
13.5.Asinxron motorlarning ish xarakteristikalarini analitik 172
hisoblash usuli 172
Nazorat savollari: 176
14-BOB. ASINXRON MOTORLARNI ISHGA TUSHIRISH VA AYLANISH CHASTOTASINI ROSTLASH 177
14.1.Uch fazali asinxron motorlarni ishga tushirish 177
14.2.Ishga tushirish xossaiari yaxshilangan uch fazali qisqa tutashgan rotorli asinxron motorlar 181
14.3.Uch fazali asinxron motorlarning aylanish chastotasini rostlash usullari 183
Nazorat savollari: 188
15-BOB. UCH FAZALI ASINXRON GENERATOR 189
15.1.Asinxron mashinaning generator rejimi 189
U, = - E, + jl, Xj + I, r,. 190
15.2.Asinxron generatorning elektr tarmog‘i bilan parallel ishlashi 189
15. 3. Elektr tarmog‘iga ulanmagan asinxron generatorning o‘z- o‘zini qo‘zg‘atishi va yuklama bilan ishlashi 189
Nazorat savollari: 191
16-BOB. BIR FAZALI ASINXRON MOTORLAR 192
16.1.Bir fazali asinxron motorning tuzilishi va ishlash prinsipi 192
16.2.Kondensatorli asinxron motor va uch fazali qisqa tutashgan rotorli asinxron motorni bir fazali manbadan ishlatish 193
Nazorat savollari: 194
17.1.Maxsus maqsadli asinxron mashinalarning ba’zi turlari 195
17.2.Asinxron motorlarning zamonaviy turlari 201
Nazorat savollari: 203
18-BOB. SINXRON MASHINALARNING KONSTRUKSIYALARI, ISHLASH PRINSIPI YA QO‘ZG‘ATISH SISTEMALARI 205
18.1.Sinxron mashinalarning konstruksiyasiga oid umumiy 205
18.2.Sinxron generatorning ishlash prinsipi va qo‘zg‘atish sistemasining turlari 209
Nazorat savollari: 212
19-BOB. SINXRON GENERATORNING SIMMETRIK YUKLAMA BILAN ISHLASHI VA YAKOR REAKSIYASI 213
19.1.Sinxron generatorning simmetrik yuklama bilan ishlashidagi elektromagnit jarayonlar 213
19.2.Sinxron generator EYK larining muvozanat tengiamalari va vektor diagrammalari 220
Nazorat savollari: 227
20-BOB. UCH FAZALI SINXRON GENERATORNING AVTONOM REJIMDAGI XARAKTERISTIKALARI 228
20.1.Salt ishlash, simmetrik qisqa tutashuv va induksion yuklanish xarakteristikalari 228
20.2.Sinxron mashinaiarning simmetrik barqaror rejimdagi 231
parametriari 231
- U.,,/ (V3 ]„_in) , X - U.,y (73 I_). (20.12) 235
20.3.Tashqi va rostlash xarakteristikalari 238
Nazorat savollari: 241
21-BOB. SINXRON GENERATORLARNING NOSIMMETRIK BARQARORLASHGAN ISH REJIMLARI 242
21.2.Sinxron generatorda nosimmetrik qisqa tutashuvlar 245
x, - 3iyI,, - S'VV.- <²¹'⁷) 246
Nazorat savollari: 246
22-BOB. SINXRON GENERATORDA TO‘SATDAN UCH FAZALI QISQA TUTASHUVDAGI 0‘TISH JARAYONLARI 247
22.1.Dastlabki maMumot va ekvivalent kontur to‘g‘risida 247
tushuncha 247
22.2.Magnit oqim stator faza chulg‘ami bilan ilashmagan (v|/_kes= 0) holatida to‘satdan qisqa tutashuv jarayoni 249
1»=E „/V (22-6) 253
Nazorat savollari: 254
23-BOB. SINXRON GENERATORNING ELEKTR TARMOG‘I BILAN PARALLEL ISHLASHI 254
23.1.Uch fazali sinxron generatorlarni tarmoqqa parallel ulash 254
23.2.Sinxron generatorning elektromagnit quvvati va momenti, burchak xarakteristikalari va aktiv quwatini rostlash 257
23.3.Elektr tarmog‘i bilan parallel ishlayotgan sinxron generatorning statik turg‘unligi, sinxronlovchi quwati va 260
momenti 260
23.4.Sinxron generatoming reaktiv quwatini rostlash va U-simon xarakteristikalari 261
Nazorat savollari: 265
24-BOB. SINXRON MOTORLAR VA KOMPENSATORLAR 266
24.1.Sinxron motorlarga oid dastlabki ma'lumot va ishlash 266
prinsipi 266
24.2.Sinxron motorning burchak va U-simon xarakteristikalari 266
24.3.Sinxron motorning ish xarakteristikalari 267
24.4.Sinxron motorlarni ishga tushirish usullari 269
24.5.Sinxron kompensator va uning elektr ta’minoti sistemasida quwat koeffitsienti coscp ni yaxshilashi 271
Nazorat savollari: 273
25-BOB. SINXRON MASHINALARNING ISTIQBOLLI TURLARI 275
25.1.Dastlabki ma’lumot 275
25.2.Magnitlanish o‘qi buriladigan sinxron mashinalar 275
25.3.0‘ta o‘tkazuvchan qo‘zg‘atish chulg‘amli sinxron 277
mashinalar 277
25.4.Katta quwatli istiqbolli sinxron mashinalar 278
Nazorat savollari: 280
26-BOB. MAXSUS MAQSADLI SINXRON MASHINALAR. SINXRON MASHINALARNI ISHLATISHGA OID AMALIY MASLAHATLAR 281
26.1.Induktorli generatorlar 281
26.2.Avtomobil va traktorlarda hamda temiryo‘1 vagonlarida keng qoilaniladigan changalsimon qutbli sinxron generatorlar 283
26.3.Avtomatika qurilmalarida ishlatiladigan sinxron motorlarning ayrim turlari 286
Nazorat savollari: 288
V BO‘LIM. 289
0‘ZGARMAS TOK MASHINALARI 289
27-BOB. 0‘ZGARMAS TOK MASHINALARINING KONSTRUKSIYASI VA ISHLASH PRINSIPI 289
27.1.0‘zgarmas tok mashinalarining tuzilishi va ishlash prinsipi 289
27.2.Yakor chulg‘amlari va ularning turlari 297
y₂ = y, - y • (27.8) 299
27.3.0‘zgarmas tok mashinalari chulg‘amlarini hisoblash tartibi 301
27.4.Sirtmoqsimon chulg‘amlar 302
27.5.To‘lqinsimon chulg‘amlar 307
27.6.0‘zgarmas tok mashinalari yakor chulg‘amlarining turlarini taqqoslash va ularni tanlash 310
Nazorat savollari: 311
28-BOB. 0‘ZGARMAS TOK MASHINASINING MAGNIT MAYDONI VA YAKOR REAKSIYASI 312
28.1.0‘zgarmas tok mashinasining generator rejimidagi magnit 312
maydoni 312
28.2.Yakor reaksiyasining salbiy ta’siri va uni bartaraf qilish 315
29-BOB. KOLLEKTORLI 0‘ZGARMAS TOK MASHINALARIDA KOMMUTATSIYA 316
29.1.Kommutatsiyaning fizik asoslari 316
29.2.Kommutatsiyaning zararli ta'sirini kamaytirish usullari 319
29.3.Kommutatsiyani tekshirish va sozlash 320
Nazorat savollari: 323
30-BOB. 0‘ZGARMAS TOK GENERATORLARINING XARAKTERISTIKALARI 324
30.1.Mustaqil qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok generatorining xarakteristikalari 324
30.2.Parallel qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok generatorining o‘z- o‘zini qo‘zg‘atishi va normal rejimdagi xarakteristikalari 329
30.3.Aralash qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok generatorining xarakteristikaiari 332
Nazorat savollari: 334
31-BOB. 0‘ZGARMAS TOK MOTORLARI 335
31.1.Ishlash prinsipi va ish jarayonining asosiy tenglamalari 335
31.2.0‘zgarmas tok motorlarini ishga tushirish 337
31.3.0‘zgarmas tok motorlarining ish xarakteristikalari 342
31.4.0‘zgarmas tok motorlarining mexanik xarakteristikalari 349
31.5.0‘zgarmas tok motorlarining rostlash xaraktcristikalari 352
Ketma-ket qo‘zg‘atishli motorning rostlash xarakteristikalari 354
31.6.0‘zgarmas tok motorlari aylanish chastotasini rostlashning 357
zamonaviy usullari 357
Nazorat savollari: 359
32-BOB. MAXSUS MAQSADLI YA ZAMONAYIY 0‘ZGARMAS TOK MASHINALARINING AYRIM 361
TURLARI 361
32.1.0‘zgarmas tok taxogeneratorlari 361
32.2.Ijrochi o‘zgarmas tok motorlari 362
32.3.0‘zgarmas tok mashinalarining zamonaviy turlari 365
b) 0‘zgarmas tok mashinalarining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari yaxshilangan yangi seriyalari. ¹ 366
Nazorat savollari: 368
VI BO‘LIM. ELEKTR MASHINALARI UCHUN UMUMIY BO‘LGAN MASALALAR 369
33.3.Elektr izolatsiya materiallari 371
33.4.Elektr mashinalarining magnit zanjiri va uni hisoblash tartibi 372
Nazorat savollar:i 377
34.1.Elektr mashinalarida va transformatorlarda quwat isroflari 378
Elektr mashinalarining foydali ish koeffitsienti. 380
34.2.Elektr mashinalarining qizishi. Ish rejimlari 384
34.3.Umumiy maqsadli elektr mashinalarini sovitish 388
34.4.Turbogeneratorlar va gidrogeneratorlarning sovitish 392
sistemalari 392
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 396
Asosiy adabiyotlar 396
Qo‘shimcha adabiyotlar 397
MUNDARLJA 399

(K.5) tenglikning chap qismi (F v) o'tkazgichni magnit maydonda
harakatlantirish uchun mexanik quwatni, o‘ng qismi (E I) esa yopiq zanjirda tok I hosil qilgan elektr quwatni ko‘rsatadi. Shunday qilib, tashqaridan berilayotgan mexanik quvvat generatorda elektr quvvatga aylanadi.
Agar o‘tkazgichga tashqi kuch qo‘ymay, unga elektr energiya manbasidan K.2,fc-rasmda ko‘rsatilgandek yo'nalishdagi tok berilsa, u holda o'tkazgichga faqat elektromagnit kuch F_em ta’sir etadi, xolos. 0‘tkazgich shu kuch ta’sirida magnit maydonda o'ngdan chapga harakatlana boshlaydi, o‘tkazgichda hosil bo‘Iadigan EYK esa oldingiga (K.2,a-rasm) nisbatan teskari bo‘ladi. 0‘tkazgichga manbadan qo‘yilgan kuchlanishning asosiy qismi undagi hosil bo‘lgan EYK bilan muvozanatlashadi, juda ham kam qismi esa o‘tkazgichdagi kuchlanish tushishini qoplaydi, demak, K.2,6-rasmdagi elektr zanjiri uchun Kirxgofning II qonuni quyidagicha yoziladi:

SO‘ZBOSHI 3
KIRISH 3
K.2. Elektr mashinalarida energiyaning elektromexanik o‘zgartirilishi 8
I BO‘LIM. 23
TRAN SFORMATORLAR 23
I-BOB. TRANSFORMATORLARGA OID UMUMIY MA’LUMOTLAR 25
1.1.Transformatorlarning elektroenergetikada tutgan o‘rni 25
Nazorat savollari: 15
2-BOB. TRANSFORMATORIARNING MAGNIT SISTEMALARI VA CHULG‘AMLARI 16
2.1.Transformatorlarning magnit o‘tkazgichlari va ularning 16
konstruksiyasi 16
2.2.Transformatorlarning chulg‘amlari va ularning konstruksiyasi 19
Nazorat savollari: 28
3-BOB. TRANSFORMATORNING SALT ISHLASH REJIMIDAGI ELEKTROMAGNIT JARAYONLAR 29
3.1.Elektromagnit induksiya hodisasi, transformatorning ishlash prinsipi va elektr yurituvchi kuchlari 29
3.2.Uch fazali transformatorlar salt ishlash rejimining o‘ziga xos xususiyatlari 32
3.3.Salt ishlash tajribasi va xarakteristikalari 36
Nazorat savollari: 39
4-BOB. SIMMETRIK YUKLAMA ULANGAN TRANSFORMATORDAGI ELEKTROMAGNIT JARAYONLAR 40
4.1.Lens qoidasi, yuklama ulangan transformatorning muvozanat 40
tenglamalari 40
i,-i₀ + (-r₂)- - (4.2) 40
^max^ 4i ( Il^Wl⁺ W / ^rm • (⁴-³) 40
4.2.Transformatorning ikkilamchi chulg‘am kattaliklarini birlamchi chulg‘amga keltirish va vektor diagrammalari 41
4.3.Ikki chulg‘amli transformatorning almashtirish sxemasi 47
4.4.Qisqa tutashuv tajribasi va xarakteristikalari 48
^{m I2}_q,.N ^r_qt’ 49
^u_qt.K%)⁼a_N^xq,/^uiN) ¹⁰°- 52
Nazorat savollari: 53
5-BOB. TRANSFORMATORNING EKSPLUATATSION XARAKTERISTIKALARI 54
5.1.Transformatorning tashqi xarakteristikalari va kuchlanish o‘zgarishi 54
5.2.Transformatorlarda kuchlanishni rostlash usullari va 57
vositalari 57
Nazorat savollari: 60
6-BOB. TRANSFORMATOR CHULG‘AMLARINING ULANISH GURUHLARI VA TRANSFORMATORLARNING PARALLEL ISHLASHI 61
6.1.Transformator chulg‘amlarinmg ulanish guruhlarini aniqlash 61
6.2.Uch fazali transformator chulg‘amlarining ulanish guruhlarini tajriba yo‘li bilan aniqlash va ularning qoilanish 65
sohalari 65
2.Transformator chulg‘amlari ulanish guruhlarining qo‘llanish sohalari. 68
6.3.Transformatorlarning parallel ishlashi 70
iE / (Z., +Z.„), (6.7) 72
(S, / S„) : (S„ / S_IlN) - u,,,/ _UjU . (6.8) 73
Nazorat savollari: 75
7-BOB. UCH CHULG‘AMLI TRANSFORMATORLAR. AVTOTRANSFORMATORLAR 76
7.1.Uch chulg‘amli transformatorlar 76
7.2.Avtotransformatorlar 79
6) I- ^U2 , 83
Nazorat savollari: 87
ish rejimlari 88
8.2.Transformatorlarda o‘tish jarayonlari 94
Nazorat savollari: 96
9-BOB. MAXSUS MAQSADLI TRANSFORMATOR QURILMALARI 97
9.1.Maxsus maqsadli kuch transformatorlariga oid umumiy 97
ma’Iumotlar 97
9.2.Elektr yoyi vositasida payvandlash uchun transformatorlar 98
9.3.To‘g‘rilagich va avtomatika qurilmalari uchun transformatorlar 98
9.4.Elektrlashtirilgan temiryo‘1 va shahar elektr transportlari 97
9.5.Elektr o‘lchash sxemalari uchun transformatorlar 98
Nazorat savollari: 102
IIBO‘LIM. 0‘ZGARUYCHAN TOK MASHINALARI NAZARIYASINING UMUMIY MASALALARI 103
10-BOB. 0‘ZGARUVCHAN TOK MASHINALARI KONSTRUKSIYASI VA NAZARIYASINING UMUMIY 104
ELEMENTLARI 104
10.1.0‘zgaruvchan tok mashinalarining aktiv qismlariga oid umumiy maTumotlar 104
10.2.0‘zgaruvchan tok mashinalarining stator chulg‘ami va uning tarkibiy qismlari 108
10.3.0‘zgaruvchan tok mashinalari chulg‘amlaridagi elektr yurituvchi kuchlar 120
10.4.0‘zgaruvch^n tok chulg‘amlarining magnit yurituvchi kuchlari 125
10.5.0‘zgaruvchan tok mashinasi havo oralig‘idagi magnit maydon 132
10.6.0‘zgaruvchan tok mashinalarida chulg‘am EYK va MYK Iarining o‘zgarish shaklini yaxshilash 137
Nazorat savollari: 141
IIIB O^l L I M. ASINXRON MASHINALAR 142
11-BOB. ASINXRON MASHINALARDA FIZIK JARAYONLAR 143
11.1.Asinxron mashinaning tuzilishi, ishlash prinsipi va ish 143
rejimlari 143
11.2.Rotori tormozlangan asinxron mashinada elektromagnit jarayon va rotor chulg‘ami parametrlarini stator chulg‘amiga 141
keltirish 141
It = L) + (-r₂). 144
11.3.Rotori aylanayotgan asinxron mashinada elektromagnit jarayon, vektor diagrammasi va almashtirish sxemalari 144
1*=^/ ,/r₂²+(*,•+■ (11-28) 149
11.4.Uch fazali asinxron motorning energetik diagrammasi 149
% >♦/ 150
Nazorat savollari: 150
12-BOB. ASINXRON MASHINANING ELEKTROMAGNIT MOMENTI VA MEXANIK XARAKTERISTIKALARI 151
12.1.Asinxron mashinaning elektromagnit momenti 151
12.2.Asinxron mashinaning mexanik xarakteristikalari va asinxron motorning turg‘un ishlash shartlari 154
12.4.Magnit maydon yuqori garmonikalarining asinxron motor mexanik xarakteristikasiga ta’siri 160
Nazorat savollari: 163
13-BOB. ASINXRON MOTORNING DOIRAVIY DIAGRAMMASI, ISH XARAKTERISTIKALARI VA ULARNI HISOBLASH USULLARI 164
13.1.Asinxron motor toklarining doiraviy diagrammasini asoslash 164
13.4.Asinxron motorning ish xarakteristikalari 170
13.5.Asinxron motorlarning ish xarakteristikalarini analitik 172
hisoblash usuli 172
Nazorat savollari: 176
14-BOB. ASINXRON MOTORLARNI ISHGA TUSHIRISH VA AYLANISH CHASTOTASINI ROSTLASH 177
14.1.Uch fazali asinxron motorlarni ishga tushirish 177
14.2.Ishga tushirish xossaiari yaxshilangan uch fazali qisqa tutashgan rotorli asinxron motorlar 181
14.3.Uch fazali asinxron motorlarning aylanish chastotasini rostlash usullari 183
Nazorat savollari: 188
15-BOB. UCH FAZALI ASINXRON GENERATOR 189
15.1.Asinxron mashinaning generator rejimi 189
U, = - E, + jl, Xj + I, r,. 190
15.2.Asinxron generatorning elektr tarmog‘i bilan parallel ishlashi 189
15. 3. Elektr tarmog‘iga ulanmagan asinxron generatorning o‘z- o‘zini qo‘zg‘atishi va yuklama bilan ishlashi 189
Nazorat savollari: 191
16-BOB. BIR FAZALI ASINXRON MOTORLAR 192
16.1.Bir fazali asinxron motorning tuzilishi va ishlash prinsipi 192
16.2.Kondensatorli asinxron motor va uch fazali qisqa tutashgan rotorli asinxron motorni bir fazali manbadan ishlatish 193
Nazorat savollari: 194
17.1.Maxsus maqsadli asinxron mashinalarning ba’zi turlari 195
17.2.Asinxron motorlarning zamonaviy turlari 201
Nazorat savollari: 203
18-BOB. SINXRON MASHINALARNING KONSTRUKSIYALARI, ISHLASH PRINSIPI YA QO‘ZG‘ATISH SISTEMALARI 205
18.1.Sinxron mashinalarning konstruksiyasiga oid umumiy 205
18.2.Sinxron generatorning ishlash prinsipi va qo‘zg‘atish sistemasining turlari 209
Nazorat savollari: 212
19-BOB. SINXRON GENERATORNING SIMMETRIK YUKLAMA BILAN ISHLASHI VA YAKOR REAKSIYASI 213
19.1.Sinxron generatorning simmetrik yuklama bilan ishlashidagi elektromagnit jarayonlar 213
19.2.Sinxron generator EYK larining muvozanat tengiamalari va vektor diagrammalari 220
Nazorat savollari: 227
20-BOB. UCH FAZALI SINXRON GENERATORNING AVTONOM REJIMDAGI XARAKTERISTIKALARI 228
20.1.Salt ishlash, simmetrik qisqa tutashuv va induksion yuklanish xarakteristikalari 228
20.2.Sinxron mashinaiarning simmetrik barqaror rejimdagi 231
parametriari 231
- U.,,/ (V3 ]„_in) , X - U.,y (73 I_). (20.12) 235
20.3.Tashqi va rostlash xarakteristikalari 238
Nazorat savollari: 241
21-BOB. SINXRON GENERATORLARNING NOSIMMETRIK BARQARORLASHGAN ISH REJIMLARI 242
21.2.Sinxron generatorda nosimmetrik qisqa tutashuvlar 245
x, - 3iyI,, - S'VV.- <²¹'⁷) 246
Nazorat savollari: 246
22-BOB. SINXRON GENERATORDA TO‘SATDAN UCH FAZALI QISQA TUTASHUVDAGI 0‘TISH JARAYONLARI 247
22.1.Dastlabki maMumot va ekvivalent kontur to‘g‘risida 247
tushuncha 247
22.2.Magnit oqim stator faza chulg‘ami bilan ilashmagan (v|/_kes= 0) holatida to‘satdan qisqa tutashuv jarayoni 249
1»=E „/V (22-6) 253
Nazorat savollari: 254
23-BOB. SINXRON GENERATORNING ELEKTR TARMOG‘I BILAN PARALLEL ISHLASHI 254
23.1.Uch fazali sinxron generatorlarni tarmoqqa parallel ulash 254
23.2.Sinxron generatorning elektromagnit quvvati va momenti, burchak xarakteristikalari va aktiv quwatini rostlash 257
23.3.Elektr tarmog‘i bilan parallel ishlayotgan sinxron generatorning statik turg‘unligi, sinxronlovchi quwati va 260
momenti 260
23.4.Sinxron generatoming reaktiv quwatini rostlash va U-simon xarakteristikalari 261
Nazorat savollari: 265
24-BOB. SINXRON MOTORLAR VA KOMPENSATORLAR 266
24.1.Sinxron motorlarga oid dastlabki ma'lumot va ishlash 266
prinsipi 266
24.2.Sinxron motorning burchak va U-simon xarakteristikalari 266
24.3.Sinxron motorning ish xarakteristikalari 267
24.4.Sinxron motorlarni ishga tushirish usullari 269
24.5.Sinxron kompensator va uning elektr ta’minoti sistemasida quwat koeffitsienti coscp ni yaxshilashi 271
Nazorat savollari: 273
25-BOB. SINXRON MASHINALARNING ISTIQBOLLI TURLARI 275
25.1.Dastlabki ma’lumot 275
25.2.Magnitlanish o‘qi buriladigan sinxron mashinalar 275
25.3.0‘ta o‘tkazuvchan qo‘zg‘atish chulg‘amli sinxron 277
mashinalar 277
25.4.Katta quwatli istiqbolli sinxron mashinalar 278
Nazorat savollari: 280
26-BOB. MAXSUS MAQSADLI SINXRON MASHINALAR. SINXRON MASHINALARNI ISHLATISHGA OID AMALIY MASLAHATLAR 281
26.1.Induktorli generatorlar 281
26.2.Avtomobil va traktorlarda hamda temiryo‘1 vagonlarida keng qoilaniladigan changalsimon qutbli sinxron generatorlar 283
26.3.Avtomatika qurilmalarida ishlatiladigan sinxron motorlarning ayrim turlari 286
Nazorat savollari: 288
V BO‘LIM. 289
0‘ZGARMAS TOK MASHINALARI 289
27-BOB. 0‘ZGARMAS TOK MASHINALARINING KONSTRUKSIYASI VA ISHLASH PRINSIPI 289
27.1.0‘zgarmas tok mashinalarining tuzilishi va ishlash prinsipi 289
27.2.Yakor chulg‘amlari va ularning turlari 297
y₂ = y, - y • (27.8) 299
27.3.0‘zgarmas tok mashinalari chulg‘amlarini hisoblash tartibi 301
27.4.Sirtmoqsimon chulg‘amlar 302
27.5.To‘lqinsimon chulg‘amlar 307
27.6.0‘zgarmas tok mashinalari yakor chulg‘amlarining turlarini taqqoslash va ularni tanlash 310
Nazorat savollari: 311
28-BOB. 0‘ZGARMAS TOK MASHINASINING MAGNIT MAYDONI VA YAKOR REAKSIYASI 312
28.1.0‘zgarmas tok mashinasining generator rejimidagi magnit 312
maydoni 312
28.2.Yakor reaksiyasining salbiy ta’siri va uni bartaraf qilish 315
29-BOB. KOLLEKTORLI 0‘ZGARMAS TOK MASHINALARIDA KOMMUTATSIYA 316
29.1.Kommutatsiyaning fizik asoslari 316
29.2.Kommutatsiyaning zararli ta'sirini kamaytirish usullari 319
29.3.Kommutatsiyani tekshirish va sozlash 320
Nazorat savollari: 323
30-BOB. 0‘ZGARMAS TOK GENERATORLARINING XARAKTERISTIKALARI 324
30.1.Mustaqil qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok generatorining xarakteristikalari 324
30.2.Parallel qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok generatorining o‘z- o‘zini qo‘zg‘atishi va normal rejimdagi xarakteristikalari 329
30.3.Aralash qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok generatorining xarakteristikaiari 332
Nazorat savollari: 334
31-BOB. 0‘ZGARMAS TOK MOTORLARI 335
31.1.Ishlash prinsipi va ish jarayonining asosiy tenglamalari 335
31.2.0‘zgarmas tok motorlarini ishga tushirish 337
31.3.0‘zgarmas tok motorlarining ish xarakteristikalari 342
31.4.0‘zgarmas tok motorlarining mexanik xarakteristikalari 349
31.5.0‘zgarmas tok motorlarining rostlash xaraktcristikalari 352
Ketma-ket qo‘zg‘atishli motorning rostlash xarakteristikalari 354
31.6.0‘zgarmas tok motorlari aylanish chastotasini rostlashning 357
zamonaviy usullari 357
Nazorat savollari: 359
32-BOB. MAXSUS MAQSADLI YA ZAMONAYIY 0‘ZGARMAS TOK MASHINALARINING AYRIM 361
TURLARI 361
32.1.0‘zgarmas tok taxogeneratorlari 361
32.2.Ijrochi o‘zgarmas tok motorlari 362
32.3.0‘zgarmas tok mashinalarining zamonaviy turlari 365
b) 0‘zgarmas tok mashinalarining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari yaxshilangan yangi seriyalari. ¹ 366
Nazorat savollari: 368
VI BO‘LIM. ELEKTR MASHINALARI UCHUN UMUMIY BO‘LGAN MASALALAR 369
33.3.Elektr izolatsiya materiallari 371
33.4.Elektr mashinalarining magnit zanjiri va uni hisoblash tartibi 372
Nazorat savollar:i 377
34.1.Elektr mashinalarida va transformatorlarda quwat isroflari 378
Elektr mashinalarining foydali ish koeffitsienti. 380
34.2.Elektr mashinalarining qizishi. Ish rejimlari 384
34.3.Umumiy maqsadli elektr mashinalarini sovitish 388
34.4.Turbogeneratorlar va gidrogeneratorlarning sovitish 392
sistemalari 392
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 396
Asosiy adabiyotlar 396
Qo‘shimcha adabiyotlar 397
MUNDARLJA 399